Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Page 2

a/S nema sér víðari lönd með því að
*ita bækur á erlendu máli. Þó er þeim
jjað áreiðanlega ekki sársaukalaust, því
að öll ritstörf eru móðurmáli höfund-
ar samgróin, en allra helzt skáldskap-
urinn. En af tveim kostum taka þeir
l>ann, sem þykir skárri.
II.
Eignarhald íslendinga og annarra
Norðurlandaþjóða á tungum sínum.
Málstreitan í Noregi og Finnlandi
er stéttabarátta.
Samt erum vér þarna á réttri leið.
Afburða íslenzkunnar fram yfir aðrar
tungur verður ekki leitað í tungunni
sjálfri (um slíkt má deila endalaust),
heldur í sambandi þjóðar og tungu.
íslenzkan er eina mál, svo að ég viti
til, sem hefir það tvennt til síns ágætis:
að vera ræktað menningarmál og óskipt
ejgn allrar þjóðarinnar. Hér á landi eru
engar mállýzkur, engin stéttamál, ekk-
ert almúgamál, ekkert skrílmál.
Nærri má geta, að ekki hefir tung-
unni verið að fyrirhafnarlausu komið
í þetta horf né haldið í því. Einstakur
málsmekkur hefur þroskazt hér í forn-
ö'd, í skjóli bókmenntalífsins og eink-
um hins bundna stíls, og aldrei horfið
siðan, þótt misjafnlega vakandi hafi
verið. Bækur og numin kvæði hafa ver-
ið mælikvarði á mælt mál er alþýðu var
jafnan tiltækur. Latmælin fengu ekki
að vaða uppi. Menn skildu svo talshætti
tungunnar, að ambögulegri hugsun var
jJla vært. Þessi rækt almennings við
málfar sitt hefir verið aðaluppeldi ó-
taldra kynslóða. Af íslenzkunni hafa
þær lært það, sem þær kunnu í sálar-
fræði, rökfræði og fagurfræði.
Vér hugsum ekki um, hve vel vér
erum farnir í þessu efni, skiljum það
<=kki nema með því að bera oss saman
við aðrar þjóðir. Ekkert almúgamerki
er óafmáanlegra en málfarið. Almúginn
erlendis talar ekki einungis mállýzku,
með öðrum framburði, beygingum og
orðavali en viðurkennt er í ríkismálinu,
heldur fylgja mállýzkunum einatt ýmsir
rnálkækir: menn eru nefmæltir, skræk-
róma eða hásir, muldra og stama. Og
þó að almúgamaður sé til mennta sett-
ur, og læri bókmálið ágætlega, á hann
bágt með að losna nokkurn tíma við
þessa kæki, ef hann hefir haldið þeim
fram yfir fermingu. Og þeir soramarka
hann ævina á enda. Englendingur, sem
hefir h framan við orð, þar sem það á
ekki heima og sleppir því þar sem það
á að vera (segir t.d. hall, appy í stað
aJi, happy) verður aldrei talinn gentle-
: man. Ekkert frjálslyndi, engin skyn-
samleg hugsun um, að það sé rangt að
Jóta mann gjalda svo uppeldis síns, get-
ur kippt þessu í lag. Aðrar þjóðir eru
1 því efni jafn hótfyndnar og miskunn-
arlausar og íslendingar, þegar þeir dæma
roann ómenntaðan, ef hann kann ekki
véttritun. Enda verður því ekki neitað,
að heilbrigð tilfinning býr undir þessu.
Þegar játað er, að tungan sé höfuðtæki
mannlegs þroska, er það meira en lítið
hirðuleysi og skortur á sjálfsvirðingu
að fara illa með þetta tæki. Kristur
sagði að menn saurguðust meira á því,
sem menn létu út úr sér, en því,
sem menn létu ofan í sig. Rækt við
tunguna er sjálfsagður liður í andlegu
hreinlæti.
Ég skal nú drepa lítið eitt á, hvernig
horfir fyrir frændþjóðum vorum á
Norðurlöndum í þessum efnum.
Af sex þjóðum á Norðurlöndum hafa
tvær einar aldrei um langan aldur lot-
ið erlendu valdi: Svíar og Danir. All-
ar hinar hafa verið ósjálfstæðar öld-
um saman. Allar bera þær þess merki
á máli sínu, nema íslendingar. Fær-
: eyskan á enn í vök að verjast fyrir
ríkismálinu, dönskunni.
Norðmenn og Finnar hafa hvorir
tveggja sömu söguna að segja. Mál
drottinþj óðanna, danska og sænska,
urðu um langt skeið ríkjandi í landinu.
Þau urðu menntamál, dómsmál, kirkju-
mál, móðurmál embættismanna og heldri
manna, mál höfuðstaðar og helztu bæja.
Óll menning landsins varð bundin við
þessi erlendu mál, sem almenningur
Jærði trauðla að skilja og alls ekki að
tala.
Báðar hafa þjóðir þessar á 19. öld haf
ið sókn til þess að koma móðurmálum
fmum til vegs og valda, gera þau að
rikismálum. í Finnlandi er sigur finnsk
unnar vís. Sænskumælandi menn eru
ni ekki nema h.u.b. 1/10 hluti lands-
búa. í Noregi er baráttan enn svo hörð,
að ekki má í milli sjá, hvorir sigra
muni. Helzt útlit fyrir, að hvorki lands-
máli né ríkismáli verði fullnaðarsigurs
auðið. En þar er bót í máli að þessi tvö
mál eru svo náskyld, að ekki er loku
fvrir skotið, að þau geti á endanum
runnið saman og myndað eina tungu.
Það er ekkert smáræði, sem þessar
þióðir hafa látið í sölurnar í barátt-
unni um tunguna. Ég þarf ekki að
tala um fjandskapinn, sem risið hefir
aí deilum um jafn viðkvæmt mál, um
kostnaðinn af að prenta öll opinber
skjöl o.s.frv. á tveim málum, um erfiðið
fyrir æskulýðinn að læra tvö móður-
ir.ál o.s.frv. En Finnar hafa varpað frá
sér ágætu menningarmáli og tekið upp
ótamið alþýðumál í staðinn. Þeir hafa
stofnað menningarsambandi sínu við
Norðurlönd í voða og einangrað sig með
því, þó að öll þeirra pólitíska framtíð
virðist komin undir sambandi þeirra
vestur á við. Landsmálsmennirnir í
Noregi eru fúsir að kasta frá sér öllum
hinum norsku bókmenntum á ríkismál-
inu, gefa Dönum Holberg, Wergeland
og Ibsen, slíta bókmálssambandi við
Dani (sem hefir gefið norsku skáld-
unum tvöfalt fleiri lesendur en þeir gátu
fengið í Noregi einum) og láta ríkis-
málið fagurt og þaultamið mál, fyrir
óþroskað sveitamál.
Hvað hefir gert þessa baráttu svo
haröc' og óbiigjarna? Þjóðernistilfinn-
i' g, ási á móðurmálinu, munu flestir
halda. En því er ekki svo farið. Meðan
Jijóðræknin var ein um hituna var
ræktm við finnskuna og nýnorskuna
< kki annað en hjartansmál fáeinna rit-
iiöiunda og hugsjónamanna. Það var
róirantísk hreyfing. En eftir því sem
lýðíielsið óx, skildist leiðtogum alþýð-
unnar betur, að eina ráðið til þess að
öðlast jafnrétti fyrir hana, var að hefja
til virðingar tungu þá, sem hún talaði.
Ef Finnar hefðu orðið að læra sænsku
1,1 þess að taka þátt í stjórnmálum og
rrenntalífi og norskir sveitabúar dönsku
hefði þeir alltaf staðið verr að vígi í
samkeppninni við þá, sem áttu ríkismál-
in að móðurmáli. Af þessari orsök varð
inálitreitan pólitísk, varð stéttabárátta.
Það gerir allar öfgar hennar og skugga
hljðar skiljanlegar.
Eii hvernig er nú ástandið í drottin
icndunum, þar sem erlend yfirráð hafa
ekk rofið samhengið í þróun móður-
n álsins?
Ég skal því til skýringar segja frá
litlu atviki, sem kom fyrir sjálfan mig
í fyrrahaust. Ég kom til háskólabæjar
í Svíþjóð og flutti þar erindi um ís-
lar.d. Á eftir var samsæti, mikill gleð-
sknpur og ræðuhöld. Ein af ræðunum
varð mér sérstaklega minnisstæð. Hana
flutti ungur vísindamaður, sem sjálfur
hafði verið á íslandi og kunni frá
ýmsu merkilegu að segja. Daginn eftir
barst samsætið í tal við einn af kunn-
ingjum mínum við háskólann. Ég lét
í ljós ánægju mína með þessa ræðu.
Hann svaraði: ,,Já, það getur verið, að
efnið hafi verið gott, en fyrir okkur
Svíana er óþolandi að hlusta á þenn-
an mann. Hann talar með mállýzku
blæ, þó að þú hafir ef til vill ekki tek-
ið eftir því.“ Seinna fékk ég að vita, að
þessi maður hafði verið garðyrkjumað-
ur, brotizt áfram til mennta af sjálfs-
dáðum, en komið of seint í skóla til
þess að losna við málfarskæki æsku-
héraðs síns. Mér rann til rifja að hugsa
um, að hann mætti sitja með þetta
merki alla ævina og að það myndi vafa
laust standa honum fyrir embættis-
frama við háskólann og gera honum
vísindabrautina erfiðari.
í fyrirlestrum mínum í Svíþjóð sagði
ég stundum, að á íslandi gæti gestur
komið að prestssetri, hitt mann að
máli úti á túni, og átt tal við hann
góða stund, án pess að geta ráðið af
orðfæri hans og mæli, hvort það væri
presturinn eða vinnumaðurinn hans.
Þetta þótti furðulegt. Og þegar ég
sagði að sveitabúar töluðu vandaðra og
stílfastara mál en höfuðstaðarbúar,
fannst áheyrendum það líkast fréttum
af annarri stjörnu.
III.
Málin geta klofnað við töku
erlendra orða.
Hættan fyrir íslendinga.
Það er ekki ástæðulaust fyrir oss fs-
lendinga að minnast þess, hvernig aðr-
ar þjóðir eru á vegi staddar í þessu
efni. Tungan hefir ekki einungis verið
undirstaða menningar vorrar, heldur
líka sjálfstæðis út á við og jafnaðar inn
á við. Þó að samlyndi þyki hér stund-
um valt í landi, þekkjum vér ekki hinn
bitra fjandskap, er leiðir af því að þjóð
skiptist milli tveggja tungna. Enginn
getur komizt hjá því að fyllast þakk-
lætissemi við þær kynslóðir, er vernd-
uðu alþýðumál vort á erfiðustu öldun-
um. Og þeirri þakklátssemi hlýtur að
fylgja nokkur ábyrgðartilfinning.
Sem betur fer, er lítil hætta á, að
íslenzkan klofni sundur í mállýzkur
héðan af. Mállýzkurnar jafnast alls
staðar fremur fyrir aukinni skólamennt
un og bættum samgöngum. En þegar
ekki er getið um annan málklofning en
mállýzkurnar, er ekki nema hálfsögð
sagan. Þær smáhverfa, en önnur hætta
vex upp í staðinn: af tökuorðunum. Og
hún er ekki minni hér á íslandi en ann
annarsstaðar. Af henni sézt, að eignar-
hald þjóðarinnar á málinu er í nánu
sambandi við hreinleik þess.
í fyrrasumar hitti ég í Stokkhólmi
Per Hallström, einn af gáfuðustu rit-
höfundum Svia. Ég sagði honum m.a.
dálítið frá baráttu íslendinga við er-
lend orð, er sæktu í málið. Hann setti
hljóðan um stund en sagði síðan: „Ég
er ekki neinn alþýðusinni. En það skal
ég játa, að þegar ég heyri almúgafólk
vort misskilja og misbeita erlendum
orðum og verða að aðhlátri fyrir, þá
finn ég, að þetta er hróplegt ranglæti.
Vér menntamennirnir fáum alþýðu
fjölda af orðum, sem hana skortir öll
skilyrði til þess að fara með, og fyrir-
lítum hana síðan fyrir að flaska á
þeim.“ Þarna var naglinn hittur á höf-
uðið. Og fáum dögum síðar rifjuðust
þessi orð Hallströms skrýtilega upp
fyrir mér. Ég var þá kominn til Oslóar,
og norskur kunningi minn var að telja
upp fyrir mér dagblöðin í borginni.
Eitt þeirra var bændablaðið Nationen.
„Bændurnir kalla það Nassjonen með
áherzlu á fyrsta atkvæðinu, og trúa
hverju orði, sem í því stendur.“ Mér
er í minni, hve háðslega hann sagði
þetta. Honum fannst að vonum hlægi-
legt, að bændur skyldi velja málgagni
sínu nafn, sem þeir kunnu ekki að
bera fram!
Allir þeir, sem þekkja eitthvað til
dönsku, vita, að í því máli er fjöldi
orða, sem Danir kalla „fremmed-ord“
(tökuorð), og eru þau skýrð í sér-
stakri orðabók: „fremmed-ordbog".
Þessum orðum fer sífellt fjölgandi, eft-
ir því sem erlend menningaráhrif verða
margbrotnari. Þau mynda sérstakt lag í
tungunni. Flest eru þau af grískum og
latneskum uppruna, Þyí ber minna á
þeim i iatneskum málum eða blendings-
máli eins og ensku.
Yfirleitt er alþýða manna sólgin í að
nota þessi orð. Henni finnst þau vera
„fín“ og heldur að það sé menningar-
merki að henda þau á lofti. En henni
ferst það einatt óhönduglega. Hún skil-
ur ekki stofnana, sem þau eru mynduð
af, glæpist á merkingunni. Það er ær-
inn vandi að bera þau fram: áherzlan
er óregluleg, sum á að bera fram á
frönsku, sum á ensku, sum á ítöls 'tu.
Það er heil grein danskrar málvísi að
safna saman og skýra afbökuð og mis-
skilin tökuorð í alþýðumáli. En hitt
þarf naumast að taka fram, að sá sem
ber þessi orð rangt fram eða hefir þiu
í rangri merkingu, verður að aðhlægi
meðal þeirra, sem betur vita.
Enn er sá bálkur útlendra orða, sem
íslenzkan hefir veitt viðtöku, furðu lít-
ill. Allt frá fornöld hefir meira verið
gert að því hér á landi að íslenzka er-
lend orð en að gefa þeim þegnrétt í mál-
inu. Erlend orð hafa komið hópum
saman og týnzt niður aftur, af því ai'
landanum þóttu þau fara illa í munni
Nú segir varla nokkur maður begraf-
elsi, bevís og begera, sem var algenst
mál fyrir 1-2 mannsöldrum. Menn hafa
fundið, að be-ið þýzka var ekki sem
fallegast, begar það var komið í áherzlu
atkvæði. íslenzkan er illa fallin til bess
að taka við erlendum orðum, m.a.
vegna þess, að áherzlan er alltaf á
fyrsta atkvæði. Auk þess er svrour
málsins svo samfelldur, að orð, sem
samþýðast ekki hlióðkerfi málsins né
beygingum, stinga illilega í stúf við inn
lendu orðin. En þegar erlend orð sam-
þýðast málinu (t.d. prestur, berkill o.s.
frv. sem annað hvort hafa verið löguð
eftir íslenzkunni eða ekki þurft að laga)
og alþýða manna lærir að beita þeim
rétt, þá er engin ástæða til þess áð
amast við þeim.
En því miður á þetta ekki við um
mörg þeirra orða, sem hér eru á vörum
manna. Flestir Reykvíkingar eru svo
vel að sér, að þeir geta brosað að sveita-
mönnum, sem hafa orð eins og prívat-
maður, partiskur og idíót í fáránlegum
merkinum. En enginn sér í þessum efn
um bjálkann í sínu eigin auga, sem ekki
er von. Það er margur góður borgarinn
hér í Reykjavík, sem gert hefir og ger-
ir sig broslegan með því að krydda tal
sitt erlendum orðum, sem hann hvorki
kann að bera fram né skilur til hlítar.
Og frúin, sem kom hér inn í hannyrða-
verzlun og bað um að selja sér monú-
ment (hún átti við mótiv, ífellu), er
ekkert einsdæmi. Út yfir tekur þó, þeg-
ar frúrnar senda vinnukonurnar sínar
til aðfanga og gera þær að heiman með
erlend orð. Þá myndast „nýyrði“, eins
og Liverpoolstau (= leverpostej, lifrár-
kæfa), og sum svo tvíræð, að þau verða
ekki sett á prent. Þetta er ekki nema
eðlilegt. Auglýsingarnar í blöðunum
bera þess vott, að márgir verzlunar-
menn kunna ekki sjálfir að fara með
erlendu orðin á varningi sínum. Þá
verður það varla heimtað af viðskiþta-
mönnum þeirra. Það má líka segja
verzlunarstétt Reykjavíkur til maklégs
sóma, að henni virðist raun að hrogna-
máli því, sem veður uppi í viðskipta-
lífinu, og hefir sýnt mikinn áhuga á að
bæta það.
Enn er ekki meira af erlendum orðum
á alþýðuvörum en svo, að þau geía
efni í einstakar skrýtlur og verða ein-
stöku manni að fótakefli. En ef ís-
lenzkan verður opnuð upp á gátt fyrir
erlend orð (vér höfum dönsk orð í við-
bót við Norðurálfuorðin), þá sést, hvern-
ig fer. Þá hverfa broslegu sögurnar,, af
því að misbeiting orðanna verður of
algeng til þess að halda henni á lofti.
Þá verður allt tal alþýðu manna meng-
að málleysum og böguyrðum. Þá fær
íslenzk alþýða sama soramarkið og al-
, þýða , annarra landa. Hún markar, sig
því sjálf mitt í „menntun“ 20. aldar-
innar.
2 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
32. tölublað 1963