Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1950, Blaðsíða 6

LESBÓK MOROUNBLAÐSINS
Sáe
eins að þær skygnist um órafjar-
lægðir, heldur skygnast þær jafn-
framt óralangt aftur í tímann.
Myndirnar af hinum fjarlægustu
heimshverfum sýna aðeins birtuna,
sem frá þeim stafar, en það ljós
hefir verið hundruð miljóna ára a
leiðinni tii jarðarinnar. Myndirnar
sýna því ekki heimshverfin eins og
þau eru nú, heldur eins og þau
voru fyrir miljónum ára, þegar
geislarnir frá þeim lögðu á stað út
í himindjúpið. Frá sumum vetrar-
brautum hefir ljósið verið 300
miljónir ára á leiðinni — geislinn,
sem kemur fram á mynd í nótt,
hefir lagt á stað um það leyti er
jörðin var að ala sína fyrstu frum-
byggja, vatnaverur og einfrum-
unga. Enginn veit því hvernig
þessar vetrarbrauir eru nú. Þær
hafa máske skift alveg um útlit.
Eirma örðugast er að rannsaka
vora eigin vetrarbraut, vegna þess
að vjer erum svo að segja innan
í henni og margar gasþokur og
skuggaský hylja þar útsýn. En
værum vjer komnir langt út í
himingeiminn og gætum horft á
hana tilsýndar, þá mundum vjer
sjá að hún er eins og diskur eða
hiól og kembir aftur af henni við
snúninginn líkt og hún dragi dræs-
ur á eftir sjer. í einni af þessum
dræsum mun jörðin og sólkerfi
vort vera.
En hvernig er með stjörnurnar,
sem alt í einu blossa upp og
springa? Skeður slíkt fremur í
einni vetrarbraut en annari? Og
hvernig er ástatt á þeim stjörn-
um áður en þær springa?
Um þetta getur nú líklega feng-
ist nokkur vitneskja. í næstu vetr-
arbraut við oss, Andromeda vetr-
arbrautinni, sem svipar mjög til
vcrrar vetrarbi’autar, springur um
tylft sólna á hverju ári. Menn
vita ekki með hverjum hætti það
verður, ef til vill verður þar
kjarna-keðjusprenging, svo að þær
sundrast. En nú, þegar gert hefir
verið þetta ágæta kort af himin-
geimnum, þá geta menn vitað
hvernig þessar stjörnur voru áður
en þær blossu'ðu upp, hvernig þær
voru á litinn, hve bjartar þær voru
og hve heitar. Af því mætti svo
draga einhverjar ályktanir um það,
hvað sprengingunni hafi valdið.
Ýmislegt þykir benda til þess að
vetrarbrautum fækki þegar kom-
ið er svo sem 500 miljónir ljósára
út í geiminn. Til þess benda rann-
sóknir, sem gerðar hafa verið í
stjörnuturninum á Mount Wilson
En sá stjörnuturn hefir ekki neme
100 þumlunga vítt sjóngler, en
sjónglerið „stóra augað“ á Palomar
er helmingi stærra, eða 200 þuml-
unga, og dregur því sú stjörnusjá
helmingi lengra út í geiminn, svo
að vel getur verið að hún upp-
götvi nýar fylkingar vetrarbrauta
utan við þessar óravíddir.
Menn heldu einu sinni að jörð-
in væri miðdepill heimsins og sól-
in og stjörnurnar snerust um hana.
Svo uppgötvaðist það, að jörðin
og reikistjörnurnar snerust um-
hverfis sólina. Síðan uppgötvaðist
það að fasta stjörnurnar voru sólir
og miklu lengra úti í himingeimn-
um. En það eru ekki nema 25 ár síð
ar. að flestir stjörnufræðingarnir
heldu, að'"hinar vetrarbrautirnar,
sem menn voru þá farnir að eygja,
væri ekki annað en stjörnuþokur
í vorri vetrarbraut. Svo komu hin-
ar stóru stjörnusjár, og þá upp-
götvuðu menn að þessar stjörnu-
þokur voru ný heimshverfi, vetr-
arbrautir á stærð við vora eigin
vetrarbraut, og að þær voru
dreifðar um allan geiminn í óra-
fjarlægð hver frá annari. Þá fór
fvrst að greiðast fyrir um skiln-
ing á mikilleik heimsins. Við
hverja nýa uppgötvun á })essum
óravíddum og aragrúa vetrarbrflut-
anna, þar sem eru þús. miljóna
sólna í hverri, varð maðurinn og

t «
Hjer er stjörnusjáin og Ijósmynda-
vjelin i Big Schimdt. Þessu hákni er
ha-gt aö hnitmiða með ofurlitlu raf-
magnsáhaldi, sem maðurinn heldur á.
jörðin hans smærri og smærri, því
að alt er þetta mannlegum skiln-
ingi ofvaxið. Vísindamennirnir
geta talið fjarlægðir milli heims-
hverfanna í miljónum miljóna ljós-
ára og víðáttu þeirra sjálfra í
miljónum Ijósára, en hugur manns
skynjar ekki þann mikilfengleik,
vegna þess að hann þarf altaf að
hafa eitthvað til að miða við. En
hjer er ekki hægt að miða við
neitt, og stærsti mælikvarði hug-
ans er svo óendanlega smár, að
mann sundlar þegar maður sjer
hvað hann nær skamt.
Því var það þegar Palomar
stjörnuturninn mikli var vígður,
þá voru þessi orð úr 8. sálmi
Devíðs letruð aftan á hátíðardag-
skrána:
„Þá er jeg horfi á himininn,
verk handa þinna, tunglið og
stjörnurnar, sem þú hefir skapað,
— hvað er þá maðurinn þess að
þú minnist hans og mannsins barn
að þú vitjir þess“.
^ ^ ^ ^