Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1950, Blaðsíða 4

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
b64 ?
Þetta er st.jörnurannsóknastöðin niikla á Palomarfjalli. Turninn, sem er nær,
er 1”3 ieta liár Ojf þar er hin mikla fjarsjá, sem getur tekið myndir af stjörn-
um, scm eru í 1000 miljóna ljósárafjarlægð frá jörðinni. Turninn, sem fjær
er, er Big Schmidt, og þar er nú verið að ijósmynda himingeiminn.
allan hinn sýnilega himingeim á
fjórum árum, en ef mynda ætti
:r.cð hinni stjömusjánni, þá
myndu þurfa til þess 5000 ár.
Öllu himinhvolfinu er skift 'nið-
uv i 935 reita til ljósmyndunar. Að
myndatökunni lokinni á að gefa
alt myndaSafnið út í 20 bindum
og er talið að það muni verða
sígild „handbók“ fvrir stjörnu-
meistara um eina öld.
Á þessu mvndaða svæði er talið
að vera muni um 100 miljónir vetr-
arbrauta, stjörnuþokur og mistur-
mekkir.
Margar vetrarbrautirnar eru í
laginu eins og hjól og líkt og ang-
ar eða ljóslokkar út frá þeim. Þar
á meðal er vetrarbrautin okkar —
vetrarbrautin, sem jörðin á heima
í. Talið er að í henni muni vera
um 100 þús. milj. stjarna, og með-
al þeirra eru allar þær stjörnur,
sem vjer sjáum með berum aug-
um. En auk þess eru í henni þoku-
myndanir geysistórar, sennilega af
mistri og gasi. Utarlega í vetrar-
brautar hjólinu er gul stjarna. Það
er sólin. Og umhverfis hana hring-
sólar jörðin, miklu minni en sand-
korn í samanburði við heimshverii
sitt. Vetrarbrautarhjóhð snýst
stöðugt og með því snýst sólin og
jörðin, þótt vjer verðum þess ekki
varir. Á björtum vetrarkvöldum
sjáum vjer oft eins og daufa ljós-
rák þvert yfir loftið. Vjer köllum
það vetrarbrautina, en í raun og
veru er það ekki annað en skin
af þeim stjörnum, sem eru á milli
jarðarinnar og ysta jaðarsins á
vetrarbrautarhjólinu.
í bestu stjörnuturnum heimsins
eru menn nú hættir að horfa í
gegn um stjörnusjána (kíkirinn),
heldur taka ljósmyndir af því, sem
fyrir stjörnusjána ber. Og ljós-
myndaplatan er svo miklu ljós-
næmari heldur en auga manns-
ins, að þar koma fram myridir af
himiah.verfim, sesi eugað gæti
alls ekki greint. Enda hafa nú birst
ótal himinhverfi á ljósmyndunum,
sem menn höfðu ekki hugmynd um
áður að til væri. Á einni einustu
mynd hafa komið fram 15.000—
20.000 vetrarbrautir langt utan við
vora vetrarbraut. Hver þessara
vetrarbrauta er heimshverfi út af
fyrir sig, eða eins og ey í hinum
ómælanlega himingeim. Og í
hverju þessara heimshverfa eru
þúsundir miljóna sólna. Þá hafa og
fundist litlar vetrarbrautir, þar
sem ekki eru „nema“ nokkrar
miljónir sóla. Hin minsta þeirra er
ekki nema 1500 ljósár í þvermál.
Tvær af þessum smáu vetrarbraut-
um eru nágrannar vorrar vetrar-
brautar, og þó eru þær i 650.000
Jjósárs fjaxlægð. fia tii ssnsictte-
merkis um hvað stjörnusjárnar eru
orðnar góðar, má geta þess að hægt
er að telja um 200 af björtustu sól-
unum í þeim, þrátt fyrir þessa
vegarlengd.
Með myndunum af vorri eigin
vetrarbraut er talið að nýr skiln-
ingur muni fást á því fyrirbrigði,
er sólir blossa upp alt í einu og
verða mörg hundruð sinnum bjart-
ari en þær áður voru. Þessar sól-
ir eru nefndar „novae“ (eða nýar
stjörnur) vegna þess, að þegar fyrri
alda stjörnufræðingar sáu þær alt
í einu blossa upp þar sem engin
stjarna hafði sjest áður, heldu þeir
að hjer væri um nýar stjörnur að
ræða, sem hefði fæðst. Svo mikill
munur er á birtu þessaxa stjarna,
3ð jpær þjcrtustu eru 10.000 gíac-