Helgarpósturinn - 07.12.1995, Blaðsíða 38

WZ '’-n? ....
]lY 1 5æki i r^j >I< >1 l i r u
X*
FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER1995
Sparðatm ingur
ISAK HARÐARSON
HVÍTUR ÍSBJÖRN
FORLAGIÐ 1995
★
Isak Harðarson hóf feril sinn
sem miskunnarlaust ádeilu-
skáld með bókunum Þriggja
orða safn og Rœflatestamentið,
en í bókunum Veggfóðraður
óendanleiki og Útum augað
lœst varð stíllinn myndrænni
og agaðri. í síðustu tveimur
ljóðabókum sínum, Síðustu
hugmyndir fiska um líf á þurru
og Stokkseyri, er ísak sérstak-
lega fágaður og vandvirkur.
Þessi verk virka sem sterk
heild og kallast hvert ljóð á við
annað í bókinni, þannig að
engu þeirra virðist ofaukið.
(Þetta á sérstaklega við um
Síðustu hugmyndir fiska um lífá
þurruj.
Öfugt við síðustu tvær ljóða-
„Öfugt við síðustu tvœr
Ijóðabœkur ísaks er
„hvítur ísbjörn“
sérstaklega
ómarkviss bók. “
bækur ísaks er huítur ísbjörn
sérstaklega ómarkviss bók.
Hún er eins og sparðatíningur
úr öllum fyrri verkum hans. En
þótt samsetningin sé skrítin
eru hæfileikar ísaks samt ótví-
ræðir, enda maðurinn eitt virt-
asta ljóðskáld þjóðarinnar.
Þannig getur hvert ljóð fyrir
sig virkað ágætlega þótt þau
virki engan veginn sem heild.
Bókinni er skipt í þrjá hluta,
þ.e. svartur ísbjörn, glefsandi
rennilás og hvítur ísbjörn.
ísaki er Guð hugleikinn eins
og oft áður, leitin að einhvers
konar Guði, sannieika eða
veruleika. í þeim ljóðum tekst
ísaki ágætlega upp þar sem
angist skáldsins mætir manni:
„og áfram og áfram þjótum
við/ yfir þversagnir, efasemdir,
ótta og dauða,/ og kærleikur-
inn til veruleikans er okkur
óþrjótandi ferðanesti/ Hér fóru
sannleikurinn og lífið á undan
okkur“ (Kærleikurinn til veru-
leikans) og: „í myrkrinu slær
maðurinn saman hugsunum/
að gleðja sig við neistana/ sem
minna hann á eitthvað/ sem
hann man ekki lengur hvað
var...“ (Maður án höfundar).
Paradís? Lífsins tré? Sannleik-
urinn eða andskotans veruleik-
inn sem hvergi finnst? Skáldið
finnur að eitthvað vantar, enda
er öll list sprottin úr vöntun,
löngun til að fylla eitthvert
tóm. í þessum ljóðum vísar ís-
ak töluvert innávið: „Langt inní
manninum: lífið“, þrátt fyrir
áhættuna á að kafteinn Kleyf-
hugi missi stjórn á öllu saman.
En annars staðar er hann út á
við í „skáldskapi" að gagnrýna
stríðsáráttu mannkynsins (Ég
hef séð öll flögg) eða á spjalli
við skáldbræður (Kafka á lín-
unni). Sérstaklega er skemmti-
legt í einfaldleika sínum ljóðið
Himinninn snýr niður.
Þar nær hann að tvinna sam-
an himin og hund, þannig að
manneskjan festist einhvers
staðar á milli. Himinhundurinn
eða hundhiminninn er líkleg-
ast tákn fyrir frjóleika, hug-
mynd eða hugsun. Hann getur
látið svæfa hundinn en himinn-
inn svæft hann. Ljóðið rennur
áreynslulaust áfram og er
barnslega einlægt, skreytt
orðaleikjum eins og „Þeir hafa
himin höndum tekið" og
skemmtilegri tvíræðni: „Þrátt
fyrir mótmælaraddir/um gang-
stéttir ataðar himneskum af-
urðum“. En bókin líður fyrir
hve sundurlaus hún er. Maður
verður hvumsa þegar maður
situr ennþá svitastorkinn af
angist og ótta yfir þessari
vöntun á einhverju sem maður
veit ekki hvað er og fær síðan
yfir sig ljóð þar sem kaupmað-
urinn selur ekki, „svona selur
einsog hann er“, og vorið er í
blóma með rjóma. Svona húm-
or verður bara aulalegur í sam-
floti við magnþrungin ljóð eins
og Kœrleikurinn til veruleikans.
Þyngslin missa einnig marks í
velkunnum líkingum myrkurs
við ljós: „Kemur hönd/ kveikir
kertið: birtist/ myrkrið“ (Slý).
Seinna í ljóðinu kemur síðan
„kólerusvartur logi“ og „níst-
andi þögn“. Þrátt fyrir áhuga
undirritaðs á þunglyndi, sjálfs-
morði og dauða eru sumar
þessar iíkingar orðnar þreytt-
ar. ísaki til afsökunar má geta
þess að ljóðið er líkast til gam-
alt. Síðasta ljóð bókarinnar,
Bœtifláki skraddarans, er
áreynslulaust og í alþýðlegum
stíi. Það kallast á við önnur
ljóð í bókinni og fjölmiðlana,
en gagnrýni ísaks á sefjunar-
mátt þeirra er alþekkt. Þar
vottar líka fyrir sjálfsgagnrýni.
í bókinni er því miður lítið
um slík listræn átök við ljóð-
formið sem maður býst við af
einum af meisturum ljóðlistar-
innar. En það yljar manni samt
að heyra frá skáldinu, of Jöng
þögn frá mönnum eins og ísaki
er engum holl.
Söguhetjur fá fyrir ferðina
Frú Bovary
Gustave Flaubert
Pétur Gunnarsson þýddi
Bjartur
★ ★★★★
Frú Bovary er bók full af
svartagalli. Það fer illa fyrir
hérumbil öllum, nema kannski
örgustu hræsnurunum; þetta
er harmleikur, en þeirrar nátt-
úru að það er næstum eins og
hann hafi látið höfundinn
ósnortinn. Eða kannski er rétt-
ara að segja að sögupersónurn-
Bækur
Egill
Helgason
ar fái fyrir ferðina hjá Gustave
Flaubert; hann skoðar þær eins
og flugur sem engjast í vef —
það er enga sáluhjálp að hafa,
enga útleið, enginn þroskast
eða er neins vísari í sögulok.
Allir eru lokaðir inni í sinni
villu eða einhverjum örlaga-
misskilningi sem veldur því að
samskipti milli fólks eru eins
og gráthlægilegt fálm.
Það eru auðvitað ekki ný tíð-
indi að þetta er galdur þessa
höfuðrits franskra bókmennta;
óviðjafnanleg gerhygli og feg-
urð textans, orðanna, setning-
anna, andstætt lítilmótlegum
sögupersónunum og ömurlegu
bjástri þorparanna í smábæn-
um Yonviile. Einhver staðar
stendur að Flaubert hafi tekið
sér fyrir hendur að skrifa veru-
lega leiðinlega bók um leiðin-
legt efni; það er máski þjóð-
saga, en að minnsta kosti ein-
setti hann sér að skrifa bók þar
sem hann hefði enga samlíðan
með persónunum, hvorki sam-
úð né andúð. Kannski var þessi
aðferð Flauberts að vissu leyti
yfirskin til að hleypa út eðlis-
lægri óvild í garð mannfólks-
ins, en með henni fikraði hann
sig niður á gullæð; verkið sem
hann skapaði, raunar með ær-
inni fyrirhöfn og linnulausum
endurskriftum, býr yfir óþrjót-
andi ríkidæmi; líkt og fáar aðr-
ar bækur nálgast það í heild
sinni einhvers konar fullkomn-
un, en kemur líka sífellt flatt
upp á lesandann með næstum
ofurmannlegu innsæi og smá-
myndum sem eru svo meinlega
háðskar að það er líkt og hann
sé að reyna að berja niður í sér
einhverja kátínu sem honum er
í nöp við.
Það hefur lengi verið þráttað
um Jhversu mikla samúð Flau-
bert hafði með söguhetjunni
sjálfri, Emmu Bovary. í sjálfu
sér er hún ekki slæm persóna,
en lánleysi hennar er algjört.
Hún er gefin manni sem „er
ekki aflögufær um neitt, vissi
ekkert, æskti einskis", en vega-
nesti hennar í hjónabandið eru
reyfarar fullir af elskhugum og
ástmeyjum, eiðum og grátstöf-
um, tárum og kossum. Þetta
sagnaland þar sem næturgalar
syngja í rjóðri og bátar fljóta í
tunglskini er í hrópandi mis-
ræmi við fáfengilegt smáborg-
aralífið, og eftir að hafa horft
inn í þennan töfraheim kemur
veruleikinn henni fyrir sjónir
„eins og undantekning, tilviljun
sem hún reyndist flækt í fyrir
einhverja duttlunga örlaganna
en handan við breiddi úr sér
svo langt sem augað eygði hið
víðáttumikla land alsælu og
ástríðna11.
Þegar reyfarakennd ástin
loks vitjar Frú Bovary í líki
tveggja elskhuga, landeiganda
og kontórista, er enginn ljómi
yfir henni. Hún lætur fús draga
sig á tálar, í fyrra skiptið á land-
búnaðarsýningu, í seinna skipt-
ið i gjöktandi hestvagni, en
elskhugarnir eru undirmáls-
menn og tilfinningarnar svindl.
Emma Bovary er eins og fugl í
búri, hún flögrar hamstola, en
sjóndeildarhringurinn þrengist
stöðugt og lokast svo.
Góð þýðing þarf einkum að
hafa tvennt til að bera, ekki síst
þegar klassískt bókmenntaverk
á í hlut; hún þarf náttúrlega að
vera á almennilegri íslensku,
en hún þarf líka að láta stílein-
kenni frumtextans njóta sin.
„Þýðing Péturs heyrir til stórtíðinda — maður tekur
ofan. Hún erá fslensku sem er fullkomlega sannferð-
ug, en um leið kemurhún til skila hárnákvœmum og
geirnegldum stíl Flauberts. “
Þetta útheimtir mikla jafnvæg-
islist. í átökunum við erlenda
höfundinn — reiptoginu milli
málsins sem þýtt er af og þýtt
er á — þarf þýðandinn jafnt og
þétt að endurskapa málið eða
jafnvel búa til nýtt mál, is-
lensku sem ekki er til utan
verksins og væri í raun óbrúk-
leg annars staðar.
Þýðing Péturs Gunnarssonar
stenst þessar kröfur með láði.
Hún heyrir til stórtíðinda —
maður tekur ofan. Hún er á ís-
Jenski^^en^^i^ullkomleEjc^
sannferðug, en um leið kemur
hún til skila hárnákvæmum og
geirnegldum stíl Flauberts,
Frumtextinn er fullur af pyttum
sem hægur vandi er að detta
ofan í, en Pétur sneiðir hjá
þeim, og tekst það án þess
maður merki að hann sé að
reyna á sig; laun erfiðisins eru
texti sem er svo ágætur að
sumar setningarnar les maður
aftur og aftur, undrandi og sæll
yfir því hvað þær smellpassa.
Fyrir svona verk eiga menn
að fá heiðurskrossa.
Kynngikraftur dauðans
Ar bréfberans
Kristján Kristjánsson
Iðunn 1995
**
Ungur maður lendir í alvar-
legu slysi og kemst í návígi
við dauðann. Hann hjarnar þó
við en er uppfrá því heltekinn
af hugsuninni um dauðann og
ákveður að leika á hann með
því að ákveða sjálfur sína
dauðastund og hvernig hana
beri að höndum. Hann gefur
sjálfum sér eitt ár til að lifa og
frá því ári segir bókin Ár bréf-
berans eftir Kristján Kristjáns-
son.
Frásögnin er skráð í fyrstu
persónu, er dagbók Jónasar
bréfbera sem tekið hefur völd-
in af dauðanum og endurgerð
gamallar dagbókar sem farið
hefur illa í vatni.
Dauðinn sem Jónas sér fyrir
sér þegar hann fellur fram af
stillönsunum er í líki konu og
þegar hann kynnist ekkjunni
Erlu sem er dauðsjúk af
krabbameini þykist hann hafa
fundið þá konu. Þau taka upp
ástarsamband, hann þráir
dauðann í henni hún lífið í
honum og einasta leiðin til að
komast í snertingu við það
hvort um sig er kynlíf.
Kynlífið er raunar í huga
Jónasar undarlega samslungið
dauðanum, hann hrífst af eldri
konum og kynórar hans og
draumar eru blandnir feigðar-
hrolli og tilganginum með því
ári sem hann gaf sjálfum sér er
náð eftir að hann hefur haft
mök við dauðann í mynd Erlu.
Stíllinn er einfaldur og lát-
laus, hér er verið að skrá stað-
reyndir og ekkert flúr á dag-
skrá. Stundum finnst manni þó
að dauðinn hafi hefnt sín á
Jónasi með því að leggja undir
sig textann og verður á köflum
þreyttur á þessari flatneskju.
Það er þó væntanlega með
ráðum gert því í brotunum úr
skemmdu dagbókinni, sem
skráð var áður en ákvörðunin
um að snúa á dauðann var tek-
in, bregður fyrir flugi í stíl og
hugsun, en Jónas þurrkar það
allt út í endurgerðinni því hon-
um finnst sá texti svo „klaufa-
legur og barnalegur“. Bókin er
skilaboð hans til þeirra sem
eftir lifa og hann kærir sig ekk-
ert um að þeir viti allan sann-
leikann. í raun er hann ekki að-
eins að endurskrifa gömlu dag-
bókina heldur að endurskapa
líf sitt þetta ár eins og það „-
hefði átt að vera“.
Það er mikil pæling í þessari
bók og stórt spurt. Er maður-
inn skapari örlaga sinna? Eru
bókmenntir ekki bara misjafn-
lega nákvæm endurgerð á lífi
höfunda? Eru kynlíf og dauði,
upphaf og endir óaðskiljanleg?
Og er einhver grundvallar-
„Stundum finnst manni
að dauðinn hafi lagt
undirsig textann og verð-
ur á köflum þreyttur á
þessari flatneskju. “
munur á lífi og dauða? Og svo
framvegis. En af einhverjum
ástæðum nær sagan ekki tök-
um á lesandanum. Manni er
mikið til sama um þetta allt
saman, bæði fólk, atburði og
heimspekilegan grunn og
finnst einhvern veginn að
maður hafi nú séð þetta allt
saman áður bæði hjá Kristjáni
og öðrum höfundum. Og þar
spilar bæði stíllinn og per-
sónusköpunin inn í. Jónas nær
ekki að lifna fyrir augum
manns og Erla verður aldrei
annað en draumsýn og reykur
(sem hún auðvitað er að
mestu leyti) og aðrar persónur
koma svo lítið við sögu að
maður nær ekki að gera sér
mynd af þeim. Og það er synd
því sagan hefði orðið mun
meira lifandi ef Jónasi væri
ekki svona mikið í mun að
halda lesandanum utan við
það hvernig honum raunveru-
lega líður. Fleiri brot úr gömlu
dagbókinni hefðu Iíka varpað
meira Ijósi á það hvernig hann
var fyrir slysið og skýrt þann
mun sem er á því að vera lif-
andi eða lifandi dauður. Því
það er hann. Hann tengir sig
ekki við hlutina eða annað
fólk, nema Erlu, og hefur því í
raun tapað fyrir dauðanum
þótt hann vilji ekki viðurkenna
það. Hann stendur utan við
heiminn og tekur engan þátt í
því sem þar er að gerast. Hann
hlustar þó á útvarpið, einkum
fréttirnar, og bæði gremst það
og gleðst yfir því hvílíka sigra
dauðinn vinnur daglega víðs
vegar um heiminn, því eins og
Erla segir við hann: „Þú Iifir
ekki fyrir lífið, Nasi minn. Þú
lifir fyrir dauðann."
Einhver sagði einhverntíma
að öll skáld væru sífellt að
skrifa um ástina og dauðann
og aldrei neitt annað. Það má
sjálfsagt til sanns vegar færa
og að því leyti er Ár bréfber-
ans klassísk saga, en það vant-
ar í hana það sem skiptir sköp-
um, þennan galdur sem gerir
gæfumuninn.