Alþýðublaðið - 15.03.1996, Blaðsíða 23

Alþýðublaðið - 15.03.1996, Blaðsíða 23
FOSTUDAGUR 15. MARS 1996 ALÞÝÐUBLAÐIÐ 23 ■ Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, sem starfaði manna lengst á ritstjórn Alþýðublaðsins, minnist í grein eldhugans og frumherjans Ólafs Friðrikssonar, sem var einn af stofnendum Alþýðuflokksins, fyrsti ritstjóri Alþýðublaðsins og einn helsti baráttumaður jafnaðarstefnunnarf/rstu árin Pílviður í veðraham „Guð gaf okkur Ólaf Friðriksson. Hann kom til okkar einmitt þegar við þurftum mest á honum að halda.“ - Þetta sagði gömul kona við mig fyrir mörgum árum, og ég hef oft hugsað um þessi orð hennar. - Það er næstum því yfirnáttúrulegt hvernig þróunin eða fólkið sjálft fmnur hæfa menn til starfa að þjóðfélagshreyfingum í hvert sinn. Þeir heyra til ákveðnu tímabili, móta það og byggja upp, en hverfa síðan eins og hlutverki þeirra hafi ver- ið lokið, en aðrir taka við og halda byggingunni áfram. Og þannig leysir einn annan af hólmi. Það var rétt hjá konunni. Ólafur Friðriksson kom á réttum tíma. Allir hinir miklu hæfileikar hans tilheyrðu ákveðnu tímabili, urðu þá fullnýttir til lífsbóta fyrir fólkið og þjóðina. Hann var maður plægingar og sáningar, en ekki hægfara ræktunar og uppskeru- starfs. Hann var uppreisnarmaður í eðli sínu, eldhugi og hugsjónamaður, kyndilberi í broddi fylkingar, en ekki samningamaður til langframa. Jón Baldvinsson hefði ekki getað unnið starfið, sem hann vann og Ólafur ekki það, sem Jón vann. En báðir voru jafnnauðsynlegir - beggja starf jafn- giftudrjúgt fyrir alþýðuna. An annars hvors væri hér öðruvísi um að litast meðal alþýðu. Skapgerð jafnaðarman.is Snörustu þættimir í skapferli Ólafs Friðrikssonar voru réttlætiskennd og hugrekki. Hann stökk á fætur þegar hann varð vottur að því, að óréttlæti ætti að fremja eða hefði verið framið gagnvart einstaklingum eða stéttum og þá varð allt undan að láta ákafa hans og baráttuvilja. Það var þessi ríki þáttur í skapgerð hans sem gerði hann að jafnaðarmanni á Kaupmannahafn- arárum hans, enda var verkalýðshreyf- ingin þar að taka eldskímina og blað hennar lýsandi kyndill. Þá vom áhrifa- mestu blaðamenn hreyfingarinnar, auk stjómmálamannsins Borgbjergs, A.C. Meyer, Peter Sabroe og Norman Bryn, sem allir fóm um landið þvert og endilangt og skám upp herör, leit- uðu að olnbogabörnum, sem höfðu orðið að þola margvíslegt óréttlæti, og tóku að sér málstað þeirra. Ólafur Friðriksson minntist oft á starf þessara manna og sagði mér frá einstökum málum, sem þeir höfðu gert að blaða- máli og hvemig þeir réttu hlut lítil- magnanna, sem sviknir höfðu verið, hnepptir í þrældóm og kúgaðir. Hann dáðist að þessum mönnum, og ég er sannfærður um að þeir höfðu tendrað þann neista, sem gerði Ólaf að svo miklum brautryðjanda verkalýðs- hreyfingarinnar og réttlætisins á ís- landi, er raun varð á, enda varð ég næstum því daglega var við þennan loga í störfum og athöfnum Ólafs öll þau mörgu ár, sem við unnum saman. „Nú getum við allir farið saman í bíó" Ég hef talað við tvo æskuvini og leikbræður Ólafs Friðrikssonar: Guð- mund Bjamason bakara, sem nú er lát- inn, en frásögn hans er í bók minni „Við sem byggðum þessa borg“ og Thor J. Brand, fyrrverandi þjóðgarð- svörð. Þeir voru jafnaldrar og léku saman á Eskifirði. Báðum ber þeim saman í lýsingum á skapferli vinar síns. Hann var ráðríkur nokkuð í leikj- um, en sættist eins og hendi væri veif- að. Eigingjarn fyrst í stað yfir leik- föngum sínum, en gaf þau síðan fljót- lega. Hann var svo hjálpsamur, að það var eins og það væri hans mesta nautn að hjálpa öðrum. Hann kom þeim oft á óvart með uppátækjum sínum og bjó til ævintýri og nýjungar, sem komu þeim í opna skjöldu. Hann var svo tryggur í lund, að aldrei var hægt að efast um einlægni hans. Það vom ekki til svik í munni hans né framferði gagnvart þeim eða öðmm, en uppá- tækin vom mörg og margvísleg. „Það var eiginlega aldrei hægt að vita hverju hann tæki upp á.“ En alltaf varð það til gamans og skemmtunar í leikjum, aldrei hrekkir eða á neinn hátt til miska. Ég held að Ólafur Friðriksson haft alla tíð verið svona. Ég gleymi ekki atviki, sem ég varð einu sinni vottur að fyrir utan Gamla bíó. Ég var að fara af ritstjóminni, en staðnæmdist um stund á pallinum við Alþýðu- hússdymar. Ég sá hóp af smástrákum, sem góndu upp á myndir í sýningar- glugga kvikmyndahúss- ins. Allt í einu vatt Ólafur sér fram hjá mér og gekk hratt upp Ingólfs- stræti. Hann staðnæmd- ist snögglega hjá strák- unum og fór að glápa eins og þeir upp í glugg- ann. Allt í einu segir hann: „Mikið afskaplega langar mig í bíó.“ Strákamir litu upp á þennan skeggjaða karl, en sögðu ekki neitt. Þá segir Ölafur: „Eigið þið nokkra aura fyrir bíó, strákar?" Þeir óku sér og Ólafi mun hafa skilist að lítill sjóður væri í vösum þeirra. Hann fór þá að leita í sínum eigin vö- sum, tíndi upp aura úr öllum vösum, sagði ein- um að koma með lófana og lét í þá en allir strák- amir urðu að augum og eyrum og hópuðust kringum sjóðinn. Svo var farið að telja. „Nei, þetta er ekki nóg,“ sagði Ól- afúr. Strákarnir fóru að tína saman úr sínum vösum og svo var enn tahð. Ól- afur lét áhyggjur í ljós og þreifaði í bijóstvasa sinn og kom upp með seðil. „Þetta vissi ég ekki,“ sagði hann, ,Uiú skulum við telja einu sinni enn,“ og Ólafur leiðrétti talninguna. Svo ljómaði hann og kallaði: „Það nægir og nú getum við allir farið saman í bíó. Það er svo gaman að fara margir saman.“ Og öll hersing- in hvarf inn um dymar á Gamla bíó. Allir voru þeir kátir, en kátastur held ég að Ólafur Friðriksson hafi verið. Þó að þetta sé ekki merkileg saga, þá hygg ég að hún lýsi Ólafi Friðriks- syni vel. Fundur við Ólaf Þegar ég var að alast upp á Eyrar- bakka var alþýðan að valoia til með- vitundar um sinn vitjunartíma. Verka- mannafélag hafði verið stofnað þar mjög snemma, eða 1904, og margir sjómenn höfðu kynnst Bárunni í Reykjavík. Gamall maður var útsölu- maður Dagsbrúnar og eftir mikið staut fékk ég föður minn til þess að gerast áskrifandi. Ég gleypti í mig allt, sem stóð í blaðinu. Hvert einasta orð var eins og talað út úr mínu hjarta. Brátt gerðist ég vígreifur talsmaður blaðsins og kom með svo marga áskrifendur, að gamli maðurinn varð undrandi: „Hvemig ferðu að þessu?“ spurði hann, en ég vissi það ekki, sagði: „Ég bara tala og læt karlana aldrei í friði.“ Gamli maðurinn hafði lengi átt við vanheilsu að stríða og einu sinni sagði hann við mig, að hann yrði að hætta að starfa fyrir blaðið, hvort ég gæti ekki tekið það að mér. Og það varð úr, en um líkt leyti var Dagsbrún lögð niður og hafm útgáfa á dagblaði, Al- þýðublaðinu. Ég starfaði svo að sölu þess þetta eina ár, sem ég átti eftir að eiga heima á Eyrarbakka. - Vitanlega las ég allt, sem Ólafur Friðriksson skrifaðij og allt sem um hann var skrifað. Ég hlustaði líka af ákafa þegar um hann var talað, og það skipti alveg í tvö hom, eins og gera má ráð fyrir þegar rætt var um mann, sem vakti svo mjög storma og stríð sem hann. Svo gerðist það, að ég hvarf til Reykjavíkur til þess að reyna að fá eitthvað að gera. Og þá hitti ég Ólaf. Ég kom í afgreiðslu Alþýðublaðsins til að ræða við afgreiðslumanninn, Sigurjón Á. Ólafsson. Þar sá ég vel- klæddan mann með skegg og hattinn aftur á hnakka. Ég trúði varla mínum eigin eyrum þegar Sigurjón kynnti okkur. Ég hafði gert mér allt aðrar hugmyndir um þennan mikla baráttu- mann og brautryðjanda. Hann tók mér ljúfmannlega, ræddi við rrúg nokkra stund, en bað mig sfðan að koma heim til sín um kvöldið. Þá átti Ólafur heima í tumherbergjum Iðnskólans og þar sat ég langt fram á kvöld. Þama vom fleiri gestir, þar á meðal Pétur G. Guðmundsson, Ingólfur Jónsson og fleiri. Rætt var eingöngu um málefni verkafólks, jafnaðarstefnuna, ástandið í landinu. Baráttugleðin sindraði af Ólafi. Allt virtist honum fært. Hvergi sá hann svo miklar torfæmr, að þær yrðu ekki yfirunnar. Það var eins og ég laugaðist einhvers konar birtu, sem mig hafi að vísu dreymt um, en aldrei trúað á í raun og veru. Og upp frá þessum degi vomm við Ólafur vinir og samheijar. Hins vegar skarst stund- um í odda, en aldrei erfði hann neitt ósamkomulag eða deilumál. Eins og gefur að skilja koma upp fjölmörg deilumál í nýjum samtökum, en Ólaf- ur átti alltaf ákaflega erfitt með að sætta sig við þau og virtist undrandi hvað þau höfðu mikil áhrif á störf ein- stakra félaga. Ég get ekki í þessum stutta þætti um Ölaf rakið dæmi um þetta. Að vísu tók Ólafur ákafan þátt í deilum og átti stundum upptök að þeim, en það var einna líkast því, sem hann liti á þær sem umræður, leik, sem styrkti samheldnina í baráttunni, en gætu ekki orðið til sundmngar eða vinslita. Þá varð hann oft fyrir von- bngðum. Ræðumaðurinn sem eftir var tekið Eldri Reykvíkingar muna funda- höld fyrri tíma. Þá vom allir stórfundir haldnir í Bámnni og þaðan man ég Ól- af Friðriksson best sem fundamann. Hann gekk alltaf fremstur í átökum. Hann gekk aldrei settum ákveðnum skrefum upp að ræðupúltinu, heldur stökk hann þangað, sneri sér strax að umræðuefninu og slöngvaði slagorð- unum yfir fundarmenn. Það þýddi ekkert fyrir andstæðing- ana að ætla sér að slá hann út af laginu með því að kalla ffam í fyrir hon- um, því að tafarlaust svar- aði hann fyrir sig á þann hátt, að sá sem kallaði varð að athlægi. Þá greip hann stundum til orða- leikja. Eins og þegar einn helsti íhaldsjaxlinn, sem aldrei hafði dýft hendi í kalt vatn, kallaði fyrir- spum til hans um málefn- ið, sem um var rætt og Ólafur lét sig hafa það að kalla á móti: „Snáfaðu niður á eyri.“ -Og Báran nötraði af hlátri, því að engum hafi til hugar komið, að slíkur maður gæti nokkuð unnið að gagni niðri á eyri. Ég held að mér skjátlist ekki, að öll fyrstu árin hafi Ólafur verið á fund- um á hverju einasta kvöldi. Þá voru fundir verkalýðsfélaganna bar- áttufundir, og alltaf var Ólafur helsti ræðumaður- inn. Fólkið kom til Ólafs og sagði: „Við þurfum að halda fund.“ , Já,“ sagði Ólafur. „Hann verður að vera annað kvöld, og þú verður að tala.“ „Já,“ sagði Ólafur, „um eitthvað sérstakt?" , Ja, við þurfum að segja upp sarrrn- ingum." , Já,“ sagði Ólafur. Svo auglýstu menn fundinn, gengu frá fundarhúsinu - og svo kom ðlafur þjótandi, stökk upp á ræðupallinn og talaði eld í fólkið. Ég man ekki til þess, að Ólafur væri í samninganefnd. Það getur þó verið, að hann hafi einstaka sinnum átt sæti við samningaborð andspænis útgerð- armönnum, en hann var ekki lagaður fyrir shka fundi, undi sér þar ekki og leiddist þeir. Hins vegar var hann allt- af harðastur allra manna i kaupdeilum, samþykkti síðastur tilboð, gekk alltaf lengst i kröfum. Hann reiddist illa að því er virtist, ef einhver dró úr eða taldi deilu tapaða. Einu sinni áttu verkakonui í harðvítugri deilu og Dagsbrún lenti í henni líka. Á smá- fundi hvatti ég til samninga ef unnt væri, taldi aðstöðu verkakvenna erf- iða, vildi reyna að semja, en fara síðan aftur af stað að ári. Ólafur réðst harka- lega á móti þessu og verkfallinu var haldið áfram. Daginn eftir tók Ólafur mig afsíðis, vildi tala við mig einslega og sagði og studdi hendinni á öxlina á mér: „Hefði þetta verið í byltingunni, þá hefi ég fyrirskipað að skjóta þig. Það er dauðasök að tala um uppgjöf þegar komið er að örlagastundu.“ - Hann hefði hvorki skotið einn eða neinn. Annars kom okkur Ólafi alltaf mjög vel saman. En honum lynti illa við þunglamalega þumbara, sem voru lengi að velta málum fyrir sér og tóku ekki hreina afstöðu. Olafur var ekki „theoretiskur" jafnaðarmaður. Það voru tilfinningamar og hjartað, sem stjómuðu honurn. Hann var baráttu- maður augnabhksins og lifði því full- komlega. Hann veifaði hendi afger- andi þegar rætt var um framtíðarverk- efni. Koma dagar, koma ráð. Hann kom ekki nærri fjármálum, enda fannst honum alltaf að þau skiptu ekki miklu máli. Og þó var hann alltaf að berjast fyrir fimmeyringum handa fólkinu. Eldhugi og brautryðjandi Við unnum mörg ár saman við rit- stjóm Alþýðublaðsins, og þó að hann væri ekki fastur starfsmaður, kom hann daglega og oft á dag. Eins og kunnugt er hafði Ólafur mikla unun af náttúmfræði og fór víða um land og skoðaði það, gróður þess, jarðmynd- anir og annað. I blaðinu er langur greinaflokkur um landið og gróður þess, sem hann skrifaði og undirritaði: Náttúruskoðarinn. Meðan hann var rit- stjóri í seinna sinni, stóð hann í stöð- ugum bréfaskriftum út um heim og pantaði rit og fræ og plöntur. Bréf bár- ust í tugatali og fræbögglar, stönglar og plöntur í moldarkögglum. Mér var illa við þetta drasl, en Ölafi gramdist, ef hann varð var við það, og sagði sem satt var, að á þessu hefði ég „hreint ekkert vit“. Það var hann, sem flutti inn pílviðinn og þess vegna minnist ég alltaf Ólafs þegar ég sé í görðunum þessa harðgerðu viðartegund. Ólafur fékk ósköp af teinungum utanlands frá og auglýsti svo í Alþýðublaðinu, að hver sem hafa vildi gæti komið og fengið pflvið, „stinga honum bara nið- ur í moldina, og svo vex hann“. Og svo birtum við daglega í blaðinu: „Tfu fengu pílvið í gær“, „Þrjátíu hafa fengið pílvið.“ „837 hafa nú fengið pílvið í Reykjavík." - Ólafur fékk land í Fossvogi, sem hann kallaði Faxafen - og þar stundaði hann margs konar ræktun. Eitt sinn sýndi hann mér fúllan poka af fræi: „Það er bara að strá því á jörðina, svo kemur það upp,“ sagði hann. Ólafur hafði mörg jám í eldinum. Hann var sískrifandi. Hann lét mig einu sinni sjá handritasafn sitt. Þama vom drög að smásögum og drög að leikritum. Nokkrar bækur komu frá hans hendi undir höfundamafninu Ól- afur við Faxafen. Einu sinni minntist ég á það við hann, hvort hann vildi ekki skrifa endurminningar sínar. Hann féllst á það. Ég sagði eitthvað á þá leið, að ég skyldi tala við útgef- anda, hann mundi borga mjög vel, en þó ekki fyrr en handrit lægi íyrir, þá mundi hann borga það kontant og eins ef um tvö bindi yrði að ræða. ðlafur hafði áhuga á þessu og svo hittust þeir heima hjá mér, útgefandinn og Ólafur, og ágætir samningar tókust. Svo liðu mánuðir og þeir urðu að ári. Þá spurði ég Ólaf hvemig gengi. ,Jú,“ sagi hann. ,JÉg er nú alltaf að rannsaka Esjuna. Fyrsta bindið verður um hana.“ - „Fáir njóta eldanna, sem fyrstir kveikja þá.“ Atvikin, örlögin, eða hvað menn vilja kalla það, urðu á þann veg, að tímabil Ólafs Friðriks- sonar stóð ekki nema í um það bil þrjá áratugi. Hann var eldhugi og braut- ryðjandi, en ekki maður þrautseigs, þreytandi og langvinns baráttustarfs. „Bara stinga því niður í moldina, svo kemur það upp.“ Hann varð einfari hin síðari ár og svo varð hann sjúkur. En hrópandans rödd í eyðimörkinni var sterk og myndug. Hann vakti fólk- ið af svefhi, hann reif það upp úr mók- inu, hann hratt því af stað. En hraðinn var svo mikill í þjóðfélaginu að jafn- vel sá, sem horfði hæst og sá víðast, gat ekki fylgst með. En starfið lifir hjá fólkinu eins og pflviðurinn skýlir nú mörgum gróðri og stendur af sér öll veður styrkur og grænn. ■

x

Alþýðublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.