Frjáls verslun - 01.12.1963, Blaðsíða 2

Agnar Kl. Jónsson, ráðmieytisstióri:
Utanríkismál íslands 1918-1940
Fyrir 1918 töldust íslendingar hafa sameiginleg
utanríkismál með Dönum, en þegar sambandslög-
in gengu í gildi hinn 1. desember 1918 varð á þessu
gagngerð breyting. I 1. mgr. 7. gr. sbl. segir svo:
„Danmörk fer með utanríkismál íslands í umboði
þess.“ Með þessu ákvæði var því slegið föstu og
það í fyrsta skipti viðurkennt, að íslendingar hefðu
sín eigin utanríkismál, en sú takmörkun var á þessu
gerð, að Danir skyldu fara með þessi mál í umboði
íslands. Gert var ráð fyrir, að þessi skipan myndi
haldast svo sem næstu tutlugu og fimm ár, eða
þann tíma sem sbl. var ætlað að gilda skv. 18. grein
þeirra, en á þessu varð snögg og óvænt stöðvun
vorið 1940, er Danmörk var hertekin af Þjóðverj-
um á fyrsta ári heimsstyrjaldarinnar síðari og þar
með öll tengsl milli íslenzku stjórnarinnar og þeirr-
ar dönsku rofin. íslenzka stjórnin gat því ekki kom-
ið fyrirmælum til dönsku stjórnarinnar um utan-
ríkismálin og Danir voru hindraðir af hernáms-
stjórninni að fara með utanríldsmálin fyrir íslend-
inga. Alþingi tók þá skjótt til sinna ráða og sam-
þykkti hinn 10. apríl, eða daginn eftir hernámið,
þingsályktunartillögu um, að ísland skyldi að svo
stöddu taka meðferð utanríkismálanna í sínar
hendur. Þótt ætlunin væri sú, að láta þetta bráða-
birgðaástand gilda til stríðsloka, fór svo, eins og
alkunnugt er, að íslendingar hafa upp frá þessu
sjálfir gætt hagsmuna sinna á erlendum vettvangi,
en afskiptum Dana af utanríkismálum íslands var
þar með endanlega lokið.
Það er ætlunin í þessu erindi að gera stuttlega
grein fyrir skipan utanríkismálanna á þessu tíma-
bili, 1918—1940, er Danir fóru með þau í umboði
íslands samkvæmt ákvæðum sambandslaganna.
Yfirstjóm utanríkismála í höndum íslendinga
Fyrst eftir að sambandslögin gengu í gildi var því
stundum haldið fram, að utanríkismálin væru sam-
eiginleg með Islendingum og Dönum, en svo var
vitanlega ekki. Fyrst og fremst sýnir orðalag 1. mgr.
7. gr laganna það ljóslega, því eigi hefði þurft að
veita Danmörku umboð til þess að fara með sam-
eiginleg mál, en auk þess er sérstaklega tekið fram
í 4. ingr. þessarar sömu greinar, að samningar sem
Danmörk gerir eftir 1. desember 1918 séu Islandi
óviðkomandi og skuldbindi það ekki nema sam-
þykki islenzkra stjórnarvalda komi til. Hér var því
aðeins um framkvæmd tiltekinna mála að ræða
fyrir hönd annars aðila, svo sem og var í upphafi
um fleiri málefni, t. d. gæzlu landhelginnar, sem
dönsk varðskip önnuðust fyrst í stað þar til ís-
lendingar lýstu því yfir, að nú tækju þeir þessi
mál í eigin hendur. Það ríkið, sem fer með mál
hins, er umboðsmaður þess, en mál umboðsmanns
og umbjóðanda verða að sjálfsögðu ekki sammál
þeirra þótt sömu tegundar sé. Milli ríkisstjórna
Íslendinga og Dana var þó enginn ágreiningur um
þetta atriði og kom það glöggt í ljós þegar í upp-
hafi eins og sjá mátti af því, að Danmörk gerðist
aðili að Þjóðabandalaginu í Genf, en ísland átti
aldrei aðild að því bandalagi. Ilitt var svo annað
mál að þetta ákvæði sambandslaga.nna takmarkaði
nokkuð athafnafrelsi íslendinga á sviði utanríkis-
málanna, en á þessu voru þó gerðar þýðingarmiklar
undanþágur, eins og ég mun nánar víkja að hér á
eftir.
Yfirstjórn utanríkismálanna var því alveg tví-
mælalaust hjá Islendingum sjálfum og Danir gátu
þar engu ráðið. Illutverk þeirra var eingöngu að
framfylgja þeim fyrirmælum eða óskum, sem ts-
lendingar fólu eða báðu þá um fyrir sína hönd að
koma á framfæri gagnvart öðrum þjóðum. Ef t. d.
um íslenzkar athafnir eða lagaákvæði var að ræða
sem snertu ákveðna stefnu í utanríkismálum þjóð-
arinnar bar íslenzku ríkisstjórninni að senda dönsku
stjórninni fyrirmæli og upplýsingar um slíkt og
2
I'HJÁLS VERZLUN