Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.2002, Blaðsíða 28

28
Helqarblacf ID>1Ur LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 2002
Með dönsk
Guðjón Friðriksson rýndi á goðsögnina um
Jón Sigurðsson frelsishetju og regndi að
sjá manninn bak við glansmyndina. Hann
sá ötulan vísindamann, veitult samkvæm-
isljón og mann plagaðan af ólæknandi
sjúkdómi.
Jón Sigurðsson var sveitungi óþekktrar konu, orti Me-
gas í gamla daga meðan Jón var ennþá sómi íslands sverð
og skjöldur enda einn fárra íslendinga sem hefur fengið
að standa á stalli hafinn yfir allt og alla um aldir alda.
Jón Sigurðsson var vísindamaður, frelsishetja og snill-
ingurinn sem færði íslendingum þjóðarvitund og sjálf-
stæðisvilja. Eitthvað á þessa leið eru hugmyndir okkar
um prestssoninn úr Arnarfirði sem ílentist í Kaupmanna-
höfn og varð dýrlingur þjóðar sinnar. Það hefur verið
skrifað óendanlega margt um hann og ort og til er ævi-
saga hans í fimm bindum eftir Pál Eggert Ólason sem sagt
er að afar fáir hafi lesið til enda.
Guðjón Friðriksson sagnfræðingur hefur skrifað ævi-
sögur tveggja mikilmenna, þeirra Jónasar Jónssonar frá
Hriflu og Einars Benediktssonar, og ekki látið það hræða
sig frá skriftum að margir höfðu sett niður penna um
þessa menn á undan honum. Reyndar hafði Jónas áður
skrifað ævisögu Einars og kannski ætlaði Jónas líka að
skrifa um Jón en hvað vitum við um það. Allt að einu þá
hefur Guðjón Friðriksson nú lokið við fyrra bindi af ævi-
sögu Jóns Sigurðssonar og það liggur beinast við að
spyrja hann hvað hafi átt eftir að segja okkur um Jón Sig-
urðsson.
Maður bak við goðsögn
„Það átti eftir að athuga hver væri persónan á bak við
hinn mikla leiðtoga, sjá bæði hans björtu og dökku hlið-
ar. Hann hefur verið gerður að táknmynd hins íslenska
þjóðernis og goðsögn og goð eru yfirleitt frekar einlit.
Ég reyni að horfa á hann í viðara samhengi en áður
hefur verið gert. Menn hafa alltaf staðið á íslenskum sjón-
arhóli og horft á hann með alíslenskum augum en ég
reyni að setja hann í danskt og alþjóðlegt samhengi og
setti af ásettu ráði upp dönsk gleraugu við gerð bókarinn-
ar,“ segir Guðjón þar sem við sitjum að hætti Jóns Sig-
urðssonar að skrafi á fínasta kaffihúsi bæjarins en Jón lét
aldrei sjá sig á einhverjum ódýrum knæpum.
Guðjón dvaldi löngum stundum á slóðum Jóns í Kaup-
mannahöfn meðan hann var að skrifa en skyldi hann hafa
fundið áður óþekktar heimildir þar?
„Ekkert stórvægilegt en margt tínist til og ég fann ým-
islegt smálegt og fór í ýmis bréfasöfn sem ekki höfðu ver-
ið skoðuð áður. Samtímamenn Jóns eru alltaf að tala um
gleraugu
hann í bréfum og þessi bréfasöfn eru enn að tínast inn á
skjalasöfn. Svo dreg ég fram í dagsljósið heimildir sem
hafa verið þekktar áður en ekki verið notaðar vegna þess
hve viðkvæmar þær eru.“
Þarna er Guðjón að vísa til bréfa þar sem fjallað er um
heilsufar Jóns Sigurðssonar, hjúskaparmál og fjármál.
„Jón var eftirsóttur til starfa í Danmörku. Hann var
snjall visindamaður og hafði sitt lifibrauð lengst af hand-
ritarannsóknum og útgáfum fornra heimilda og bóka.
Hann vann mikið fyrir félög eins og Fornfræðafélagið,
Bókmenntafélagið og danska vísindafélagið. Á þessum
tíma voru flestar þjóðir í Evrópu að sanna tilvist sína og
skilgreina hugtakið þjóð.
Þess vegna var allt sem tengdist menningarlegri sjálfs-
vitund þjóða mjög mikilvægt og íslensk sjálfstæðisbarátta
fór ekki varhluta þar af.
Jón var málfræðingur að mennt þótt hann lyki ekki
prófi og tók að sér fjölda verkefna á þessu sviði og nú-
tímamönnum ber saman um að hann hafi verið á undan
sinni samtíð í meðferð handrita, samanburði á þeim og
útgáfu þeirra og sagnfræðilegum rannsóknum. Hann
hafði því nóg að gera og tók stundum meira að sér en
hann annaði og þáði á stundum fé fyrir verkefni sem
hann skilaði aldrei."
Lifði flott og veitti vel
Guðjón segir að Jón hafi verið með mikil útgjöld, hann
hafi haldið sig geysivel í fatnaði, húsnæði, lífsstíl öllum
og verið veitull höfðingi sem lifði flott og bjó í stórri og
dýrri íbúð.
„Fötin sköpuðu mönnum stéttarstöðu í ríkara mæli þá
en nú tíðkast. Ef menn vildu gera sig gildandi í efstu lög-
um þjóðfélagsins þá þurfti að klæða sig vel og það kostaði
peninga. Jón var aldrei smár í sniðum með neitt af þessu
tagi, gaf t.d. dýrar gjafir og þess háttar."
- Þetta hljómar eins og Jón hafi verið maður sem gam-
an var að þekkja og skemmta sér með. Hann getur varla
hafa verið leiðinlegur?
„Margir halda það miðað við þá einlitu mynd sem dreg-
in hefur verið upp af frelsishetjunni. Allir samtíðarmenn
hans eru sammála um að hann hafi haft gríðarlega mikið
„charisma" og heillað fólk upp úr skónum.
Ég rakst um daginn á bréf frá Steingrími Thorsteins-
syni skáldi sem hann skrifar kunningja sínum þegar
hann fréttir andlát Jóns en Steingrímur þekkti Jón vel og
var honum samtiða í Kaupmannahöfn. Hann segir að
mikilmenni eins og Jón fæðist mjög sjaldan og hann tel-
ur sig heppinn að hafa verið uppi á sama tíma og eitt
þeirra."
í skugga sárasóttar
- í bók Guðjóns er sérstakur kafli um veikindi Jóns og
eftirköst þeirra en hann smitaðist af syfilis eða sárasótt
og átti lengi i eftirköstum þess. Er það tilfellið að þetta
hafi íslenskir sagnfræðingar vitað lengi en ekki viljað
tala um opinberlega?
„Það er rétt. Það eru til tvö bréf sem Jón skrifaði bestu
Guðjón Friðriksson segir að Jón Sigurðsson
hafi alls ekki verið leiðinlegur heldur
veitult og örlátt samkvæmisljón ineð mikla
persónutöfra.
DV-mynd E.Ól.
vinum sínum heima á íslandi skömmu eftir að hann
veiktist og annar þeirra er læknir. Þar lýsir hann veik-
indum sínum mjög nákvæmlega og lækningum sem beitt
var. Þó hann nefni ekki sjúkdóminn á nafn í bréfunum
eru menn sammála um að hann sé þarna að lýsa syfilis.
Þessi bréf hafa verið kunn í 100 ár en þegar bréfasafn
Jóns var gefið út 1911 í tilefni af 100 ára afmæli Jóns var
annað þeirra birt en kaflanum um veikindin einfaldlega
sleppt."
- Guðjón telur ótvírætt að syfilis hafi verið landlægur
í Kaupmannahöfn á þessum árum og bendir á að sam-
kvæmt sjúkraskýrslum hafi 1000 manns verið lagðir inn
árlega á sjúkrahús með kynsjúkdóma þegar 120 þúsund
manns bjuggu í Kaupmannahöfn. Margir samtíðarmanna
Jóns fengu téðan sjúkdóm og t.d. dó Brynjólfur Pétursson
Fjölnismaður úr syfilis.
„Þetta var menningarsjúkdómur þessa tíma sem drap
marga kónga og listamenn auk almúgans. Það var mikill
sóðaskapur á þessum tíma og algengt t.d. á stúdentagörð-
um að menn deildu rúmi tveir og tveir en sjúkdómurinn
getur smitast við þær aðstæður og á almenningssalern-
um. Mönnum voru þá ekki eins kunnar smitleiðir eins og
í dag svo það þýðir ekki að Jón hafi vanið komur sínar til
vændiskvenna þótt hann hafi fengið sjúkdóminn," segir
Guðjón sem segir að mörgum finnist alger „óþarfi" að
fjalla um þessar hliðar einkalífs Jóns forseta.
„Ég sá þetta síðast á netmiðli sem ungir menn skrifa og
hafði haldið að þessar raddir heyrðust helst meðal eldra
fólks. Það er sjónarmið út af fyrir sig að ævisögur eigi að-
eins að einbeita sér að því sem liggur eftir menn en ekki
einkalíf þeirra. Ég heyrði menn segja þegar ég var að
skrifa um Einar Benediktsson að skáldskapur hans væri
það eina sem skipti máli en drykkjuskapur hans og einka-
líf kæmi engum við.
Þessi sjúkdómur hefur án efa markað lif Jóns og hefur
t.d. átt sinn þátt í því hve seint hann giftist en Ingibjörg
kona hans beið hans í 12 ár.
Það er einnig einkennilegt að hann leggst í janúar 1840
og liggur rúmfastur í nærri hálft ár, löngum illa haldinn.
Þegar hann rís úr þessari sjúkdómslegu er stjórnmála-
maður fæddur, þá kastar hann sér út í stjórnmálin af full-
um krafti. Þegar menn liggja illa veikir og óttast um líf
sitt þá taka þeir kannski lif sitt til endurskoðunar og
kannski hefur Jón gert það og forgangsraðað upp á nýtt.
Svo hef ég heyrt þá kenningu að þessi sjúkdómur geti
breytt persónuleika manna og gert þá örari og öruggari
með sig. Ég held því þó ekki fram í bókinni en það er
áhugavert að velta því fyrir sér hve mikil áhrif sjúkdóm-
ur af þessu tagi hefur haft á líf Jóns.“
Ekki á snærum neins
- Okkur verður tíðrætt um eðli ævisagna en Guðjón
segir að lengi vel hafi tíðkast að þær væru nokkurs kon-
ar minnisvarðar eða glansmyndir þar sem ekki mátti
falla blettur né hrukka á söguhetjuna.
„Sú hefð sem hefur skapast hér á landi í ritun ævi-
sagna er af þessum toga.
Oft eru það ættingjar, flokkar eða félög sem standa fyr-
ir því að rita sögu viðkomandi og tilgangurinn að búa til
nokkurs konar hetjusögur.
Ég hef aldrei ráðist i verk af þessu tagi til þess að
sanna eitt né neitt eða verið í tengslum við ættingja eða
stuðningsmenn. Ég vil fyrst og fremst sýna manninn bak-
við goðsögnina og það má segja um þær ævisögur sem ég
hef skrifað. Mig langaði til að segja kosti og galla á mann-
inum og draga ekkert undan af þvi sem ég kæmist að.
Þegar ég skrifaði um Jónas frá Hriflu var mér hrósað
bæði af hatursmönnum hans og aðdáendum. Ég er ekki á
snærum neins nema sjálfs mín í þessum efnum.“
- Ég vil að þessi helsti ævisöguritari okkar tima segi að
sjálfsævisögur eða ævisögur lifandi fólks séu með ein-
hverjum hætti minna virði en aðrar en Guðjón fæst ekki
til þess. Hann segir að glansmyndir í ævisagnaformi séu
í besta falli vitnisburður um álit söguhetjunnar á sjálfri
sér og sínu lífi og beri að lesa sem slíkar. Hann segir að
sannleikurinn sé að vísu einn en aldrei sé hægt að kom-
ast að endanlegum sannleika þegar lifandi persónur séu
annars vegar. Einungis sé hægt að hafa það að leiðarljósi
að nálgast hann.
Gröndal er bestur
- En skyldi ævisagnaritarinn aldrei verða þreyttur á
staðreyndum og langa til að skrifa skáldsögur?
„Það hefur hvarflað að mér og það er aldrei að vita
nema ég geri það einhvern tímann," segir Guðjón og verð-
ur örlítið skáldlegur á svipinn. En hvaða ævisögur skyldi
hann lesa sjálfur og dást að?
„Það eru til margar bráðskemmtilegar ævisögur íslend-
inga, sérstaklega þær sem eru komnar til ára sinna og
segja óhikað kost og löst á mönnum. Mín eftirlætisævi-
saga er Dægradvöl eftir Benedikt Gröndal og ég get alltaf
lesið hana mér til skemmtunar."
-PÁÁ