Morgunblaðið - 28.02.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 28. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
orláksmessa, 23. des-
ember 1999. Jólaund-
irbúningur stendur
sem hæst og starfs-
menn Atlantshafs-
bandalagsins (NATO) eru hálf-
um huga við störf í
höfðustöðvunum í Brussel, svona
rétt að ganga frá fyrir langþráð
jólafríið. Þetta hefur verið ann-
asamt haust og fyrri hluti vetrar
hjá starfsmönnum bandalagsins.
Loftárásirnar á Serba í kjölfar
Kosovo-deilunnar hafa vakið
mikla athygli og meiri athygli
beinst að styrk bandalagsins og
veikleikum en um margra ára
skeið. Nú er svo komið að á veg-
um NATO og fleiri stofnana hef-
ur aftur tekist að koma á jafn-
vægi í Kosovo og Júgóslavíu.
Enn brenna þó eldar í hjörtum
manna og ekki síst hafa Rússar
sýnt vandlætingu sína og andúð
á aðgerðum
bandalagsins.
Samskipti
NATO og
Rússlands
liggja í lág-
inni – eru í
raun engin. Reyndir menn telja
víst að þetta líði hjá, en aðrir
benda á að langan tíma kunni að
taka að koma samskiptunum aft-
ur í eðlilegt horf.
Þá dregur skyndilega til tíð-
inda. Dulmálsskeyti berst úr
austri frá háttsettum embætt-
ismönnum í Moskvu þess efnis
að Rússlandsforseta sé ánægja
og heiður að bjóða fram-
kvæmdastjóra Atlantshafs-
bandalagsins í opinbera heim-
sókn til Moskvu sem fyrst, til að
leggja áherslu á hið góða sam-
band Rússlands og vinaþjóðanna
í vestri og til að styrkja tengslin
enn frekar.
Uppi verður fótur og fit. Eftir
margra vikna nánast æpandi
þögn kemur skyndilega vinsam-
legt boð um opinbera heimsókn!
Hvernig ber að túlka þetta?
Hvað eru Rússarnir eiginlega að
bralla?
Þessu veltu starfsmenn NATO
fyrir sér, þ.e. þeir örfáu sem af
boðinu vissu, yfir jólahátíðina og
á milli jóla og nýárs. Skotið var
á fundum til að meta stöðuna.
Eftir óformlegum leiðum var
reynt að staðfesta boðið af hálfu
Rússa en eitthvað gekk brösug-
lega að fá nánustu ráðgjafa
Jeltsíns til þess. Skýringin kom
ekki fyrr en að kvöldi gaml-
ársdags í ávarpi Jeltsíns til rúss-
nesku þjóðarinnar. Þar tilkynnti
hann afsögn sína og að Vladímír
Pútín tæki strax við stjórn-
artaumunum. Nokkrum mán-
uðum síðar sigraði Pútín svo í
forsetakosningum í Rússlandi og
hefur síðan stýrt landinu með
giska harðri hendi. Stjórn-
málaskýrendur segja að hann
hafi látið mistök forvera sinna
sér að kenningu verða og velti
fremur fyrir sér ástandinu heima
fyrir. Fyrirlestrar í vestrænum
háskólum megi bíða og sömuleið-
is spjallþættirnir og öll kokk-
teilboðin. Fyrst sé að koma jafn-
vægi á það sem kallað hefur
verið tifandi tímasprengja; nefni-
lega efnahagsástandið austur þar
og ekki síður glæpaaldan.
„Engum blöðum er um það að
fletta að það var Pútín sem stóð
fyrir boðinu,“ segir háttsettur
embættismaður Atlantshafs-
bandalagsins mér, í umræðum
um samskipti Rússlands og
NATO í höfðustöðvum banda-
lagsins nýskeð. „Pútín lagði
strax áherslu á að koma sam-
skiptunum við NATO í samt lag,
en síðan ekki söguna meir,“ bæt-
ir hann við.
Embættismaðurinn heldur
áfram og segir að í kjölfar vel
heppnaðrar heimsóknar Robert-
sons lávarðar til Moskvu í fyrra
hafi gilt um samskipti banda-
lagsins og Rússlands, hugtakið
opin og frjó umræða (open and
fruitful discussions) – sem sagt
ekkert í gangi.
Rússar vilja semsé að sam-
skiptin við NATO séu í lagi, en
leyna því ekki að sjálfir séu þeir
önnum kafnir í öðrum erindum.
Brýnast sé að koma málum í lag
heima fyrir og í þeim efnum sé
efstur á blaði slagurinn við við-
skiptahöldana – oligarkana.
Sá slagur hefur ekki farið
fram hjá neinum. Og ekki er um
að ræða slag við einsleitan hóp;
einn er stærðfræðiprófessor,
annar dyggur ungliði úr komm-
únistaflokknum og enn annar
bíóstjóri. Allir eiga þeir þó það
sameiginlegt að hafa efnast gíf-
urlega frá hruni Sovétríkjanna
og ráða yfir miklu meira fé en
nokkurn tíma fjármálaráðherr-
ann í stjórn Pútíns. Þetta eru
mennirnir sem græddu á einka-
væðingunni – áttu handbært fé á
réttum tíma.
Að vera oligarki hefur stund-
um verið bendlað við þátttöku í
fámennisstjórn, en notkun orðs-
ins í sambandi við rússneska við-
skiptajöfra er tilkomin vegna yf-
irburðanna sem þeir njóta í
viðskiptum sínum sökum fá-
keppni. Einn fékk á silfurfati
demantanámu og greiddi fyrir
hana tíu milljónir dala, en hefur
fengið þá upphæð nær þús-
undfalda til baka í formi hagn-
aðar á aðeins fáum árum. Þannig
mætti áfram telja og það eru
oligarkarnir sem hafa tögl og
hagldir í fjölmiðlum í Rússlandi,
ráða helstu stoðfyrirtækjum og –
sumir segja – að ráði yfir örygg-
isgæslu í anda gömlu KGB.
Þetta eru menn eins og Vla-
dímír Gusinsky og Borís Bere-
zovsky. Eða Vladímír Kadd-
anikov og Mikhaíl Khodorovsky.
Á eftir þessum mönnum er Pútín
nú um stundir og hann telur sig
ekki geta komið Rússlandi inn í
21. öldina fyrr en böndum hefur
verið komið á þeirra bolabrögð.
Ekki svo að skilja að hann hygg-
ist hætta einkavæðingunni, hann
vill hins vegar að þessir menn
lúti sömu lögum og reglum og
aðrir borgarar landsins.
„Rússum svíður að á Vest-
urlöndum sé talað um þetta sem
aðför að fjölmiðlunum,“ heldur
embættismaðurinn áfram. „Þeir
segja að Gusinski eigi ekki að
komast upp með tugmilljarða
skattsvik aðeins af því að hann
eigi fjölmiðla. Myndu Banda-
ríkjamenn verða sakaðir um að-
för að prentfrelsi yrði Ted Turn-
er [stofnandi CNN] handtekinn
fyrir skattsvik?“
Það er auðvitað gróf einföldun,
enda mikill munur á prentfrelsi í
Bandaríkjunum og Rússlandi.
En herferð Pútíns heldur áfram
og það getur verið ágætt að
velta upp annarri hlið á ástæðum
hennar en allajafna er gefin upp.
Herferð
Pútíns
Þetta eru þeir sem græddu á einkavæð-
ingunni – áttu handbært fé á réttum
tíma. Þeir eru kallaðir oligarkar.
VIÐHORF
Eftir Björn Inga
Hrafnsson
bingi@mbl.is
FÉLAGIÐ Umhyggja efndi til
ráðstefnu um síðustu helgi þar sem
fjallað var um þann vanda sem við
væri að glíma fyrir langveik börn og
aðstandendur þeirra.
Ráðstefnan var til mik-
illar fyrirmyndar og
kom fram mjög upplýs-
andi efni. Sýnd voru við-
töl við langveik börn og
aðstandendur þeirra
sem varla létu nokkurn
ráðstefnugesta ósnort-
inn. Á meðal þeirra sem
sátu í pallborði ráðstefn-
unnar voru læknar og
aðstandendur.
Óhagstæður
samanburður
við Norðurlönd
Almennt var mjög já-
kvæð afstaða gagnvart
heilbrigðiskerfinu hér á
landi og vildu menn sýnilega leggja
áherslu á að góð þjónusta og aðhlynn-
ing væri veitt á íslenskum sjúkra-
stofnunum. Þá kom fram að með
nýrri fæðingarorlofslöggjöf var
rýmkaður réttur til launaðs fæðing-
arorlofs vegna alvarlegs sjúkleika
barns. Þá var réttur til launalausrar
fjarveru frá vinnu einnig rýmkaður.
Þessar réttarbætur tengdar fæð-
ingarorlofinu eru vissulega mikilvæg-
ar. Hitt er þó staðreynd að hugtakið
langveikur er ekki notað að ófyrir-
synju. Um er að ræða ástand sem
getur varað árum saman. Í því sam-
hengi þarf að spyrja um réttinn til
launaðrar fjarveru frá vinnu. Í sam-
anburði við hinar Norðurlandaþjóð-
irnar er langt í land að við komumst
með tærnar þar sem þær hafa hæl-
ana.
Á öllum Norðurlöndum að undan-
skildu Íslandi heldur annað foreldri, í
sumum tilvikum báðir foreldrar,
launum mánuðum saman á meðan
þeir sinna börnum sínum. Í Svíþjóð
eru 90% laun greidd í 120 daga á ári
fyrir hvert barn að 16 ára aldri; í
Finnlandi 66% af launum í 60–90
daga og lengur ef nauðsyn krefur, t.d.
vegna barna með krabbamein og er
heimilt að greiða báðum foreldrum ef
nauðsyn krefur; í Danmörku eru
greidd 90% launa annars foreldris á
meðan meðferð stendur yfir og er
heimilt að greiða launauppbót í þrjá
mánuði eftir að forsendur bresta.
Sérstök uppbót er greidd til atvinnu-
lausra. Í Noregi eru greidd laun í allt
að 780 daga (100% laun í 260 daga og
síðan 65% laun í 520 daga) fyrir hvert
barn til 16 ára aldurs. Ísland sker sig
úr að þessu leyti því rétturinn er að
hámarki aðeins 10 dag-
ar og tekur til barna 13
ára og yngri. Þessa 10
daga hefur foreldri rétt
til að vera fjarvistum
frá vinnu til að sinna
veikum börnum sínum
einu eða fleiri án tillits
til hver sjúkdómurinn
er.
Hvers vegna
er ekki ráðin
á þessu bót?
Nú er rétt að velta
því fyrir sér hvað
standi í vegi fyrir því
að úr þessu verði bætt.
Mín tilfinning er sú að í
samfélaginu sé al-
mennt vilji fyrir úrbótum og að sá
vilji sé þverpólitískur. Hins vegar
hefur vafist fyrir mönnum hvaða leið-
ir eigi að fara við fjármögnun og fyr-
irkomulag. Flestir gera sér grein fyr-
ir því að ef vel ætti að vera þyrfti að
verja umtalsverðu fjármagni til þess
að tryggja stöðu langveikra barna (Á
fyrrnefndum fundi var þó bent á það
ósamræmi sem væri í því að langveik-
um fullorðnum einstaklingi væri þar
sem best léti tryggð margra mánaða
fjarvera á launum í veikindum en
barni viðkomandi sem óneitanlega
væri háð foreldri sínu væru aðeins
tryggðir 10 dagar). Tvær leiðir hafa
þótt koma til álita til að ná þessu
marki, annars vegar að greiðslur fari
í gegnum almannatryggingar og hins
vegar að launagreiðandinn tryggi
réttindin. Í kröfum samtaka launa-
fólks hefur verið hamrað á því fyrst
og fremst að úr þessu verði bætt.
Þannig lögðu BSRB, BHM og KÍ í
síðustu samningum um réttindamál
áherslu á að lágmarksréttur foreldra
vegna alvarlegra veikinda barna yrði
tveir mánuðir án skerðingar launa.
Ekki náði sú krafa fram að ganga. Á
Alþingi hefur einnig án árangurs ver-
ið flutt tillaga til þingsályktunar þar
sem krafist er réttarbóta á þessu
sviði. Undirritaður er samflutnings-
maður Jóhönnu Sigurðardóttur og
fleiri að þeirri tillögu. Þrátt fyrir
þessa viðleitni hefur lítið þokast í
málinu.
Leið BSRB
Ljóst er að ef fara á þá leið að
tryggja launaða fjarvist um langan
tíma verður það ekki lagt á lítil fyr-
irtæki eða stofnanir að standa straum
af slíku. Þau réðu hreinlega ekki við
slíkt og þar af leiðandi gengur sú leið
ekki upp að launagreiðandinn verði
beint og milliliðalaust gerður ábyrg-
ur. Hér þarf að koma til nýtt trygg-
ingafyrirkomulag sem allir væru
skyldaðir til að greiða til á svipaðan
hátt og í lífeyristryggingum sem taka
til launafólks og atvinnurekenda.
Í annan stað er ljóst að almanna-
tryggingakerfið getur ekki mismun-
að í útgreiðslum eins og óhjákvæmi-
lega þyrfti að gera ef tryggja ætti
foreldrum laun eða hlutfall af raun-
verulegum launum á veikindatíman-
um. Almannatryggingakerfið hlýtur
ævinlega að greiða jafnar greiðslur
án tillits til launatekna.
Í umræðum sem fram hafa farið
um þetta mál innan BSRB varð nið-
urstaðan sú að þá aðeins væri rétt-
lætanlegt að mismuna í útgreiðslum
að mismunað hefði verið í inn-
greiðslum svipað og gerist í fæðing-
arorlofssjóðnum. Sá sjóður byggist á
tryggingagjaldi sem er hlutfall af
launum. Á nákvæmlega sama hátt
mætti fara með greiðslur til að
tryggja rétt langveikra, jafnvel í fæð-
ingarorlofssjóðnum eða í hliðargrein
af honum. Þar með mætti einnig
tryggja áframhaldandi ávinnslu líf-
eyrisréttinda og annarra réttinda
sem aðstandendur langveikra barna
fara nú varhluta af.
Langveik börn –
leið til lausnar
Ögmundur
Jónasson
Veikindi
Hér þarf að koma til
nýtt tryggingafyr-
irkomulag sem allir
væru skyldaðir til að
greiða til, segir
Ögmundur Jónasson,
á svipaðan hátt og í
lífeyristryggingum sem
taka til launafólks og
atvinnurekenda.
Höfundur er formaður BSRB.
HVERS virði er
hvert mannslíf? Hvers
virði er heilsan? Hvers
virði er hvert augna-
blik? Hvernig myndum
við verja tíma okkar ef
við fengjum þær fregn-
ir að við ættum aðeins
eitt ár eftir ólifað? Við
myndum án efa stokka
spilin upp á nýtt, sinna
okkar nánustu af ein-
lægni og gefa því betur
gaum sem haft var eftir
vitrum manni: Listin að
lifa lífinu er að leiða það
hjá sér sem skiptir ekki
máli!
Mörg okkar lifa lífinu
með lokuð augun, í stöðugum elting-
arleik við hégóma og ómerkilega
hluti. Sumir staldra þó reglulega við
og spyrja sig á hvaða leið þeir séu í
lífinu, hvort þeir hafi breytt rétt, var-
ið tíma sínum viturlega. Og margir
líta um öxl með eftirsjá. Því miður
búa of fáir yfir hugrekki, sjálfs-
trausti og aga til að bera sig eftir
draumum sínum. Við eigum að
leggja okkur fram um að gera það
sem leiðir til lífsgleði og vellíðunar.
Það er undir okkur sjálfum komið
hvernig okkur reiðir af
í lífinu. Ábyrgðin er
okkar.
Staðreyndin er sú að
okkur eru allir vegir
færir. Þeir sem eru
kærleiksríkir, ham-
ingjusamir og jákvæð-
ir er líklegri til að leita
eftir andlegum þroska
og upplifa drauma sína
en þeir sem draga
stöðugt upp skugga-
myndir af lífinu.
Hjarta okkar allra er
frjálst og við eigum að
hafa hugrekki til að
fylgja því. Og eflast við
allt mótlæti.
Þeir sem veikjast af illvígum sjúk-
dómum öðlast nánast undantekning-
arlaust nýja lífssýn og læra betur að
meta hvert augnablik. Sumir telja að
það séu forréttindi að fá að fara ,,erf-
iðu leiðina í lífinu“ en slíkt verður
hver og einn að meta. Öll þekkjum
við einstaklinga sem hafa veikst af
illvígum sjúkdómum og krabbamein
getur borið niður þar sem síst skyldi.
Enginn er óhultur.
Í hálfa öld hefur Krabbameins-
félagið verið í fararbroddi í forvarn-
arstarfi og umönnun við þá sem hafa
veikst af krabbameini. Félagið hefur
verið tugþúsundum Íslendinga
ómetanlegur stuðningur á erfiðum
tímum og unnið brautryðjendastarf
á sviði krabbameinsleitar, fræðslu,
rannsókna og þjónustu við sjúklinga
og aðstandendur.
Þann 3. mars næstkomandi mun
Krabbameinsfélagið leita eftir
stuðningi okkar í tilefni af 50 ára af-
mæli félagsins til að efla þjónustuna
við okkur og stuðla að betri heilsu Ís-
lendinga. Leggjum okkar af mörkum
og styðjum Krabbameinsfélagið í því
að halda áfram því frábæra og óeig-
ingjarna starfi sem það hefur innt af
hendi í hálfa öld. Sýnum vilja í verki.
Okkar vegna.
Okkar vegna
Þorgrímur
Þráinsson
Landssöfnun
Styðjum Krabbameins-
félagið í því, segir
Þorgrímur Þráinsson,
að halda áfram því frá-
bæra og óeigingjarna
starfi sem það hefur
innt af hendi í hálfa öld.
Höfundur er rithöfundur.