Morgunblaðið - 17.01.2001, Blaðsíða 39

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2001 39
Í MORGUNBLAÐINU 7. desemb-
er sl. svarar Höskuldur Þráinsson,
prófessor í íslensku, gagnrýni
minni á kerfi það sem kjaranefnd
notar til að meta afköst starfs-
manna Háskóla Íslands við rann-
sóknir. Höskuldur ritar m.a.: „Þór
segir réttilega í grein sinni [í
Morgunblaðinu 16. nóv. sl.] að
matið sé „næsta vélrænt“, en
ástæðan er auðvitað sú að hjá slíku
verður ekki komist í mati af þessu
tagi. Þeir sem eiga að meta rann-
sóknavirknina geta náttúrlega ekki
farið að lesa öll ritin. Þeir verða að
treysta á það að hið faglega mat
hafi farið fram áður.“
Nú þurfa lesendur ekki að hafa
ýkja mikla innsýn í vísindi til að
sjá hve undarlegt það er að há-
skólaprófessor skuli halda því
fram í fúlustu alvöru að óþarft sé
að lesa fræðiverk eftir að þau
liggja fyrir á prenti til að meta
gildi þeirra. Þórólfur Þórlindsson,
formaður Prófessorafélagsins,
heldur fram sama sjónarmiði í ný-
legu bréfi til mín enda er mats-
kerfið upprunnið frá félaginu.
Helsta skilyrði þess að ekki þurfi
að lesa prentuð verk til að meta
vísindalegt gildi þeirra á að vera
það að fræðimenn hafi áður rýnt í
þau og samþykkt þau til útgáfu í
tímaritum eða til flutnings á ráð-
stefnum. Eftir slíka ritrýningu,
einkum í útlöndum, eigi gæði
verka að teljast gulltryggð og þau
öll jafngild hvert í sínum flokki.
Höfundar hljóta síðan fyrir þau
fastákveðin afkastastig sem nýtast
þeim til hækkunar launa í Hákóla
Íslands. Tölva eða ólæs maður,
sem kann samlagningu, á síðan að
geta mælt að miklu leyti hver af-
köst háskólastarfsmanna eru við
rannsóknastörf.
Rætt hefur verið um að nota
þetta vélræna afkastamatskerfi
einnig til að meta hæfi umsækj-
enda til framgangs í starfi í Há-
skólanum. Tölvur gætu þá sem
hægast flutt menn upp eftir emb-
ættisstiga skólans með því að
leggja saman afkastastig þeirra,
rétt eins og í launakerfinu. Sama
gildir um svokallaðan vinnumats-
sjóð sem útdeilir uppbót á laun
fyrir einstök rannsóknaverk.
Matskerfi
í alþjóðlegum samanburði
Fyrir allnokkru sendi ég fyr-
irspurn til breskrar ríkisstofnunar,
Higher Education Funding Coun-
cil, sem veitir háskólum Bretlands
starfsfé eftir afköstum við rann-
sóknir. Spurði ég hvort trúnaðar-
menn stofnunarinnar hefðu ein-
hver föst viðmið þegar þeir mætu
ritverk háskólakennara. Svarið var
ótvírætt:
„Með hliðsjón af tilgangi fyr-
irspurnar þinnar, er því miður svo
farið, að RAE [rannsóknaafkasta-
matið] er byggt eingöngu á gæða-
rýni innan þeirrar fræðagreinar,
sem um ræðir, og getur ekki tekið
neitt tillit til magnsins eins eða
fjölda. Í reynd beitir RAE aldrei
nokkurn tíma bókfræðilegum mæl-
ingum á ritverk. . . .
Matsferlið er mótað á þann veg
að vera ekki sjálfkrafa og mæli-
kvarðar matsnefnda breytast eftir
fræðigreinum. Matsnefndir eru
hvattar til að taka afstöðu, eins og
kostur er, með hliðsjón af almennu
rannsóknaumhverfi viðkomandi
háskólastofnunar.“ Þetta gagnorða
svar sýnir að breska afkastamats-
kerfið er fullkomin andstæða kerf-
isins sem kjarafélag íslenskra pró-
fessora setti saman handa félögum
sínum:
 Bretar krefjast gæða fremur en
magns eða fjölda þegar þeir meta
afköst háskólakennara.
 Mat á einstökum ritverkum telst
aldrei gefin stærð öfugt við það
sem hér tíðkast og gildir einu
hvort um er að ræða greinar eða
bækur. Í breskum fræðaheimi er
þó enginn skortur á bókum sem
ritrýndar eru fyrir útgáfu.
 Hvert það rit, sem breskir há-
skólakennarar leggja fram til
mats, er tekið fyrir af fræðimönn-
um á viðeigandi sviði og metið
samkvæmt mælikvarða hvers
fræðasviðs. Í Háskóla Íslands
þykjast menn aftur á móti hafa
fundið upp einn og algildan af-
kastamælikvarða fyrir öll svið.
Breska kerfið er tvímælalaust
dæmigert fyrir afkastamat í vest-
rænum háskólaheimi og saman-
burðurinn við það sannar að Há-
skóli Íslands hefur verið gerður að
viðundri með sínum altæka og
sjálfvirka afkastamælikvarða og
fáránlegu vanmati á bókum.
Enska – það er málið
Höskuldur segir það „alrangt“
að matskerfið íslenska hvetji menn
til greinaskrifa á ensku í tímarit
tengd bandarískum bókfræðifyrir-
tækjum enda séu tímaritin gefin út
um allan heim. Eins og staðfest er
af helsta fyrirtækinu á þessu sviði,
ISI, er allur þorri („the vast majo-
rity“) þeirra tímarita sem því
tengjast (Science Citation Index)
prentaður á ensku þó að þau komi
út um veröld víða. Enska er líka sú
erlenda tunga sem er langflestum
íslenskum háskólakennurum töm-
ust. En þessara atriða lætur Hösk-
uldur að engu getið enda væri
botninn þá dottinn úr málflutningi
hans.
Eftir stendur sú fullyrðing mín
óhögguð að afkastamatskerfið
hvetji háskólakennara til að rita
greinar um viðfangsefni sín á
ensku í tiltekin erlend tímarit.
Fyrir það uppskera menn sjálf-
krafa þriðjungi meira í launakerfi
Háskóla Íslands, heldur en fyrir
greinar í virtustu tímaritum hér á
landi, án tillits til gæða eða fræði-
greina. Enska er orðin að 1. flokks
ritmáli íslenskra háskólakennara
þegar fræðitexti er metinn til
launa. Íslenska er 2. og 3. flokks
tunga, eftir því hvort menn líta til
greina eða bóka.
Dulheimar
íslenskra fræða
Ekki hefur Höskuldur fyrr stað-
hæft að ég fari með „alrangt“ mál
um þetta en hann tekur að skýra
hvers vegna menn eigi skilið að
bera minna úr býtum fyrir greinar
í íslenskum tímaritum en erlend-
um. Í fyrsta lagi séu áðurnefnd er-
lend tímarit fremri í ritrýningu
þ.e. í því mati sem nefndir sér-
fræðinga leggja á greinar fyrir
birtingu. Þetta gildir vafalaust um
flest fræðasvið en með ólíkindum
er að prófessor í íslensku skuli láta
að því liggja að þetta eigi við um
íslensk fræði. Hvaða erlend tímarit
eru það sem hann telur betur hæf
að dæma um fræðiritgerðir á svið-
um íslenskrar sagnfræði og bók-
mennta en Saga og Skírnir?
Fyrir allnokkrum árum sendi
starfsfélagi minn í félagsvísinda-
deild handrit að grein til birtingar
í góðkunnu tímariti sem gefið er út
á ensku á Norðurlöndum og er
mikils metið („highly ranked“) af
bókfræðifyrirtækinu ISI. Greinin
var um efni í íslenskri stjórnmála-
sögu, en tengdist jafnframt sögu
alþjóðahreyfingar. Ritstjóri tíma-
ritsins vildi gjarnan birta greinina
en sagði í bréfi að ekki væri unnt
að dæma um efni hennar. Höf-
undur væri sjálfur dómbærastur á
það sem aðalsérfræðingurinn á
þessu sviði og á hann yrði að
treysta. Þannig var ritrýni á ís-
lensk fræði á þeim bæ en birting
greinar í þessu tímariti á sam-
kvæmt afkastamatskerfi háskóla-
kennara að tryggja höfundi sjálf-
krafa þriðjungi meira í aðra hönd
en hann gæti fengið fyrir birtingu
sömu greinar í innlendu tímariti.
Engu að síður heldur Höskuldur
Þráinsson því fram að það þurfi
ekki einu sinni að lesa „ritrýnda“
grein frá útlöndum til að verðlauna
hana með þessum hætti. Þetta
kalla ég óréttlæti og sýndar-
mennsku.
Refsað fyrir þjóðernið?
Önnur röksemd Höskulds fyrir
því að verðlauna beri sérstaklega
greinar í umræddum erlendum
tímaritum er sú að mér og honum
mundi veitast erfiðara að fá þar
birt efni en í íslenskum tímaritum.
Ef það er svo að Höskuldur og
höfundar matskerfisins telja að
þrengri aðgangur að erlendum
tímaritum réttlæti í sjálfu sér
hærri umbun fyrir greinar, sem
þar birtast, eru þeir greinilega á
villigötum. Gæðamat í hverri
fræðigrein ætti auðvitað að ráða
og fáránlegt er ef Háskóli Íslands
rýrir laun fyrir einstök rannsókn-
arverk á þeirri forsendu að ekki sé
eftirspurn eftir þeim hjá erlendum
tímaritum.
Þá er skólinn farinn að refsa
starfsmönnum sínum fyrir að vera
Íslendingar og rannsaka íslensk
viðfangsefni.
Höskuldur nefnir þá augljósu
staðreynd að raunvísindamenn eigi
mun meira að sækja undir alþjóð-
legan útgáfuheim en við í íslensk-
um fræðum. Þetta tel ég að sé enn
ein röksemdin fyrir því að nauð-
synlegt sé að skilja á milli fræði-
greina, þegar afköst eru metin,
vegna gjörólíkra aðstæðna og
miðlunarhefða. En Höskuldur
kemur ekki auga á það, heldur ýtir
undir meting á milli fræðigreina
með hálfkveðnum vísum um að ég
og einhverjir starfsfélagar mínir
geti haft tekjur af bóksölu inn-
annlands. Ég tel að það eigi ekki
að hafa nein áhrif á stöðu manna í
afkastakerfinu, hvorki raunvís-
indamanna né sagnfræðinga, að
landsmenn vilji kaupa og lesa verk
þeirra.
For-dæming bóka
Höskuldur viðurkennir í öðru
orðinu að vandaðar bækur séu
vanmetnar í afkastakerfinu, en
heldur fram þeirri firru Prófess-
orafélagsins að bækur verði tæp-
ast eða alls ekki metnar af neinu
öryggi eftir að þær liggja fyrir á
prenti. Að baki liggur sama hugs-
unin og felldi gengið á greinum í
íslenskum fræðitímaritum: Þar
sem hér tíðkast ekki ritrýning
bókahandrita með sama formlega
hætti og hjá sumum erlendum út-
gefendum verður að ætla að þær
séu að jafnaði haldnar göllum sem
starfsmenn íslenskra bókaforlaga,
Prófessor í íslensku ætti
síst allra að verja galla
þessa kerfis, sem geng-
ur þvert á alþjóðleg
sjónarmið, segir Þór
Whitehead, en gerir
jafnframt hlut móður-
máls og íslenskrar
bókmenningar miklu
lakari en efni standa til.
Höfundur er rannsóknaprófessor.
höfundar og sérfræð-
ingar á þeirra vegum
fá ekki með nokkru
móti greint og lag-
fært. Í nafni sannra
vísinda skulu bækur
því léttvægar fundnar
tæpum fimm öldum
eftir að prentun hófst
í landi „bókaþjóðar-
innar“.
Höskuldur mælist
til að ég lýsi aðferð
sem komið gæti í
staðinn fyrir „inn-
byggt gæðamat“
bóka. Mér finnast til-
mælin hálfvegis út í
hött. Þó að ritrýning
að erlendum hætti geti verið höf-
undum notadrjúg, hljóta þær við-
tökur sem bækur fá eftir útkomu
að skera úr um gildi þeirra í al-
þjóðlegum háskólaheimi. Þannig
hefur þetta líka verið á Íslandi frá
aldaöðli og ýmsum tekist að setja
hér saman frambærileg rit án
stuðnings frá sérfræðinefndum rit-
rýnenda, sem einar eiga nú
skyndilega að geta tryggt gæði
fræðiverka að áliti Höskulds. Eða
hefur það farið fram hjá forystu-
mönnum Prófessorafélagsins að
bækur frá frægustu útgefendum
heims eru iðulega tættar í sundur í
ritdómum í erlendum tímaritum og
sagðar fullar af hvers kyns villum
og ágöllum? Hafa þeir aldrei séð
ritrýndar tímaritsgreinar dæmdar
einskis virði? En álykti menn svo
að ritrýnendur á snærum útgef-
anda séu einir fullfærir um að
hefja íslenskar bækur upp á nýtt
og æðra stig, hvað skyldi þá slík-
um fræðajöfrum vera að vanbúnaði
að dæma bækur fyrir Háskólann
eftir að þær koma úr prentsmiðju?
Vitaskuld ekki neitt enda hafa
dómnefndir um háskólaembætti
hiklaust metið bækur umsækjenda
allt frá stofnun skólans án þess að
telja á því nein tormerki.
Vöntun á „innbyggðu gæðamati
bóka“ er engin afsökun fyrir því
dæmalausa ráðslagi Prófessora-
félagsins að meta bækur sem
þriðja flokks afurð í samanburði
við tímaritsgreinar.
Eiga rannsóknir
að nýtast Íslendingum?
Höskuldur reynir enn að breiða
yfir þá staðreynd að íslensk tunga
hafi orðið undir í matskerfinu, með
því að segja að bækur á íslensku
og öðrum tungumálum séu jafnt
metnar, þ.e. jafn lágt metnar. En
leikur nokkur vafi á því að að-
albókmál íslenskra háskólakennara
sé íslenska? Vanmat á bókum hlýt-
ur í reynd að koma harðast niður á
móðurmálinu.
Höskuldur segir fræðasvið há-
skólamanna „yfirleitt alþjóðlegt í
eðli sínu“ og afkastamatskerfið
stuðli að því að þeir taki þátt í al-
þjóðlegu „samfélagi fræðimanna“.
Það sé „kostur“. Enn snýst Hösk-
uldur í heilan hring því að hér
ómerkir hann að fullu þau orð sín
að það sé „alrangt“ að kerfið hvetji
til greinaskrifa í erlendum tímarit-
um, einkum á ensku. Nú fer því
víðs fjarri að ég vilji mæla gegn
því að háskólakennarar láti að sér
kveða í alþjóðlegu fræðasamfélagi
og skrifi á ensku eins og þá er
næsta einboðið. Það er hins vegar
svo að ýmsar mikilvægar hug- og
félagsvísindarannsóknir á Íslandi
hljóta sökum fæðar þjóðarinnar að
eiga lítið erindi við aðra en Íslend-
inga. Þetta virðast sumir forystu-
menn Prófessorafélagsins tæplega
skilja fremur en hitt að á Íslandi,
eins og í mörgum vestrænum lönd-
um, er rík hefð fyrir því að hugvís-
indamenn skírskoti til lesenda
langt út fyrir hóp fræðimanna.
Þórólfur Þórlindsson, formaður
félagsins, segir t.d. í bréfi til mín
að annar höfuðkostur erlendra
tímarita fram yfir innlend sé sá að
þau séu tengd gagnabönkum sem
telji „hve oft er vitnað í fræðirit
tiltekins höfundar“ af öðrum
fræðimönnum. Þessi talning á að
vera vísbending um gæði og mik-
ilvægi ritverka fyrir alþjóðlegt
fræðasamfélagt og er það áreið-
anlega mjög oft. Talning þessi nær
aftur á móti lítt eða alls ekki til
vandaðra íslenskra
fræðirita sem eru illa
fallin til útflutnings en
eru hér mjög til um-
ræðu meðal lærðra og
leikra, vegna þess að
þau skipta miklu máli
fyrir íslenskt sam-
félag. En fyrir slíka
fræðaiðju vilja for-
ystumenn Prófessora-
félagsins lítið gefa og
miklu minna en fyrir
greinar í tímaritum,
einkum erlendum.
Ekkert á að geta skipt
meira máli í fræða-
starfi en það sem er-
lendir gagnabankar
slá tölu á. Það gleymist að Háskóli
Íslands var umfram allt stofnaður
til að styrkja sjálfstæði, tungu og
menningu íslensku þjóðarinnar.
Því ber auðvitað að fagna þegar ís-
lenskir háskólastarfsmenn ná
markverðum árangri með greina-
skrifum í erlend tímarit. En engin
sanngirni virðist í því að hýru-
draga stórlega þá starfsfélaga
þeirra sem kjósa fremur að rita
bækur fyrir Íslendinga, svo fram-
arlega sem dómbærir menn telja
verk þeirra standast almennar
gæðakröfur. Ella vinnur afkasta-
kerfið gegn upphaflegu hlutverki
Háskóla Íslands og bregst fólkinu
sem greiðir kostnaðinn af starf-
semi hans.
Kerfið mismunar
mönnum
Enda þótt Höskuldur Þráinsson
viðurkenni vanmat á vönduðum
bókum í öðru orðinu segir hann í
hinu að það sé „tóm vitleysa“ að
háskólamenn þurfi að sýna yfir-
náttúrleg afköst til að komast
áfram í launakerfinu með bókarit-
un. Ástæðan sé sú að þeir safni
óhjákvæmilega stigum í kerfinu
með ýmsum öðrum hætti svo sem
greinaskrifum, fyrirlestrum
o.s.frv. En hér líta Höskuldur og
forystumenn Prófessorafélagsins
með öllu framhjá kjarna málsins.
Ef dæma á um það hvort jafnt sé á
komið í kerfinu með tímaritsgrein-
um og bókum, tveimur helstu miðl-
unarformum háskólakennara,
verður að sjálfsögðu að líta á það
hvernig mönnum mundi ganga
með því að einbeita sér nokkurn
veginn að öðru hvoru þeirra. Ef
prófessor hefur t.d. störf með 60
rannsóknastig, (sem samsvarar
stigum fyrir doktorsritgerð og
þrjár tímaritsgreinar á íslensku),
þyrfti hann að skrifa alls 69 tíma-
ritsgreinar í höfuðtímarit Íslands á
32–35 starfsárum eða um tvær
greinar á ári hverju til að komast í
efsta launaflokk prófessora. Ein-
beiti hann sér að því að skrifa
greinar í erlend tímarit þyrfti
hann að birta 46 greinar á starfs-
ævinni eða rösklega eina grein á
ári. Þessi afköst eru alls ekki
óraunhæf enda eru greinaskrif
aðallyftistöng prófessora í efstu
launaflokka. Þegar litið er til
krafna um bókaskrif verða þær
aftur á móti óheyrilegar miðað við
afköst núlifandi eða látinna ís-
lenskra háskólakennara, þ.e. 12–69
fræðirit á starfsævinni eða ein bók
í hæsta gæðaflokki á u.þ.b. tveggja
og hálfs til þriggja ára fresti hið
minnsta en rösklega tvær veigalitl-
ar bækur á ári hið mesta. Mönnum
er gert ófært að nota bækur sem
aðalbirtingartæki sitt nema þeir
vilji stórtapa á því í launum eins
og dæmi Einars G. Péturssonar
sannar ljóslega (sjá fyrri grein
mína í Mbl.). Það er hvorki vit né
sanngirni fólgin í því að segja
mönnum, sem helst kjósa að rita
bækur, að þeir eigi að gjöra svo
vel að skrifa greinar meðan þeir,
sem vilja stunda greinaskrif, þurfa
alls ekki að setja saman einu ein-
ustu bók á starfsferli sínum til að
komast sem greiðast áfram í kerf-
inu. Prófessor í íslensku ætti síst
allra að verja galla þessa kerfis,
sem gengur þvert á alþjóðleg sjón-
armið, en gerir jafnframt hlut
móðurmáls og íslenskrar bók-
menningar miklu lakari en efni
standa til.
HEGGUR SÁ
ER HLÍFA SKYLDI
Þór
Whitehead