Frjáls verslun - 01.12.1963, Blaðsíða 29

færð í það horf ,að afkomu sæmilega rekinna fyrir-
tækja sé ekki stefnt í voða. Ef ekki er fallizt á
þessa kröfu, má ætla, að erfitt muni að fá almenn-
ing til virkrar fjárliagslegrar þátttöku í atvinnu-
rekstri.
Oft, þegar rætt er um almenningshlutafélög, dett-
ur mönnum í hug, að þau geti orðið lausn á þeim
deilum, sem ríkja um livort sum fyrirtæki skuli
rekin af opinberum aðilurn eða einkaaðilum. Það
er vafalaust rétt, að einkafyrirtæki gætu tekið að
sér margháttaðan rekstur, scm hið opinbera hefur
annazt, vegna þess að einkaaðilar hafa ekki getað
ráðizt í hann vegna fjármagnsskort. Rekstur þess-
ara opinberu fyrirtækja hefur oft sætt harðri gagn-
rýni, og er því haldið fram, að hann yrði hagkvæm-
ari ef einkaaðilar önnuðust hann. Almenningshluta-
félög mundu leysa þennan vanda að því leyti, að
nægilegs fjármagns yrði aflað með fjárframlögum
fjöhnargra einstaklinga, og krafa þeirra um hæfi-
legan arð af þessum fjárframlögum yrði stjörnend-
um fyrirtækisins hvöt til þess að gæta hagkvæmni
við reksturinn. í þessu sambandi inætti liugsa sér,
að ákveðinnar lágmarkseignarhlutdeildar væri kraf-
izt af stjórnendum fyrirtækisins, þ. e. forstjórum
og framkvæmdastjórum, fremur en þeim stjórnar-
meðlimum, sem kosnir væru á aðalfuudi. Þó mundi
sú stjórn hafa meiri afskipti af rekstrinum en al-
mennt tíðkast hér á landi, ef um almenningshluta-
félag væri að ræða. Þessi lágmarkseignarhlutdeild
mundi liafa þau áhrif, að stjórnendur félagsins
hefðu beinna hagsmuna að gæta af góðiú afkomu
og hagkvæmum rekstri. Þó mætti vafalaust ná
sama árangri með því að greiða þeim sérstakar
þóknanir í viðbót við venjuleg laun (tamtiemer)
er væru beinlínis tengdar rekstrarafkomu fyrirtæk-
isins.
Þegar talað er um nauðsyn þess að breyta rikis-
fyrirtækjum hér á landi í almenningshlutafélög, er
oft á mönnum að skilja, að allur meiri háttar rekst-
ur liér á landi sé í höndum ríkisins og lilutdeild
þess í atvinnurekstrinum langtum of mikil. Við
nánari athugun kemur þó í ljós, að hér eru þó í
rauninni næsta fá opinber fyrirtæki sem hæf mundu
til breytingar í almenningshlutafélög. Aðeins þrjú
fyrirtæki í ríkiseign virðast koma til greina, nefni-
lega Sementsverksmiðjan, Landssmiðjan og Síldai-
verksmiðjur ríkisins. Einnig mætti breyta sunium
bæjarfyrirtækjum í hlutafélög, t. d. mörgum bæjar-
1) Dice og Eiteman: The Stock Markel, New York 1952.
útgerðanna, — ef nokkur fengist þá til þesS að
leggja fram fjármagn til þess konar fyrirtækja. —
Einnig væri hugsanlegt að fá rekstur strætisvagn-
anna í hendur hlutafélagi og má telja fullvíst, að
þjónusta þeirra mundi ekki versna, en sú hætta,
að fyrirtækið yrði aftur gert að opinbei'ri eign
mundi veita stjórnendum þess og hluthöfum hæfi-
legt aðhald.
Loks má benda á, að núna eru 60% hlutafjár í
Áburðarverksmiðjunni i ríkiseign. IJm leið hafa
miklar deilur staðið um ábui'ðarverðið, og virðast
bændur álíta, að það sé of hátt. Þessar deilur mætti
leysa með því, að ríkið seldi bændum sinn hluta
hlutabréfanna. Ef áburðarverðið er of hátt, mundu
bændurnir fá mismuninn að einhverju leyti endur-
greiddan með arði af bréfunum og að sumu leyti
sem virðishækkun þeirra. Nú eru bændur landsins
um eða yfir 4000 en hlutdeild ríkisins í verksmiðj-
unni 6 millj. kr. Hver einstakur bóndi mundi því
geta fengið hlutabréf að nafnverði 1.500 kr. og
munu fáir bændur svo illa staddir, að þeir gætu
ekki keypt svo lítinn hlut .Nú er raunvirði þessara
bréfa vafalaust allmiklu meira, þótt erfitt sé að gera
sér grein fyrir því nákvæmlega. Til þess að hvetja
bændur til þátttöku má hugsa sér, að ríkið selji
bændum bréfin talsvert undir raunvirði. Þá yrði
um leið að setja ákvæði um leyfileg hámarkshluta-
bréfakaup hvers einstaklings við þessum kjörum
og banna endursölu bréfanna um nokkurn tíma,
en annars að gera söluhagnaðinn upptækan að vissu
marki til ríkisins. Þá yrði um leið að afnema það
ákvæði í lögunum um Aburðarverksmiðjuna, að
arðgreiðsla megi aldrei verða hærri en 6%. Slíkt
ákvæði kemur auðvitað í veg fyrir að nokkur skyn-
samur maður kaupi hlutabréf, nema þá í von um
ríflegar skattfrjálsar vei'ðhækkunartekjur við end-
ursölu. Akvæði sem þetta ber að forðast, ef nokk-
urn tíma á að takast að efla tiltrú manna á þessu
rekstursfyrirkomulagi, því að það setur gangvei'ði
bréfanna á frjálsum markaði óraunhæft hámark.
Enn er þeirri spurningu ósvarað, hvernig ti'yggja
eigi að hlutabréf dragist ekki saman hjá fáum að-
ilum, þannig að fyrirtækið yrði ekki lengur almenn-
ingshlutafélag. Koma hér einkum t.vær leiðir til
greina. Annars vegar mætti hugsa sér, að hluta-
félög með ákveðinni dreifingu hlutafjár nytu ein-
hverra skatthlunninda, t. d. lægri álagningarpró-
sentu eða þeim yrði heimilað að draga hærri arð-
greiðsluprósentu frá skattskyldum tekjum. Vafa-
samt er þó, að slík mismunun rekstrarforma við
FRJÁLS VERZLUN
29