Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Page 14

LEIFAR af varnargarðinum sem séra Björn lét hlaða til að koma í
veg fyrir landeyðingu. Nágrannarnir nefndu garðinn Ranglát.
Ljósm.: Björn Jónsson.
MINNISMERKI
um séra Björn í
Sauðlauksdal, sem
sett var upp fyrr á
árinu.
Ljósm.:Helga
Jónasdóttir.
ig skilrúm og stíflur, og notaði suma hlut-
ana til að taka neysluvatn til þarfa bús
og heimilis, aðra til þvotta en í sumum
geymdi hann líka lifandi silunga úr hinu
fisksæla vatni í dalnum, bæði til skemmt-
unar og matar. Þar sem lækurinn féll svo
hjá fjárhúsunum var byggt yfír hann af-
drep, þar sem hægt var að brynna peningi
í hvaða veðri sem var.
Lystigarður Ljúfra Kála
í Sauðlauksdal var jafnan gestkvæmt,
og talsverð umferð. Til að vama því að
túnið laskaðist af ágangi hrossa og aðvíf-
andi ferðamanna lét prestur grafa djúpa
tröð ofan í túnið, sem lá neðan frá vatninu
upp að bænum. Tröðin var talsvert mann-
virki; fimm faðma breið og hundrað á
lengdina. Veggirnir voru að innan hagan-
lega hlaðnir með snyddu, og verkið vakti
bæði undrun og aðdáun annarra, enda
gott dæmi um framtak klerks.
Margvísleg önnur dæmi eru um athafna-
semi séra Bjöms. Ræktunaráhugi hans
leiddi um síðir til þess að hann reisti við
hús sitt í Sauðlauksdal sérstakan matjurta-
skála, sem Eggert skáld, mágur séra
Bjöms, kallaði reyndar í ljóði „lystigarð
Ijúfra káia“. í skjóli skálans var gróður-
sett sinnepsjurt, sem náði tíu feta hæð,
svo blöðin tóku upp á skálaþakið. í skálan-
um undi Eggert sér vel, og líkti honum
við „sólar ofna“. Það var einmitt þar, sem
hann orti sitt þekkta Lysthúskvæði:
Undir bláum sólar sali,
Sauðlauks- uppi lygnum dali,
fólkið hafði af hanagali,
hvörs-dags skemmtun bænum á,
fagurt galaði fuglinn sá;
og af fleiri fugla hjali
frygð um sumarstundir,
listamaðurinn lengi þarvið undi.
Laufa byggja skyldi skála,
skemmtilega sniðkaóg mála,
í lystigarði Ijúfra kála,
lítil skríkja var þar hjá,
fagurt galaði fuglinn sá;
týrar þá við timbrí rjála,
á tóla smíða fundi,
listamaðurínn lengi þarvið undi.
Má vera að þeir frændur hafi á góðri
stundu setið undir skuggsælum blöðum
hinnar miklu jurtar, tekið út eitt og eitt
staup af brennivíni til að gleðja hold og
anda og hressa „dofna. krafta“; og haft
litla löngun til að sofna frá þvflíkum lysti-
semdum. A.m.k endar svo Lysthúskvæði
Eggerts:
Vín á milli mustarðs stofna,
manninn hressti krafta - dofna,
margur söng við sólar ofna,
og sendi tóninn greinum frá;
fagurt galaði fuglinn sá;
lyst var engi segg að sofna,
sorgin burtu hrundi,
listamaðurinn lengi þarvið undi.
Eggert Ólafsson dvaldi raunar langdvöl-
um hjá mági sínum og systur, mest fjögur
ár samfleytt, og það var frá þeim sem
hann lagði með brúði sína í helförina yfír
Breiðafjörð. Prestshjónunum var hann ein-
stakur aufúsugestur, og gerðu allt til að
halda hann sem best. Atlæti sínu lýsir
Eggert dável í bréfí til Jóns Grunnvíkings
frá 1761: „Eg hefí hjer miklu betri heilsu
en þar ytra, beztu rólegheit og náðir til
að stúdera, stofu nýja, vel bygða, út af
fyrir mig, með kakalóni, bóka- og klæða-
skáp, og öðru hagræði, barometro, thermo-
metro, úri, sólskífu ... Eg umgengst hér
daglega mína öldruðu foreldra til sam-
eiginlegs yndis og held dúk og disk hjá
mági mínum og systur ... Hvað diæta við-
víkur, hefí ég kost sem utanlands, og
betri...“
Mennta- Og Fræðasetur
Sauðlauksdalur var eitt mesta mennta-
og fræðasetur á landinu um preststíð séra
Björns. Hróður þess barst vítt um lönd,
einsog Jón Eiríksson, konferensráð, ritaði
í formála sínum að einu rita séra Bjöms.
En fleiri lögðu í búið en þeir mágar tveir.
Tveir bræður aðrir úr systkinahópnum í
Svefneyjum voru langdvölum í Sauð-
lauksdal, báðir gagnmenntaðir og sjóðfróð-
ir. Það voru þeir Jón Ólafsson (Hypnone-
nius), sem kallaður var íslendingurinn
lærði, og Magnús Ólafsson, vísilögmaður.
Eftir drukknun Eggerts bjó Magnús ein
sex ár í Sauðlauksdal, og allir hafa bræð-
umir að líkindum aukið hið ágæta bóka-
safn prestsins. A heimilinu eyddi líka ævi-
kvöldi sínu Sigríður Jónsdóttir, móðir
klerks, sem Eggert taldi fróðustu og minn-
ugustu konu sem þá var uppi í landinu,
einsog fyrr er sagt. Þar vom jafnframt
foreldrar Svefneyjarsystkinanna á efri
árum sínum, og ekki hefur ættfaðirinn,
Ólafur Gunnlaugsson, orðið til að spilla
áhuga heimilisfólks á fræðaiðkun, enda
mikill áhugamaður og safnari um þjóðleg-
an fróðleik, auk þess sem hann var lista-
smiður og bjó meðal annars til frægt hnatt-
líkan.
Ljóst er að þessi samstæði hópur bráð-
gáfaðra og vel menntaðra einstaklingá
hefur skapað fijóan jarðveg fyrir nýjar
hugmyndir og nýja strauma utan úr lönd-
um. Ekki er að efa, að þeir Eggert og
séra Björn hafa örvað hvor annan til dáða
jafnt á sviðum fræða og framkvæmda,
enda báðir upplýsingamenn og furðu vel
að sér í hræringum vísinda og framfara
úti í Evrópu. „Mátti þá segja, að setinn
væri Sauðlauksdalur, er þeir mágar voru
þar samtíða í fullu fjöri, “ skrifaði Hannes
Þorsteinson í Skírni, 1924.
Um tilraunir sínar í garðyrkjumálum
og landbúnaði ritaði Björn á dönsku kver-
ið Korte Beretninger, sem fyrr er getið,
og var um síðir gefíð út sem ritlingur í
Kaupmannahöfn 1765. Inn í það þættaði
hann furðudjúpan fróðleik sinn um verk
erlendra manna á sama sviði, einsog góðra
vísindamanna er háttur. Þessi skrif hans
sýna glöggt, hversu alvarlega hann tók
ræktunarmálin, og hve afburða vel hann
fylgdist með þróun ræktunarvísinda í Evr-
ópu. Raunar gegnir furðu, hversu yfir-
gripsmikil þekking þessa íslenska sveita-
prests var á reynslu og ritum annarra þjóða
í þessum efnum, og raunar öllum vísindum
sem þá voru í þróun í álfunni.
Fyrstur íslenskra manna hlaut séra
Björn í Sauðlauksdal konunglega viður-
kenningu fyrir framkvæmdir í landbúnaði,
og mun þar ekki síst hafa notið atbeina
skólabróður síns og mágs, Eggerts Ólafs-
sonar. í maí 1765 sendi stiftamtmaður
prófasti konunglegan verðlaunapening úr
silfri er konungur sæmdi hann fyrir starf-
semi hans og lauk í bréfí miklu lofsorði á
starf hans að jarðræktarmálum. Löngu
síðar, árið 1781, fékk Bjöm síðan sérstaka
viðurkenningu frá danska landbúnaðarfé-
laginu.
Eftir miðja 18. öldina hófst að frum-
kvæði danskra stjómvalda átak til endur-
reisnar íslensku atvinnulífí. Sendir voru
rannsóknarleiðangrar út til íslands og sett-
ar á stofn nefndir til að gera tillögur til
úrbóta. í annálum séra Bjöms fyrir árið
1751 er þessum nýjungum lýst sem
„kóngsins gæsku að hefja ísland úr duft-
inu“. Frægasta tilraunin í þessa vem voru
vitaskuld Innréttingarnar undir forystu
Skúla Magnússonar. Markmiðið var að
ijúfa þá stöðnun sem var í íslensku þjóð-
lífí og bæta efnahag landsmanna. Eggert
Ólafsson bar saman nútímann og glæsta
fornöldina og taldi öllu hafa hnignað, nema
stjómarfarinu, enda var hann, líkt og séra
Björn, einlægur aðdáandi einveldis Dana-
konungs.
Einsog fyrr segir, var það á heimili séra
Bjöms heima í Sauðlauksdal, og raunar
undir áhrifum frá honum, sem Eggert
orti hinn fræga Búnaðarbálk veturinn
1761-1762. Búnaðarbálki var ætlað að
kenna bændum ný viðhorf og vinnulag og
fýrirmyndin var augljóslega framfarastarf
séra Bjöms og heimilishættir í Sauðlauksd-
al. í Búnaðarbálki Eggerts eru landsmenn
kallaðir „fárátt lið“ og í bréfí frá þeim
tíma talar Eggert um að líf þjóðarinnar
sé að „ trénast “ í „ómennskulegum, ólund-
arfullum, önuglegum og ætíð syndsamleg-
um og ófrægum doða “. í frægu latínu-
bréfi Eggerts til Bjöms í tilefni af útgáfu
Búnaðarbálks, hrósar hann svo Birni fyrir
að hafa „látið skaðlega hleypidóma lands-
manna okkar víkja fyrir nytsamlegum
fornaldarfræðum; hefur þetta sýnt sig í
því, að þú hefur komið á skipun á þína
heimilisháttu og endurbætt þá, bæði að
siðum og vinnubrögðum og sýslunum.“
Upplýsingamenn
Bæði Eggert og séra Björn verða að
teljast í fremstu röð upplýsingarmanna 18.
aldarinnar. Markmið þeirra var að reka
burt doðann í íslensku þjóðlífí með fræðslu
og upplýsingu, ekki síður en umbótum í
atvinnulífi. I þessum tilgangi ritaði Bjöm
vinsælustu og þekktustu bók sína, Atla,
sem kom út á kostnað dönsku stjórnarinn-
ar árið 1780 og var dreift ókeypis til
bænda. Bókin hlaut frábærar viðtökur og
að fáum ámm liðnum kom önnur útgáfa
og síðan þriðja útgáfa 1836. Bókin er í
formi samtals á milli ungs bónda, Atla,
og séra Bjöms sem gefur honum góð ráð
um hvaðeina sem varðar búskap og rekst-
ur heimilis. Bókinni er ætlað að styrkja
Atla „móti röngum meiningum annarra
manna" og „þeirra hleypidóma sem maður
er alinn upp við“.
í ritinu er víða drepið við. Atli er frædd-
ur um tilskipanir konungs um nýbýlagerð,
þúfnasléttun, garðhleðslur og fleira sem
konungur af hans náð hefur gert Atla og
öðrum bændum til hagsbóta. Meðferð hús-
dýra, heyskapur og matjurtagarðar fá sinn
skerf, en einnig er fjallað um uppeldi barna
og veðurfar, jafnvel ágæti bijóstamjólkur
— og er þá fátt eitt nefnt.
Þremur ámm eftir útgáfu Atla kom á
prent önnur bók séra Bjöms, Grasnytjar.
Líkt og Atli voru Grasnytjar gefnar út af
dönsku stjóminni og dreift ókeypis til
bænda. Án efa var sú gæska konungs
mnnin undan rifjum Jóns konferensráðs
Eiríkssonar, eins af æðstu embættismönn-
um Danaveldis; hjálparhellu íslands, sem
allt þar til hann steypti sér til hinstu hvíld-
ar í síki Kaupinhafnar sat sig aldrei úr
færi með að hjálpa sínu gamla landi. En
Jón konferensráð var gamall skólabróðir
Bjöms og útgáfa hans á Deo, Regi, Patr-
iae þeirra Páls Vídalíns og Sveins Pálsson-
ar varð kveikjan að þvi að prófasturinn í
Sauðlauksdal réðst í samningu Grasnytja.
Bókin var mikil nýjung á sínum tíma enda
hin fyrsta sem fmmsamin var um íslensk-
ar plöntur þar sem alþýðleg nöfn eru heim-
færð upp á íslenskar jurtategundir, og
jafnframt veitt af lindum innlendrar
reynslu af eiginleikum þeirra og notkun.
Bókin er ekki grasafræði í hefðbundnum
skilningi; miklu fremur handbók um notk-
un jurta til matar og lækninga. Á titilsíðu
er sérstaklega tekið fram að bókin sé
„handa fáfróðum búendum og griðmönn-
um á íslandi“. Bjöm var þá þegar þekktur
orðinn fyrir frumkvæði sitt og áhuga á
jarðeplum, og til gamans má geta þess, að
í Grasnytjum fitjar hann upp á nýjum
h
I
I
14