Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1996, Blaðsíða 30

30
Náttúruöflin minna á sig
LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 1996
•éttir
Náttúruöflin hafa undanfarnar
vikur minnt rækilega á sig með gos-
inu i Vatnajökli og Grímsvatna-
hlaupinu niður á Skeiðarársand en
þessar hamfarir hafa gefið jarðvís-
indafólki alls staðar í veröldinni
einstakt tækifæri til að fylgjast með
eldsumbrotum undir jökli og afleið-
ingum þess.
Aldrei fyrr hefur tæknibúnaður
verið jafn góður til að fylgjast með
jarðhræringum og atburðum á jökl-
inum og undir honum og atburðum
undir jarðskorpunni og nú. Ljóst er
orðið að fræðimenn hafa bætt um-
talsvert við þekkingarforða sinn og
alþjóðasamfélag jarðvísindamanna
er ríkara að þekkingu á eldvirkni
og hegðan jökulhlaupa en áður og
eru þó langt í frá öll kurl komin til
grafar í þeim efnum.
Heitur reitur
og flekahreyfingar
Varla líður sá dagur að ekki séu
jarðhræringar undir Vatnajökli,
ekki síst í grennd við Bárðarbungu
og Grímsvötn, enda um að ræða eitt
virkasta eldsumbrotasvæði lands-
ins. Svokallaður heitur reitur er
undir svæðinu en þar sem hann er
undir er jarðskorpan óvenju þunn
yfír möttlinum í iðrum jarðarinnar.
Þar við bætist að N-Atlantshafs-
hryggurinn, sem kemur inn yfír
landið úr suðvestri, um Surtsey og
Vestmannaeyjar, tekur bókstaflega
krappa hægri beygju inn í heita
reitinn og síðan aftur vinstri beygju
út úr honum til norðvesturs áður en
hann réttir sig af á stefnuna til
norðausturs aftur.
Þarna undir Vatnajökli er því
nánast tvöfóld ástæða til tíðra um-
brota, annars vegar þeirra sem
verða vegna þess að Ameríkufleki
og Evrópufleki jarðskorpunnar eru
að færast í sundur um eina tvo
sentímetra á ári hvor fleki og því til
viðbótar koma svo áhrif heita reits-
ins.
Gliðnunin milli flekanna sem
verður um N-Atlantshafshrygginn
er í sjálfu sér ærin ástæða eldsum-
brota, eins og sannast hefur með
Surtseyjargosinu, Vestmannaeyja-
gosinu og Kötlugosum, svo aðeins
fátt sé nefnt, en þegar áhrifa frá
heita reitnum tekur að gæta til við-
bótar má segja að hætta magnist á
því að skrattinn verði laus - einmitt
undir Vatnajökli. Og það má segja
að skrattinn sé svo sannarlega laus
þarna niðri því að á sögulegum tíma
hafa orðið 64 gos í Vatnajökli sem
þangað verða rakin með vissu, 13
eru óviss og frá 1700 hafa trúlega 54
gos orðið í jöklinum.
Sjö megin-
eldstöðvar
Undir Vatnajökli leynast sjö meg-
ineldstöðvar sem hafa verið nafn-
greindar, en þær eru Bárðarbunga,
Grímsvötn, Þórðarhyrna, Kverk-
fjöll, Breiðabunga, Esjufjöll og Ör-
æfajökull. Mörg gosanna sem orðið
hafa á sögulegum tíma eiga sér
óvissan uppruna og í sjálfu sér
mætti segja það um gosið sem skaut
koilinum upp úr íshellunni norðan
við Grímsvötn snemma morguns 2.
október sl. Efnagreiningar á gosefn-
um úr þvi benda þó til þess að það
sé tengt megineldstöðinni Bárðar-
bungu.
- ómetanlegar upplýsingar hafa fengist í umbrotunum íVatnajökli
Ógnvaldurinn
Bárðarbunga
Grímsvatnaketillinn tómur og ísinn yfir vötnunum hefur sigið mikiö. Hrika-
legur sprungusveipur umlykur ketilinn og þyrla Gæslunnar sýnist eins og
lítil fluga. DV-mynd ÞÖK
Plötumót í gegn um ísland
Ameríku
Evrópuplata
=®H
Bárðarbunga er megineldstöð
sem fyrr segir. Undir henni er gríð-
armikið kvikuhólf og þykir jarðeðl-
isfræðingum ekki ósennilegt að
kvikuinnskot sem ættir eiga að
rekja þangað hafi verið á flakki í
sprungum og rásum undir yfírborði
jarðskorpunnar lengi áður en þessir
slattar fundu sér loks leið upp úr yf-
irborði jarðar. Þetta gos ruddi sér
síðan leið upp í gegnum 200 metra
þykka íshelluna að morgni 2. októb-
er.
Sé þessi hugmynd rétt þá er ekki
um „beintengingu" gosstöðvanna
nú og Bárðarbungu að ræða, sem
betur fer kannski, og gosið þar með
tæpast undanfari goss i Bárðar-
bungu. Gos í Bárðarbungu er tals-
vert ógnvekjandi tilhugsun. Flestar
líkur eru á að gos þar yrði mjög
stórt og mikiö öskufall fylgdi í kjöl-
farið, ásamt mögnuðum jökulhlaup-
um og eyðileggingu af völdum hvors
tveggja.
Fréttaljós á
laugardegi
Stefán Ásgrímsson
Slíkt gos myndi stefna í voða
mannvirkjum vestur af Bárðar-
bungu sem tengjast virkjunum og
áformum um frekari uppbyggingu
þeirra og það myndi hafa í för með
sér mjög alvarlegar afleiðingar fyrir
raforkubúskap landsmanna og efna-
hag. Auk þess mætti í kjölfar slíks
stórgoss búast við hlaupi ofan í
Skjálfandafljót, Jökulsá á Fjöllum
og jafnvel í fljót sem koma undan
bæði vestan- og sunnanverðum jökl-
inum, auk þess sem gosefni sem
mikið bærist af upp í loftið myndu
breyta veðurfari tímabundið og
mjög til hins verra, eins og gerðist í
móðuharðindunum þegar gaus í
Lakagígum.
Vissulega er það ekki ætlunin hér
að mála skrattann á vegginn en á
eins eldvirku svæði og Vatnajökull
er þá er möguleikinn alltaf fyrir
hendi fyrir hamförum, og hann er
ekki sérlega fjarlægur, því miður.
Hin óblíða hlið á náttúru íslands
hefur minnt óþyrmilega á sig með
gosinu í Vatnajökli og hinu nýaf-
staðna hamfarahlaupi niður á
Skeiðarársand. Slíkt getur endur-
tekið sig..
Á áttunda
tug eldgosa
A áttunda tug eldgosa hafa senni-
lega orðið í Vatnajökli frá land-
námstíð sem fyrr segir og má rekja
meginhlutá þeirra með vissu til jök-
ulsins. Eldvirknin hefur að mestu
verið bundin við eldstöðvakerfi
Grímsvatna og Bárðarbungu.
í grein sem jarðeðlisfræðingarnir
Helgi Bjömsson og Páll Einarsson
rituðu í timaritið Jökul árið 1990
segir að eldvirknin í báðum eld-
stöðvakerfunum hafi verið mjög
sveiflukennd á sögulegum tíma en
þau hafi haft óvenju kyrrt um sig
undanfarna áratugi. Eftir mjög
virkt tímabil frá 1823 til 1939, með
gosum á 7-8 ára fresti að meðaltali,
hafi ekkert verulegt gos orðið í
Grimsvötnum eftir goshrinu á árun-
um 1934-1939.
í fyrrnefndri grein þeirra jarðeðl-
isfræðinganna Helga og Páls segir
að við eldgos í Vatnajökli hafi flest
jökulhlaup fallið í Skeiðará og Súlu
en þessar ár fái bræðsluvatn frá
Grímsvatnaöskjunni og svæðinu
suðvestan við hana, allt að Þórðar-
hymu. Djúpá fái vatn frá vestan-
verðri Þórðarhyrnu, Geirvörtum og
Hágöngum og jökulhlaup í Hverfis-
fljóti geti átt upptök sín við Páls-
fjall. Ef gos verði í Bárðarbungu, í
Hamrinum og vestasta hluta Loka-
eldstöðvarinnar, sem er gossprunga
sem liggur í austur- vestur frá
Grímsvötnum að Hamrinum, þá
gæti komið hlaup í Þjórsá.
Verði jökulhlaup í Skjálfanda-
fljóti vegna eldgoss þá hljóti slíkt
gos að verða I norðanverðri Bárðar-
bungu, en hlaup í Jökulsá á Fjöllum
gæti stafað af eldsumbrotum í
sprungusveimum sem liggja um
Bárðarbungu, frá Öskju og um
Kverkfjöll. Þar með séu taldar ís-
fylltar öskjur í Bárðarbungu og
Kverkfjöllum en einnig geti eldgos í
norðanverðum Grímsvötnum valdið
hlaupi í Jökulsá á Fjöllum.
Eldgos
á vatnaskilum
Eldgosið í Vatnajökli á dögunum
var nánast á vatnaskilum þannig að
hefði það komið upp litlu norðar
eru líkur á að bræðsluvatnið frá því
hefði leitað niður í Jökulsá á Fjöll-
um. Það gerði það hins vegar ekki
nema að litlu leyti en Hrefna Krist-
mannsdóttir, deildarstjóri hjá Orku-
stofnun, fylgdist með ánni eftir að
gosið hófst og í ljós kom talsverður
vöxtur í henni og sýndu efnagrein-
ingar á vatninu að það var ættað frá
gosinu.
Þá virtist radarmynd sem tekin
var úr gervihnetti og birt í DV 9.
október sýna nokkurt sig á jökul-
hellunni til norðurs, í framhaldi af
gosstöðvunum, sem gat þýtt að eld-
virkni undir ísnum teygði sig
lengra til norðurs en ætlað hafði
verið til þess tima og norður fyrir
vatnaskil sem þarna eru. Vöxturinn
í Jökulsá á Fjöllum, sem um þetta
leyti var ámóta vatnsmikil og á heit-
um sumardegi, virtist staðfesta að
þessi gæti verið raunin.
Beðið eftir
hlaupi
Strax og eldsumbrotin hófust var
ljóst að bræðsluvatn frá gosinu
sjálfu streymdi að stærstum hluta í
Grímsvötn sem voru nánast tóm
þegar gosið hófst, eftir hlaupið í
aprílmánuði sl., en Grímsvatnapott-
urinn fylltist mjög hratt.
Við venjulegar aðstæður rennur
bræðsluvatn frá jarðhitanum undir
jöklinum rólega í vötnin þar til að
því kemur að vötnin tæma sig út
um eins konar frárennsli eða niður-
fall. Eftir að vötnin hafa tæmt sig og
vatnið hlaupið niður á Skeiðarár-
sand hrynur frárennslisopið saman
og fyllist af ís og stíflast. Síðan end-
urtekur sagan sig á nokkrum árum
ef ekkert óvenjulegt gerist.
Það sem gerist síðan er það að
jarðhitinn undir Grímsvötnum
hitar vatnið sem berst inn í forða-
búrið og þegar vatnsstaðan er orðin
nægilega há í vötnunum og hitastig
vatnsins jafnframt orðið nægilega
hátt til að bræða ístappann úr nið-
urfallinu þá brestur ísstíflan og
hlaup hefst.
Að þessu sinni gerðist allt annað:
Vatn streymdi inn í tómt forðabúrið
með miklum krafti á sama tíma og
hlaup var nýafstaðið og frárennslið
gersamlega fallið saman og stíflað.
Því hlaut þessi þróun að taka lengri
tíma og gamlir fræðaþulir í Öræfum
bjuggust ekkert frekar við hlaupi
fyrr en í vor jafnvel.
En eftir því sem vatnsstaða
Grímsvatna steig umfram venjulega
hlauphæð var ljóst að því lengur
sem hlaupið drægist þeim mun
meiri hamfarir yrðu, sem og kom á
daginn. Það sem ef til vill kom mest
á óvart í sambandi við hlaupið, fyr-
ir utan hve snögglega það óx og
hversu fljótt Grímsvötn tæmdust, er
hversu brýmar, ekki síst Skeiðarár-
brú, stóðu sig vel miðað við hamfar-
imar sem yfir þær dundu. Flestir
ættu að geta verið sammála um að
hönnun þeirra, ekki síst stöplanna
undir þeim, hafi sýnt sig að hafa á
sínum tíma verið unnin af verulegri
skynsemi og hugviti.
-SÁ