Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1973, Blaðsíða 145

SÆMUNDUR MAGNÚSSON HÓLM OG KORTAGERÐ HANS
145
Bein lína milli ósa fljótanna liggur um norðanverðan Mýrdalsjökul, sem er nólægt
40 km norðar en Dyrhólaey. Ekki veröur séð, að Sæmundur hafi haft fyrir sér kort
þau, er fylgdu Ferðabókum þeirra Eggerts og Bjarna eða Olaviusar. Sæmundi átti þó
að vera innan handar að kannast við kortið, sem fylgdi bók Olaviusar, því að hann átti
nokkurn þátt í útgerð hennar, eins og fyrr segir. Bækur þessar voru raunar ókomnar,
þegar Sæmundur gerði fyrsta kort sitt órið 1770, en ekki er fjarri að gera því á
fæturna, að íslandskort Horrebows eða Homanns hefðu veriö til í Skálholti um þær
mundir. Sæmundur kveðst hafa gert kort sitt átta sinnum með endurbætur í huga, og
sumar þessar gerðir eru sannanlega gerðar svo seint, að hann átti að minnsta kosti að
þekkja kortið í Ferðabók Eggerts og Bjarna. Um eitt þeirra segir, að það sé gert árið
1777. Allt bendir þetta til þess, að Sæmundur hafi ekki gert sér ýkja mikið far um að
auka kort sitt og bæta í meðförum. í sömu átt bendir það, hve mjög kortin líkjast
hvert öðru. Þrátt fyrir smávægilegan mismun verður þess hvergi örugglega vart, að
Sæmundur noti kort, sem birtust eftir 1770, né heldur þau, er áttu upphaf sitt að telja
til mælinga Knoffs ó árunum upp úr 1730. Það væri þá helzt, að gerð Fiskivatna á B-
kortinu hefði orðið fyrir einhverjum áhrifum nýrri korta. Þótt kortin spanni nokkuð
mismunandi svæði og örnefnum heimahaganna sé skákað fram dálítið á víxl og mis-
munandi að fjölda, eru nýjungar og markverðir viðaukar þar fáir.
Kort Sæmundar eru því í rauninni fjarska ófullkomin. Undirstaða þeirra er hvorki
mælingar né staðarákvarðanir, heldur ágizkanir og hrösul sjónhending. Sá, sem fer
þjóðveginn austur í Skaftafellssýslu, áttar sig varla sjálfkrafa á því, að hann hefur
farið í stóran boga eða sveig. Ekki er ég heldur viss um, hve margir, sem aka austur
Holt og Rangárvelli, átta sig á því, að Hekla er ívið sunnar en Reykjavík, ef þeir vita
það ekki, þegar lagt er upp eða sjá það á korti. Þetta er sennilega ekki sízt ástæða
til þess, hve suðurströndin er hlutfallslega bein hjá Sæmundi eins og hún var áður
á kortum biskupanna Guðbrands oð Þórðar Þorlákssona.
Gildi korta Sæmundar er því ekki mikið. Þau marka ekki áfanga í kortasögu lands-
ins né þekkingu manna á því, en þau eru listilega vel dregin og skemmtileg viðbót við
önnur og ef til vill merkari handaverk þessa sérkennilega listamanns. Þau gefa okkur
þó hugmynd um land, sem nú er horfiö undir hraunbreiður Skaftárelda. Við vitum
raunar og verðum að hafa það í huga, að Sæmundur er ekki ýkja traustur heimildar-
maður. Honum hætti til að mikla hlutina fyrir sér. Dæmið um hæð Skógafoss og Ör-
æfajökuls er þar ef til vill augljósast. Við vitum ekki, hvað af ýkjum B-kortsins má
rekja til Sæmundar sjálfs og hvað til ótraustra heimildarmanna hans og lausafregna,
sem bárust til Kaupmannahafnar haustið 1783. Sveinn Pálsson segir, að frásögn
Sæmundar sé „byggð á fjölda skriflegra frásagna til höfundarins úr heimahögum
hans, sem eldarnir mæddu á“. Og hann bætir því við, að bréfin séu að „mestu skrif-
uð af mönnum, er létu hugfallast oð flýðu héraðiö af ótta við eldana og hafa því miklað
allt fyrir sér í hræðslunni“.19
Gosstöðvar Skaftárelda eru ekki sýndar á B-kortinu. Hraunelfan teygist alla leið
10