Alþýðublaðið - 15.03.1996, Blaðsíða 6

6 ALÞÝÐUBLAÐK)
FOSTUDAGUR 15. MARS 1996
■ Dr. Gylfi Þ. Gíslason lítur yfir farinn veg í viðtali við Hrafn Jökulsson
Þarf mann með snilligáfu Mitterrands
til að sameina jafnaðarmenn
Dr. Gylfi Þ. Gíslason varfyrst kjörjnn á þing árið 1946, fyrir réttri hálfri öld. Hann gegndi þingmennsku í 32 ár
og var ráðherra samfleytt í 15 ár- lengur en nokkur annar. Gylfi var öðrum fremur hugmyndafræðingur
Viðreisnarstjórnarinnar, sem haft hefur meiri áhrif á þróun mannfélagsins á íslandi en nokkur önnur stjórn.
Hann varð formaður Alþýðuflokksins og leiddi flokkinn gegnum brimskafla mótlætis áður en hann dró sig í hlé frá
stjórnmálum 1978 og sneri sér að kennslu og fræðistörfum í Háskóla íslands. Gylfi hefur nær engin afskipti haft af pólitík
síðan og einkum tjáð sig á opinberum vettvangi um mál sem lúta að fræðum sínum.
Hver voru tildrög þess að þú gekkst
til liðs við Alþýðufloldcinn og hvenœr
gerðist það?
Eftir að ég gekk inn í Menntaskól-
ann í Reykjavík haustið 1930 fór ég að
hugsa um þjóðfélagsmál. Þegar ég var í
2. bekk veturinn 1931-32, las ég bók,
sem var til í bókasafni skólans, Iþoku,
eftir hinn þekkta heimspeking og jafn-
aðarmann Bertrand Russell. Hún hét
Bolshevismens teori og praksis. Þá
varð ég eindreginn jafnaðarmaður.
Hún olli því einnig, að ég varð aldrei
marxisti, en ég aðhylltist þjóðnýtingu
og áætlunarbúskap, einsog allir jafnað-
armenn á þeim tíma.
En skoðanir mínar á þeim málum
breyttust löngu síðar. Það átti yfirleitt
við um jafhaðarmenn í Vestur-Evrópu
eftir síðari heimsstyijöldina, í kjölfar
þeirrar endurreisnarstefnu sem þá var
tekin upp og reynslunnar af efnahags-
kerfi Sovétríkjanna og leppríkja þeirra í
Austur-Evrópu. Okkur urðu ljósir kost-
ir markaðsbúskapar og frjálsra við-
skipta, en áfram var lögð áhersla á
mikilvægi fullrar atvinnu og félags-
málastefnu, sem smámsaman var farið
að kenna við velferðarsjónarmið. Okk-
ur þótti þesskonar þjóðskipulag lík-
legra til þess að auka hagkvæmni og þá
um leið bæta skilyrði til þess að efla
réttlæti.
Á fimmta áratugnum, þegar þúfórst
að láta til þín taka í stjórmnálwn, voru
Lúðvík Jósefsson: „Okkur greindi
mikið á í vinstristjórninni 1956-58,
en ég fann fljótt að mikið var í
hann spunnið."
gríðarlega harðar deilur milli alþýðu-
flokksmanna og sósíalista, og Stefán
Jóhann Stefánsson fonnaður Alþýðu-
flokksins var fullur óvildar ( garð
kommúnista. Telur þú að of mikið púð-
ur hafi farið íþetta stríð?
Ég tel skiljanlegt að forystumönnum
Alþýðuflokksins hafi sámað mjög að
flokkurinn skuli hafa klofnað bæði
1930 og 1938. Samt er ég ekki fjarri
því, að þessar deilur hafi dregið úr orku
Alþýðuflokksins til baráttu fyrir aðal-
stefhumálum sínum.
Kynni af Héðni
Vilmundur Gylfason skrifaði á sínum
tíma mjög athyglisverða grein í Nýtt
land widirfyrirsögninni „Sveik He'ðinn
eða sviku hinir?“ Telur þú að forysta
Alþýðuflokksins hefði átt að taka aðra
afstöðu í orrahríðinni 1938?
Ég var erlendis við nám 1938 og
fylgdist þessvegna ekki með því sem
gerðist. Síðar hefur mér fundist að ann-
aðhvort hefði allur flokkurinn átt að
hafna tilboði kommúnista eða taka því.
En hið eina, sem ekki mátti eiga sér
stað, gerðist. Ég held að það hafi því
miður skipt miklu máli, að þeir voru
mjög ólfkrar gerðar, Stefán Jóhann og
Héðinn.
Kynntist þú He'ðni Valdimarssyni
persónulega?
Hann var sá fyrsti af forystumönnum
Alþýðuflokksins sem ég hitti og talaði
við. Hann virtist hafa áhuga á að kynn-
ast ungu fólki sem aðhylltist jafnaðar-
stefhuna. A mínum menntaskólaárum,
1930-36, voru nemendur yfirleitt ann-
aðhvort kommúnistar eða nasistar. Við
vorum fáir, jafnaðarmennirnir í
Menntaskólanum. En einu sinni bauð
Héðinn þremur okkar heim til sín á
Sjafhargötu, okkur Erlendi Vilhjálms-
syni, yngri bróður Vilhjálms S. Vil-
hjálmssonar, og Sveini Einarssyni, sem
sfðar var verkfræðingur og áhrifamaður
í Sjálfstæðisflokknum. Héðinn stappaði
mjög í okkur stálinu og bauð oklcur á
eftir í kaffi á Wivex í Austurstræti, sem
þá var fínasta kaffihús bæjarins. Það
var í fyrsta skipti sem ég kom þangað.
Mestu mistök
Alþýðuflokksins
Er ekki rétt munað, að þú hafir sagt,
að mestu pólitísku mistök Alþýðu-
flokksins hafl verið að semja við Fram-
sókn 1927 um að veita stjórn þeirra
hlutleysi, án þess að breyting vœri
tryggð á kosningafyrirkomulagi?
Hannibal Valdimarsson: „Ég lagði
mig allan fram til að koma í veg
fyrir kiofninginn 1956, en vinátta
okkar Hannibals rofnaði ekki þótt
leiðir skildu."
Þegar við stofnun Alþýðuflokksins
hlaut forystumönnum hans að vera
ljóst, að jafnaðarmannaflokkur gæti
ekki átt eðlilega vaxtarmöguleika í
þjóðfélagi þar sem kosið var sam-
kvæmt kjördæmaskipun sem orðin var
40 ára gömul og mótaðist af einmenn-
ingskjördæmum í dreifbýli. Þótt þjóð-
félagið hefði gjörbreyst á þessum 40
árum, höfðu atkvæði bænda og dreif-
býlisfólks úrslitaáhrif á skipan Alþing-
is. Þessi gífurlega rangláta kjördæma-
skipan varð auðvitað til þess að Al-
þýðuflokkurinn tók það upp í stefnu-
skrá sína strax 1922, að landið skyldi
verða eitt kjördæmi. En því miður
fylgdi flokkurinn því lítt eftir, í stað
þess að gera það að stórmáli. Árið
1915 voru ákvæði um sex konung-
kjöma þingmenn afnumin, en í staðinn
tekið upp svonefnt landskjör, þar sem
sama tala þingmanna var kosin í land-
inu öllu sem einu kjördæmi. í lands-
kjöri 1926 var lítill munur á fylgi
Framsóknarflokks, sem fékk 25 pró-
sent atkvæða, og Alþýðuflokks, sem
fékk 23 prósent. En að loknum þessum
kosningum voru þingmenn Alþýðu-
flokksins aðeins tveir af 42, en þing-
menn Framsóknarflokksins fimmtán.
Þetta sýndi ljóslega að Alþýðuflokkur-
inn var í örum vexti með þjóðinni, en
að ranglát kjördæmaskipun svipti hann
áhrifum á Álþingi. Þetta hefði auðvitað
átt að eggja forystumenn Alþýðu-
flokksins til þess að leggja megin-
áherslu á að kjördæmaskipuninni yrði
breytt. I almennum kosningum ári síðar
vann Alþýðuflokkurinn að vísu þrjú
þingsæti. En Framsóknarflokkurinn
vann íjögur og varð stærsti þingflokk-
urinn þótt hann hlyti ekki nema tæp-
lega 30% atkvæða.
Á þessum tímamótum urðu Alþýðu-
flokknum á örlagarík mistök. Að vissu
leyti má segja, að hann hafi fallist á
ranglæti kjördæmaskipunarinnar með
því að stuðla að stjórnarmyndun
flokks, sem hafði ekki fylgi nema
þriðjungs þjóðarinnar. Kjami efnahags-
stefhu þessa flokks var auk þess efling
landbúnaðar og dreifbýlis og því í al-
gjöru ósamræmi við heildarhagsmuni
þjóðarinnar á þessum árum, sem og
hagsmuni neytenda og launþega, sem
flokkurinn var þó stofnaður til þess að
vemda. Stjómarmyndun Framsóknar-
flokksins 1927 veitti honum þá sterku
stöðu sem hann hefur síðan notið. Af
þeim þremur áratugum, sem liðu frá
stjómarmynduninni 1927 og þangað til
Stefán Jóhann Stefánsson: „Guð-
mundur G. Hagalín og fleiri eldri
forystumenn hvöttu hann til að
haetta formennsku 1952. Hann
hafnaði því. Við sam vildum breyt-
ingu kusum þá Hannibal."
kjördæmaskipuninni var breytt í núver-
andi horf 1959, var Framsóknarflokk-
urinn nær allan tímann í stjóm, eða í
um aldarfjórðung. Segja má, að hann
hafi í meginatriðum mótað þá stefnu
sem fýlgt var í þjóðmálum á þessum
tíma, en þar vom mistökin mörg. I raun
og vem má segja, að ýmislegt af því
sem enn eru ágallar á íslensku efna-
hagskerfi eigi rót sína að rekja til þeirr-
ar stjómarstefhu sem mótuð var 1927.
Þessi mistök á þriðja áratugnum
urðu Alþýðuflokknum dýr. Sigurgöngu
hans á fyrsta áratug sínum lauk. Rang-
lát kjördæmaskipun kom ekki aðeins í
veg fyrir þann vöxt, sem hann átti skil-
ið, heldur varð í raun og vem undirrót
þess endurtekna klofnings sem varð í
flokknum.
Stefáni Jóhanni velt
úr formannssæti
Þú varst framan af talinn í vinstra
armi Alþýðuflokksins, einsog til dtemis
kom fram við atkvceðagreiðsluna um
inngöngu íslands í Atlantshafsbanda-
lagið. Var hart tekist á um það mál
innan flokksins?
Já, við Hannibal Valdimarsson, sem
komum saman á þing 1946, höfðum
sérstöðu í þessu máh og sættum miklu
aðkasti, ekki síst ég hér í Reykjavík. En
persónulegir vinir mínir og stuðnings-
menn snem samt ekki baki við mér. Vil
ég í því sambandi nefna sérstaklega
Harald Guðmundsson, Jóhönnu Egils-
dóttur og Jón Axel Pétursson.
Hannibal Valdimarsson steypti Stef-
áni Jóhanni úr fonríannssessi á sögu-
frœgu flokksþingi 1952. Er ekki rétt að
þú hafir stutt Hannibal, og hver var
helsta ástœða þess?
Stefán Jóhann hafði lengi verið um-
deildur sem formaður eða allar götur
frá því að hann hafði forystu um þátt-
töku Alþýðuflokksins í þjóðstjóminni
svokölluðu 1939. Þeim stjómarmynd-
un vomm við margir, sem þá vom kall-
aðir „ungir menn“ í flokknum, svo sem
við Jón Blöndal og Finnbogi Rútur
Valdimarsson mjög andvígir. En það
var ekki bara þessi hópur sem taldi
tímabært að skipta um formann 1952
og kjósa Harald Guðmundsson. Hópur
eldri flokksmanna undir forystu Guð-
mundar G. Hagalín gekk á fund Stef-
áns Jóhanns og mælti með því, að nýr
formaður yrði kosinn. En Stefán Jó-
hann vildi sitja eitt kjörtímabil enn. Þá
neitaði Haraldur að uppá sér yrði
stungið. Þegar Hannibal gaf kost á sér
Bjami Benediktsson: „Orðum hans
mátti alltaf treysta. Hann var heill í
öllu sem hann gerði."
kusum við, sem vildum breytingu,
hann sem formann og Benedikt Grön-
dal sem varaformann. Ég var kosinn
ritari áfram.
Hannibal sat aðeins tvö ár sem for-
maður áður en hann hrökklaðist frá
völdum. Því var haldið fram að hann
semdi stefnu flokksins dag frá degi, og
birti hana í forystugreinum Alþýðu-
blaðsins - án nokkurs samráðs við
aðra íforystu flokksins?
Það er auðvitað ekki rétt að Hannibal
hafi samið stefhu flokksins frá degi til
dags. Hinsvegar var nær ekkert sam-
band milli hans og fyrri forystumanna
flokksins, sem orðið höfðu undir á
flokksþinginu. Það sem olli mestu um
það að Hannibal var ekki endurkjörinn
formaður á næsta flokksþingi var mál
sem tengdist sveitarstjómarkosningum
í Kópavogi. Meirihluti þar var í hönd-
um samtaka sem lutu forystu Finnboga
Rúts, bróður Hannibals, og buðu fram
sem Óháðir. Kosningamar vom taldar
tvísýnar. Daginn fyrir kosningar lýsti
Alþýðublaðið stuðningi við lista
Óháðra án samráðs við aðra forystu-
menn í flokknum. Þetta átti mestan þátt
í því að Haraldur Guðmundsson var
kosinn formaður í stað Hannibals.
Leiðir skilja með Hannibal
og Alþýðuflokknum
Var óhjákvœmilegt að leiðir skildu
með Hannibal og Alþýðuflokknum?
Deilurnar innan Alþýðuflokksins
héldu áffam. Þegar kosningar sumarið
1956 nálguðust, ákváðu Framsóknar-
flokkur og Alþýðuflokkur að hafa al-
gert kosningabandalag, sem fólst í því
að bjóða sig hvergi fram hvor gegn
hinum. Einsog kjördæmaskipunin var
þá hefðu flokkamir getað náð hreinum
meirihluta á Alþingi. Hinir glögg-
skyggnari menn í Sósíalistaflokknum,
og þá ekki síst Finnbogi Rútur, sem
boðið hafði sig fram fyrir Sósíalista-
flokkinn 1949, án þess að ganga í hann,
gerðu sér grein fyrir því, að ynni
bandalagið hreinan meirihluta yrði
Sósíalistaflokkurinn utan gátta í stjóm-
málunum. Hannibal var forseti Al-
þýðusambandsins. f mars samþykkti
stjóm ASÍ að vinna að kosningasam-
starfi allra vinstri manna, það er að
segja einnig Sósíalistaflokksins og
Þjóðvamarflokksins. Þjóðvamarflokk-
urinn hafnaði þessu, en samtök innan
Alþýðuflokksins, Málfundafélag jafn-
aðarmanna þar sem Hannibal var einn
af forystumönnum, samþykktu. Nú
vaknaði spumingin um afstöðu Hanni-
bals. Ég lagði mig allan fram um að
koma í veg fyrir að til klofnings í
flokknum kæmi. Á flokksstjómarfundi
í nóvember 1955 lýsti Hannibal því yf-
ir, að hann teldi að stefna ætti að sam-
starfi allra íhaldsandstæðinga, en hann
myndi vinna að framgangi þeirrar
stjómmálaályktunar sem flokksstjóm-
aríundurinn samþykkti, en hann álykt-
aði um kosningabandalag Framsóknar
og Alþýðuflokks. Ég taldi að sættir
hefðu náðst og beitti mér fyrir því að
Hannibal yrði einn af ræðumönnum
flokksins f útvarpsumræðum frá Al-
þingi í janúar 1956. En Hannibal studdi
kosningabandalagið ekki, heldur
myndaði Alþýðubandalagið með Sósí-
alistaflokknum. Þá ályktaði miðstjómin
að hann hefði sagt skilið við flokkinn.
Ég er þeirrar skoðunar, að hefði Hanni-
bal stutt kosningabandalagið hefði það
unnið hreinan meirihluta.
Alþýðuflokkurinn átti aðild að
vinstristjóminni 1956- 58. Hvemig var
samstarfið ístjóminni?
Vegna samstarfsins í kosningunum
var samvinna okkar Guðmundar í.
Guðmundssonar við Hermann Jónas-
son og Eystein Jónsson auðvitað mjög
náin. Þeir voru báðir mikilhæfir stjóm-
málamenn. Við Hannibal höfðum verið
nánir sámstarfsmenn í Alþýðuflokkn-
um í tvo áratugi. Vinátta okkar rofhaði
ekki, þótt við værum komnir í ríkis-
stjóm fyrir sitthvom flokkinn. Líklega
hefur enga tvo menn í ríkisstjóminni
greint meira á en okkur Lúðvík Jóseps-
son. En ég fann fljótt að það var mikið
í hann spunnið. Agreiningur okkar var
málefhalegur, en aldrei persónulegur.
1959 var grunnur lagður að langlíf-
ustu samstjóm lýðveldisins, Viðreisn-
arstjórninni. Var einliugur innan Al-
þýðuflokksins um að ganga til sam-
starfs með Sjálfstœðisflokknum?
Nei, um nokkra andstöðu var að
ræða, einkum af hálfu þeirra sem
tengdust verkalýðshreyfingunni. En