Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Side 33

Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Side 33
JÓHANNES Kjarval: Jónas Hallgrímsson. Myndin er í eigu Sólveigar Einarsdóttur. áþekkur skuggablómi, er Ijóssins leitar, - leggurinn veldur naumast eigin þunga - fómandi höndum þína geisla eg grip. Sonnettur Jóhanns eru ortar undir ítalska sónhættinum (oft nefndur Petrarca-háttur) og eins sú, sem til er eftir hann á dönsku: „En Sonnett fra Landevejen", sem ekki er af lakara taginu heldur með þeim betri í danska sonnettusveignum. VI En það skáld, einsog mönnum er kunn- ugt, sem fyrst á fyrri hluta þessarar aldar hefur hið fagra ljóðform sonnettunnar són- háttinn til vegs og virðingar í Bragatúni íslenzks kveðskapar, er Jakob Jóhannesson Smári (1889-1972). Hann verður fyrsta afgerandi sonnettuskáldið á íslandi og leik- ur sér og fer vel með öll tilbrigði sónháttar- ins, bæði hins ítalska og hins enska, en er samt persónulegur. Háttur Petrarca sem og háttur Shakespeares verður að íþrótt og fögrum leik í höndum hans - ósvikinni list - og innihaldið af margvíslegum toga tilfinninga og lífsreynslu. Eitt af afrekum hans sem sonnettuskálds er „Sonnettu- sveigur" hans „til íslands“. Flokkur af 15 sonnettum sem þannig eru að formi til að niðurlagslína fyrstu sonnettu verður upp- hafslína hinnar næstu og koll af kolli, og fyrsta lína fyrstu sonnettu gerð að síðustu línu fjórtándu sonnettu, en fimmtánda son- netta er aftur mynduð af upphafslínum allra hinna í réttri röð. (Sjá það sem Hannes Pétursson skáld segir um þetta í riti sínu „Bókmenntir", bls. 96.) Árið 1936 skrifar Halldór Laxness stutt- an en snjallan ritdóm „Ljóð Jakobs Smára - handan storms og strauma", sem kom út sama ár. Umfjöllun þessari á ljóðum Jakobs lýkur með þessum eftirminnilegu orðum Halldórs: „ ... en loksins hittir maður nútímaskáld íslenzkt sem nennir að vinna, nennir að ríma án þess að láta málið yrkja fyrir sig, kann að heyja sér orðaforða, og það sem er enn meira um vert, hefur þolin- mæði til að leita hins rétta orðs uns hann hefur fundið það, fellir mál sitt saman af óþreytandi natni, atkvæði fyrir at- kvæði, í vandmeðfömum háttum einsog t.d. sonnettunni, uns lítið kvæði stendur fyrir sig sem lifandi heild, fullmótað og í jafnvægi." Jakob Jóh. Smári var afkastamesta sonn- ettuskáldið á fyrri helming þessarar aldar hérlendis, og sá sem gat sér bezt orð og varanlegast á því sviði. Og áhrifa hans sem sonnettuskálds gætti víða og átti bersýni- lega umtalsverðan þátt í því að þeim fjölg- aði góðskáldunum sem löðuðust að sónhætt- inum og hófu að bera það við, eftir atvik- um, að kveða undir honum. Allar eru sonn- ettur hans vel gerðar, en að sjálfsögðu misjafnlega risháar, engin samt léleg, en flestar þeirra hreinasta afbragð. VII Sú sonnetta Jakobs sem alþýða manna kannast einna bezt við er Þingvallasonnetta hans: ÞINGVELLIR Sólskinið titrar hægt um hamra og gjár, en handan vatnsins sveipast fjöllin móðu. Himinninn breiðir faðm jafn-fagurblár sem fyrst er menn um þessa velli tróðu. Og hingað mændu eitt sinn allra þrár, ótti og von á þessum steinum glóðu; og þetta berg var einsog ólgusjár, - þar allir landsins straumar saman flóðu. Minning um grimmd og göfgi, þrek og sár geymist hér, þar sem heilög véin stóðu, - höfðingjans stolt og tötraþrælsins tár, sem tími og dauði í sama köstinn hlóðu. Nú heyri ég minnar þjóðar þúsund ár sem þyt í laufí á sumarkvöldi hljóðu. Kalt væri það hjarta sem ekki fyndi titr- ing fara um taugar sínar og blóð sitt renna örar við lestur þessa innihaldsríka og gullfagra ljóðs í sónhætti. Okkur rennur blóðið til skyldunnar. Örlög íslenzku þjóðar- innar - góð og ill - í þúsund ár, eru hin þunga undiralda þessa ljóðs í viðkvæmum og vandmeðförnum sónhættinum, þar sem ekkert má vera of né van. Og er það held- ur ekki; allt frá fyrstu ljóðlínu til þeirrar síðustu er hvert orð á sínum rétta stað og viðeigandi. Allt fellur sem í ljúfa löð. Hver vala, hver steinn í hleðslu háttarins er það haganlega lagður, handbragðið fullkomið. Og við okkur blasir listasmíð, hnökralaus, góður skáldskapur mikils og skapandi lista- manns. VIII í fyrstu ferhendu sonnettunnar er tjaldið dregið frá sviðinu. í sólarblíðunni og titr- andi tíbránni birtist okkur sviðið: Hamrarn- ir, gjárnar, vatnið og fjöllin handan þess í móðu fjarskans. Allt er þetta mikilfengleg umgjörð, sem lykur um vellina og yfir þess- um mikilleik hvelfist himinninn heiður og blár, rétt einsog forðum daga, fyrir þúsund árum er menn fyrst tróðu velli þessa og börðu þá og umhverfi þeirra augum. Og upp af spjöldum sögunnar taka atburðirnir að rísa einsog við sjáum í annarri ferhend- unni og í þeirri þriðju verður risið hæst og brotnar einsog öldufaldur og hrannast yfír okkur í flóði sögulegra minninga, sem við eigum um þennan helga stað: Göfgina og grimmdina, þrekið og sárin, stolt höfðingj- ans, tár tötraþrælsins, sem tíminn og dauð- inn hleður í einn og sama köstinn. Og tjald- ið fellur um leið og skáldið gefur til kynna, í tveim síðustu vísuorðunum (afbrigði enska sónháttarins) einsog til að undirstrika sögu- legt mikilvægi Þingvalla, að það hlusti á nið aldanna og finni fyrir honum einsog þyt í laufi á hljóðu sumarkvöldi. IX Upp úr 1930, eftir röskan þriðjung þess- arar aldar, fer þeim fjölgandi góðskáldun- um, sem eiga ljóðperlur á stangli undir sónhættinum og fjölgar talsvert eftir miðja öldina, og nú er svo komið að sumt með því betra, í sumum tilfellum með því bezta, sem blómstrað hefur í Bragatúni á síðari tímum, er ort undir sónhætti, jöfnum þeim ítalska og upprunalega og þeim enska (og þá oftast því afbrigði hans sem kennt er við Shakespeare). Nokkur vandi er undirrituðum á höndum að nefna tiöfn í þessu sambandi. Hætt er við að eftir sumum verði ekki munað, og þá að sjálfsögðu óviljandi, og of lítið gert úr öðrum sem betra ættu skilið. Ekki verð- ur þó komizt hjá því að geta nokkurra og reynt eftir megni að forðast mannjöfnuð. Þegar hefur verið drepið á 5 sonnettuhöf- unda. Þar var að sjálfsögðu fyrst nefndur Jónas Hailgrímsson, sem orti fyrstu ís- lenzku sonnettuna, þá hjartfólgnustu og hugljúfustu í huga okkar íslendinga. X Meðal þeirra seinni tíma skálda, sem eiga ljóðperlur undir sónhætti eru: Davíð Stef- ánsson, f. 1895 („Kvæðið um fuglana", þ.e. II. kafli þess); Jón Magnússon, f. 1896 („Ljóð átthagans"); Jón Helgason, f. 1899 („í vorþeynum“); Tómas Guðmundsson, f. 1901 („Japanskt ljóð“); Halldór Laxness, f. 1902 („Þótt form þín hjúpi graflín“); Þóroddur Guðmundsson, f. 1904 („Lífgjaf- inn“); Snorri Hjartarson, f. 1906 („Haustið er komið“); Pétur Beinteinsson, f. 1906 („Sonetta"); Steinn Steinarr, f. 1908 („Co- losseum“); Vilhjálmur frá Skáholti, f. 1910 (,,Bæn“); Ólafur Jóh. Sigurðsson, f. 1918 („Um kvöld“); Matthías Johannessen, f. 1930 („Úr vori úr vetri“); Hannes Péturs- son, f. 1931 („Guðinn Janus“); Þorgeir Þorgeirson, f. 1933 („Tileinkun"); Kristján Árnason, f. 1934 („Hellislíf"); Hjörtur Páls- son, f. 1941 („Belfast"); - o.fl.. Allir eiga þessir höfundar fleiri en eina og fleiri en tvær sonnettur og sumir mun fleiri. - Listinn er ekki tæmandi og nokkuð handahófskennt valið á sonnettunum, sem innan sviga eru nefndar til sögunnar. Þær eru fremur nefndar sem dæmi en þær þurfi endilega að vera þær beztu frá hendi höf- unda í sonnettugerð. Og enn lifir í gömlum glæðum að því er sonnettukveðskapinn varðar, lifír og log- ar glatt í sumum tilvikum, einkum og sér á parti hvað sonnettuþýðingum viðkemur. Þar hefur verið vel að verki staðið. Allir kannast við snilldarþýðingar Helga Hálf- danarsonar (f. 1912) á ýmsum öndvegisrit- um heimsbókmenntanna og þ.á.m. son- nettuþýðingar hans úr ýmsum málum og nú ekki fyrir mörjgum misserum (1989) þýðingar Daníels Agústs Daníelssonar (f. 1902) á „Sonnettum" Shakespeares. Verður með engu móti skilist svo við grein þessa ! LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 33

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.