Dagblaðið Vísir - DV - 07.06.2003, Blaðsíða 34

38 DVHELGARBLAD LAUGARDAGUR 7. JÚNÍ2003
Raufarhöfn,
Hesteyri, Flatey
Válegt atvinnuástand á Raufarhöfn hefur orðið til
þess að menn spá miklum fólksflótta frá plássinu.
íþví samhengi er fróðlegt að rifja upp nokkur at-
riði úr búsetuþróun 20. aldar sem gætu kennt
okkur sitt afhverju.
Menn segja að hrun blasi við í atvinnulífinu á Rauf-
arhöfn en þar hefur 30 af 50 starfsmönnum Jökuls ver-
ið sagt upp störfum. Brim, útgerðarfyrirtæki í eigu
Eimskips, sem á Jökul, hefúr gefist upp á langvarandi
hallarekstri og grípur til þesa niðurskurðar. Það hefur
komið fram í umræðum um atvinnuástandið á Rauf-
arhöfn að rúmlega 1.600 tonna kvóti er í eigu heima-
manna en nær allur leigður frá plássinu og ekki unn-
inn á heimaslóðum.
Við þetta má bæta að ljóst er að hinn stóri vinnu-
staðurinn á Raufarhöfn sem er loðnubræðslan á veru-
lega undir högg að sækja en eigandi verksmiðjunnar,
Sfldarvinnslan á Norðfirði, segir að verksmiðjan sé úr-
elt og ekki taki því að endurbyggja hana. Forráða-
menn Sfldarvinnslunnar segja að ekki eigi að loka
verksmiðjunni en hún verði ekki „fyrsta val“ til lönd-
unar hjá skipum fyrirtækisins. Þetta mun vera eina
loðnubræðslan sem beitir svokallaðri eldþurrkun en
til skamms tíma var slík verksmiðja starfrækt á Reyð-
arfirði sem hefur nú verið lögð af.
Glæfralegar fjárfestingar
Það hefur einnig komið fram að fyrirtækið Jökull var
upphaflega sett á laggirnar með tilstyrk opinberra að-
ila í kjölfar þess að atvinnulíf á Raufarhöfn lagðist f
dróma eftir að sfldin hvarf seint á sjöunda áratugnum.
Fyrir fáum árum seldi sveitarfélagið sinn hlut í fyrir-
tækinu fyrir nokkur hundruð milljónir króna og
greiddi upp 380 milljóna króna skuld hreppsins en
notaði afganginn af kaupverðinu til þess að fjárfesta í
hlutabréfum. Eflaust hefur það átt að tryggja hreppn-
um góða ávöxtun og öryggi í afkomu um ókomna tíð.
Svo slysalega vildi til að mikið var keypt af hlutabréf-
um í óskráðum félögum eins og deCODE og Oz og
fleiri sem mikið hafa komið við sögu undanfarinna
ára. Mest af fénu tapaðist með þessum fjárfestingum
þegar verð í þessum félögum féll gríðarlega.
Ráðherrar sem málið varðar hafa sagt að skipaður
verði starfshópur sem leggja eigi á ráðin um það
hvernig komið skuli í veg fyrir að stórfelldur fólksflótti
bresti á frá Raufarhöfn eins og líklega mun blasa við ef
atvinna hjá tveimur stærstu fyrirtækjum staðarins er í
hæsta máta ótrygg. Ljóst má vera af undirtektum
stjórnmálamanna, sem ekki eru beinlínis úr kjördæmi
Raufarhafnar, að það verður á brattann að sækja að
grípa til miðstýrðra aðgerða af einhverju tagi til þess
að reisa þorpið við á ný.
Miðaldra og menntunarlaus
Ástandið á Raufarhöfn er aðeins hluti af þeirri bylt-
ingu sem hefur staðið áratugum saman þar sem fólk
hefur jafnt og þétt streymt úr hinum dreifðu byggðum
til suðvesturhomsins. Samkvæmt nýrri skýrslu um
byggðamál, sem Hagfræðistofnun Háskóla íslands gaf
út í vetur, sést að ungt fólk og menntað er varla til á
landsbyggðinni lengur. Það blasir við stórt skarð í ald-
urshópnum 20-40 ára og því er spáð í skýrslunni að
margvíslegur vandi muni skapast á mörgum stöðum á
landsbyggðinni eftir 20 til 30 ár þegar fólk sem nú er á
miðjum aldri og heldur byggðunum uppi fer almennt
á eftirlaun. Landsbyggðin virðist þannig hægt og hægt
vera að breytast í svæði þar sem aðeins býr fólk sem er
miðaldra og eldra og fáir hafa meiri menntun en
skyldunám.
Hvar er fólkið?
Það hafa oft orðið miklar breytingar á búsetu fólks á
íslandi og þær hafa áreiðanlega oftast verið sársauka-
fullar fyrir þá sem af einhverjum ástæðum kusu að yf-
irgefa bústaði sína og flytja sig um set en oftast var það
von um betra líf og bætt kjör sem rak fólk til flutnings.
Um allt Island má finna græna bletti þar sem hattar
fyrir vallgrónum húsarústum og minna á búsetu á ein-
um bæ eða fleirum. Heilu verstöðvamar sem áður
töldu íbúa sína í tugum ef ekki hundruðum eru á sum-
EYÐIÞORP f JÖKULFJÖRÐUM: Hesteyri í Jökulfjörðum fór f eyði 1952 þegar síðustu íbúarnir fóru allir í einum hóp í burtu. Síðan
hefur enginn búið á Hesteyri nema yfir sumarið. Símstöðvarstjórinn fór seinastur og lokaði og slökkti.
um stöðum minningin ein. Ekki langt frá Raufarhöfn,
á sunnanverðu Langanesi, er sjávarþorpið Skálar þar
sem árið 1924 vom 117 íbúar. Það fór í eyði á striðsár-
unum og sést nú ekkert nema bryggjustúfur og fáein-
ar tóttir. Vestur í Djúpi er grænn blettur í nesodda þar
sem heitir Ögurnes. Þar bjuggu tugir manna fram
undir miðja 20. öld en í dag er þar aðeins grasið og
krían og sjórinn.
Það má halda þessari upptalningu áfram til þess að
sýna fram á að byggðir virðast stundum hafa ákveðin
þolmörk. Fólkið tínist ekki í burtu þar til aðeins einn
er eftir heldur virðist eitthvað annað ferli fara af stað.
Nú förum við í haust
Haustið 1952 fór Hesteyri í Jökulfjörðum í eyði þeg-
ar nærri 40 manns fluttu í burtu í einu og þar með
tæmdist staðurinn af fólki. Þar bjuggu 80 manns árið
1927 en þetta sama ár, 1952, fór einnig síðasti hópur-
inn af fólki frá Látrum í Aðalvík þar sem einnig var lít-
ið þorp og frá Sæbóli í Aðalvík sem enn fremur mátti
teljast þorp. Það var samþykkt á borgarafundi á Hest-
eyri að nú skyldu allir fara og síðasti maðurinn sem yf-
irgaf plássið var símstöðvarstjórinn sem lagði á í sein-
asta sinn, læsti og slökkti. Síðan hefur byggðin staðið
auð.
Freistandi væri að halda því fram að samgöngur eða
skortur á þeim hafi átt sinn þátt í því að leggja í eyði
þessar byggðir og víst er áreiðanlega eitthvað til í því.
Það varð aldrei bfltækur vegur milli Hesteyrar og Að-
alvíkur og símalínan milli þessara sveita var sjálfsagt
eini votturinn um nútímann.
Það eru nærtækari dæmi um heil þorp sem flytja sig
um set í einu og eitt þeirra er á Skjálfandaflóa og heit-
ir Flatey. Þar bjuggu um 50 manns árið 1967 og hafði
fækkað jafnt og þétt í áratugi. Þetta haust tóku allir
íbúarnir sig til og fluttu frá eynni og síðan hefur eng-
inn maður haft vetrarsetu í Flatey þótt sumardvöl þar
hafi alltaf verið vinsæl. Það varð eðlilega aldrei vegur
út ( Flatey en árið 1966 hófust hafnarframkvæmdir í
eynni sem lauk í desember 1967 þótt þá hafi allir ver-
ið famir.
Haustið 1971 fóru sjö seinustu fjölskyldurnar frá
Eyri í Ingólfsfirði og nágrenni og síðan hefur enginn
haft þar vetursetu. Eyri var vettvangur mikilla umsvifa
á sfldarárum um miðja öldina og það sama má segja
um Djúpuvík nokkru sunnar þar sem eitt sinn var
byggð verksmiðja sem var sú fullkomnasta í heimin-
um. Seinasti íbúinn á Djúpuvík hætti að hafa þar vetr-
ardvöl um 1980 og síðan stóð þorpið autt árum saman
þar til þar settist að fólk um 1985 sem hefur framfæri
af hótelrekstri.
Fátæktargildrur
Þegar skýrsla Hagfræðistofnunar Háskóla íslands
um byggðaþróun kom út í vetur ræddi DV við einn
höfunda hennar, Ásgeir Jónsson hagfræðing, og
spurði hann hvort það hefði einhverja þýðingu að
sporna gegn brottflutningi fólks með aðgerðum í anda
byggðastefnu. Ásgeir svaraði þannig:
„Þegar reynt er að hafa áhrif á þróun og búsetu með
þessum hætti má ef til vill koma í veg fyrir brottflutn-
ing en í staðinn geta myndast þar sem kalla má fá-
tæktargildrur þar sem laun eru verulega lægri en ann-
ars staðar. Það má kannski segja að helsti árangurinn
af byggðastefnu á íslandi sé að slíkar fátæktargildrur
séu ekki til. Samt eru laun í ákveðnum greinum áber-
andi hærri í Reykjavík og nágrenni en úti á landi og
bilið hefur aukist hröðum skrefum á síðustu sex
árum.“
- Ásgeir er þeirrar skoðunar að í nútímanum mun-
um við ekki sjá algert hrun byggðakjarna eða sjávar-
þorp fara í eyði í líkingu við þau dæmi sem hér eru
nefnd á undan og telur að samgöngur eigi mestan þátt
í því. Hann telur að þétttbýlisbúar vilji að landsbyggð-
in sé til staðar þegar þeir ferðast um landið.
„Að einhverju leyti munu rómantískar hugmyndir
spila hér inn í en smábátaútgerð nýtur mikils stuðn-
ings í Reykjavík, svo dæmi sé tekið, því menn sjá þann
lífsmáta í hillingum. Þetta getur þó verið varasamt því
verstu örlög landsbyggðarinnar eru að verða að ein-
hvers konar safni fyrir ferðamenn." poin@idv.is
RAUNIR RAUFARHAFNAR: Raufarhöfn hefur verið uppnefnd Raunahöfn af dálkahöfundum eftir mikla umræðu um bágt
ástand. Hver framtíð staðarins verður veit enginn en sérfræðingur í byggðaþróun segist telja ólíklegt að hún fari (eyði.