Morgunblaðið - 11.04.2001, Blaðsíða 48

MINNINGAR
48 MIÐVIKUDAGUR 11. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Ögmundur Jóns-son fæddist að
Vorsabæ í Ölfusi
hinn 1. ágúst 1907.
Hann lést á hjúkrun-
arheimilinu Ási í
Hveragerði hinn 2.
apríl síðastliðinn.
Foreldrar hans voru
Jón Ögmundsson frá
Bíldsfelli í Grafningi,
lengst af bóndi að
Vorsabæ, f. 19.7.
1874, d. 15.1. 1964,
og kona hans, Sól-
veig Diðrika Nikulás-
dóttir frá Kröggólf-
sstöðum, f. 13.6. 1875, d. 13.3.
1958. Ögmundur var sjötti í röð
tólf barna þeirra hjóna. Eitt
þeirra systkina er enn á lífi, Guð-
rún frá Lágafelli í Hveragerði, 97
ára, og dvelur á hjúkrunarheim-
ilinu Ási. Ögmundur kvæntist
hinn 15.5. 1956 Judith Guðjónsson
frá Klakksvík í Færeyjum, f.
28.11. 1922, dóttur Marínós Guð-
jónssonar frá Búastöðum í Vopna-
firði og konu hans, Anne Marie
fædd Joensen. Judith kom að
Vorsabæ 1947 ásamt dóttur sinni,
Hjördísi Hjaltadóttur leikskóla-
stjóra í Reykjavík, f. 19.9. 1945,
maki Svavar Sigurðsson fv. úti-
bússtjóri, skildu, dætur þeirra eru
Íris Judith sjúkraþjálfari, f. 3.10.
1967, sambýlismaður Kristján
Karl Gunnarsson bóndi, sonur
Dagbjartur f. 21.2. 2000; Ninna Sif
guðfræðinemi, f. 20.4. 1975, maki
Daði Sævar Sólmundarson mál-
aranemi, sonur Svavar, f. 13.6.
1999. Sambýlismaður Hjördísar
er Gunnlaugur
Kristjánsson sjómað-
ur. Börn Ögmundar
og Judithar eru: 1)
Sólveig Diðrika
bókasafnsfræðingur
í Reykjavík, f. 30.12.
1948, maki Bjarni
Frímann Karlsson
viðskiptafræðingur,
synir Ögmundur lög-
fræðingur, f. 24.1.
1974, Bjarni Frí-
mann, f. 26.8. 1989,
og Karl Jóhann, f.
20.9. 1991. 2) Anna
María kennari í
Reykjavík, f. 12.9. 1956, maki
Guðmundur Gylfi Guðmundsson
hagfræðingur, dætur Arndís
Jóna, f. 5.9. 1989, og Kristín Anna,
f. 16.5. 1993. 3) Jón bóndi að Króki
í Ölfusi, f. 12.9. 1956, k. Guðrún
Sigurðardóttir, synir Ögmundur
húsasmiður, f. 5.10. 1979, unnusta
Ida Løn; Þorbjörn, f. 10.3. 1984,
unnusta Vigdís Anna Kolbeins-
dóttir.
Ögmundur ólst upp á búi for-
eldra sinna að Vorsabæ. Stundaði
sjómennsku á togurum á yngri ár-
um. Nam við Bændaskólann á
Hvanneyri 1935. Reisti bú að Frið-
arstöðum hjá Hveragerði á
fimmta áratugnum, en tók svo við
búi foreldra sinna að Vorsabæ og
bjó þar alla tíð, þar til fyrir rúm-
um tveimur árum, er hann brá búi
fyrir aldurs sakir. Judith lifir
mann sinn og býr nú í Reykjavík.
Útför Ögmundar verður gerð
frá Hveragerðiskirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 14.
Elsku pabbi.
Nú er komið að skilnaðarstundu.
Dýrðlegt er að sjá,
eftir dag liðinn,
haustsól brosandi
í hafið renna.
Hnígur hún hóglega
og hauður kveður
friðarkossi
og á fjöllum sezt.
Gráti því enginn
göfugan föður,
harmi því hér enginn
höfðingja liðinn.
Fagur var hans lífsdagur,
en fegri er upp runninn
dýrðardagur hans
hjá drottni lifanda.
Stríð er starf vort
í stundarheimi,
berjumst því og búumst
við betri dögum.
Sefur ei og sefur ei
í sortanum grafar
sálin, – í sælu
sést hún enn að morgni.
(Jónas Hallgrímsson.)
Elsku pabbi minn. Þakkir fyrir
allt og allt.
Mig langar að kveðja þig með
sömu orðum og þú kvaddir mig allt-
af með.
„Vertu kær kvaddur og Guði fal-
inn.“
Þín
Anna.
Í dag verður jarðsunginn frá
Hveragerðiskirkju einn af elstu
íbúum Ölfussins og jafnframt sá
þeirra sem hvað mest hefur orðið
vitni að tilurð og viðgangi Hvera-
gerðisbæjar, því bærinn byggðist
hreinlega út úr landi Vorsabæjar,
eftir að tvær tilraunir til iðnaðar-
starfsemi höfðu átt sér stað á jörð-
inni. Myndaðist þarna brátt vísir að
þéttbýli. Jarðhitinn varð og ekki
síst til að renna stoðum undir at-
vinnustarfsemi á svæðinu og brátt
tóku að rísa þarna garðyrkjustöðv-
ar. Vorsabær var um langan aldur
ríkisjörð og því var hægara um vik
en ella að mynda þarna bæjarfélag.
Íbúunum fjölgaði mjög á stríðsár-
unum og þar kom að Hvergerð-
ingar klufu sig út úr Ölfushreppi og
fengu stofnað sérstakt sveitarfélag
árið 1946. Jörðin Vorsabær og hluti
Öxnalækjar voru tekin eignarnámi
og lögð undir hið nýja sveitarfélag.
Foreldrar Ögmundar, Jón og
Sólveig, hófu búskap í Vorsabæ ár-
ið 1897 og þar fæddust þeim börnin
tólf, er ólust þar upp og komust öll
til manns, nema eitt er dó í æsku.
Sátu þau jörðina til 1946, en þá tók
Ögmundur við, eftir að hann hafði
fengið lífstíðarábúðarrétt á jörð-
inni. Nábýlinu við Hveragerði
fylgdu bæði kostir og gallar, og gef-
ur auga leið að þær aðstæður sem
hér hefur verið lýst settu búskap í
Vorsabæ ákveðin takmörk. Jóni og
Sólveigu búnaðist furðanlega með
þetta stóra heimili, þrátt fyrir að
erfiðir tímar væru þá í landinu.
Slíkt var þó ekki mögulegt án sam-
haldssemi í hvívetna og mikils
vinnuframlags frá börnunum, jafn-
skjótt og þau voru til einhvers
megnug. Hinir takmörkuðu vaxt-
armöguleikar heima fyrir ollu því
þó að börnin hlutu að horfa eftir
þeim tækifærum er kunnu að leyn-
ast í umhverfinu nær og fjær og
gátu opnað þeim dyr til bjartrar
framtíðar.
Þegar ég nú kveð Ögmund
tengdaföður minn með nokkrum
orðum á blaði, finnst mér þessi for-
máli óhjákvæmilegur. Hann skýrir
að miklu leyti þá tvíhyggju sem
mér fannst jafnan einkenna hugsun
Ögmundar. Hann var öðrum þræði
fulltrúi íslenskrar bændamenningar
á nítjándu öld, því þangað sóttu
ræturnar í uppeldi hans og systk-
inanna safann; í samfélag kyrrstöðu
og ótta við breytingar. Að hinu
leytinu var honum tamt að horfa
vítt og fram á veg og að vera opinn
fyrir tækifærum til hagsbóta. Mér
virðist af öllu sem þessi síðar
nefndi háttur hafi verið ráðandi í
athöfnum hans fram undir miðjan
aldur, en þá höguðu örlögin því svo
til að mikil umskipti urðu í lífi hans.
Hann veiktist af berklum 1948 og
var lagður inn á Vífilsstaðahælið.
Þessi hræðilegi sjúkdómur fékk
nær lagt hann að velli. Þetta var
áður en fúkalyf komu til sögunnar
og var stundum gripið til þess ör-
þrifaráðs að „höggva“ sjúklinginn,
sem kallað var. Taldi Helgi Ing-
varsson yfirlæknir lífslíkur Ög-
mundar vera bundnar slíkri aðgerð.
Sá hængur var þó á, að þetta var
einungis framkvæmt á Kristnes-
hæli við Eyjafjörð og að auki talið
allsendis óvíst að Ögmundur þyldi
flutning norður. Ögmundur sótti
það mjög stíft að verða „höggvinn“
og kom Helgi því þá í kring að
hann færi norður 1950. Þar gekkst
hann undir þessa aðgerð og var það
Guðmundur Karl Pétursson síðar
yfirlæknir sem framkvæmdi hana.
Aðgerðin tókst með ágætum og
komst Ögmundur á nokkrum árum
til furðanlega góðrar heilsu á ný,
þótt hann byggi alla tíð síðan við
verulega skerta starfsorku. Ög-
mundur kallaði þessa mætu lækna
lífgjafa sína eftir þetta og lifði þá
reyndar báða, þótt ótrúlegt mætti
virðast á sínum tíma.
Ögmundur sagði einhvern tíma
að það besta sem hefði hent hann á
lífsleiðinni hefði verið að veikjast af
berklum. Þetta þótti okkur yngra
fólkinu í fjölskyldunni undarlega
mælt, en hann rökstuddi staðhæf-
ingu sína með því að þessi veikindi
hefðu kennt honum að meta lífið að
verðleikum. Víst er um það að þau
settu verulegt mark á lífshlaup
hans. Hinn fyrr tilnefndi þáttur í
hugsunarlífi hans var upp frá þessu
meira áberandi, þótt athafnalöng-
unin hyrfi samt ekki með öllu; hún
fann sér bara útrás með smærra
sniði eftir þetta.
Ef stiklað er á stóru á æviferli
Ögmundar má finna því stað, sem
hér hefur verið fullyrt um tvo póla í
persónu hans. Snemma þurfti hann
meira olnbogarými en honum stóð
til boða í föðurgarði. Um tvítugt
réðst hann í skiprúm í Þorlákshöfn
og reri þaðan tvær vertíðir. Honum
líkaði vel að vera á sjó en langaði
þó að hleypa heimdraganum enn
frekar, sem varð til þess að hann
gerðist togarasjómaður. Hann byrj-
aði á enskum togara, Earl Haig,
sem Hellersbræður gerðu út frá
Hafnarfirði. Síðar var hann á gamla
Maí og einnig á Venusi, sem Þór-
arinn Olgeirsson kom með nýjan
frá Englandi. Lengst var hann, eða
sex vertíðir, á Max Pemberton und-
ir stjórn hins kunna fiskimanns
Péturs Maack. Ögmundur var alls
tíu vertíðir á togurunum en vann á
búi foreldra sinna á sumrin. Á þess-
um árum var hvert pláss á tog-
urunum umsetið því þar gafst
mönnum tækifæri til að hafa betri
laun en í nokkurri annarri launa-
vinnu. Gefur því auga leið að þessi
vinna stóð ekki öðrum til boða en
harðduglegum mönnum.
Ögmundur kom undir sig fótun-
um fjárhagslega með sjómennsk-
unni, en hugur hans stóð þó til um-
svifa í landi. Hann tók upp á
ýmiskonar nýbreytni í búskap á
milli vertíðanna. Hann hafði t.d. um
tvítugt komið sér upp hænsnabúi í
Vorsabæ og hafið eggjasölu. Fljót-
lega gaf þessi starfsemi meira af
sér en mjólkursala föður hans.
Seinna hóf hann þar loðdýrarækt,
líklega fyrstur manna í Árnessýslu.
Hann hélt silfurrefi og búnaðist vel.
Skinnasalan gaf mjög vel af sér í
fjögur til fimm ár, en skinnamark-
aðurinn hrundi gjörsamlega þegar
stríðið skall á. Þá var þessu sjálf-
hætt. Á togaraárunum keypti Ög-
mundur sér góðan vörubíl, sem
hann hafði mikla atvinnu af á sumr-
in. Bíllinn kom að góðum notum
þegar Ögmundur reisti ásamt
Nikulási bróður sínum gróðrarstöð
uppi í Hveragerði. Þar hófu þeir
tómatarækt sem gekk fljótt það vel
að þeir stækkuðu stöðina. Ögmund-
ur hætti sjómennsku er stríðið
hófst. Bretar hertóku landið vorið
1940 og slógu sér m.a. niður austan
fjalls, gerðu flugvöll í Kaldaðarnesi
og reistu þrjátíu bragga hverfi rétt
austan Varmár, í næsta nágrenni
Vorsabæjar. Ögmundur sá sér
tækifæri í þessu og setti þá upp og
hóf rekstur svínabús. Þessi rekstur
gaf vel af sér á stríðsárunum, en í
lok stríðs hætti Ögmundur í svína-
ræktinni. Hann hélt þá áfram að
byggja upp gróðrarstöðina og reisti
þar bú, Friðarstaði. Um þetta leyti,
eða 1946, brugðu Jón og Sólveig búi
í Vorsabæ og skipuðust þá mál á
þann veg, að Ögmundur tók við
búinu þar. Sæmundur bróðir hans
gerðist bóndi á Friðarstöðum og
foreldrar þeirra fluttust þar í ná-
grennið, að Lágafelli.
Árið 1947 kom Judith að Vorsa-
bæ sem ráðskona og með henni
tveggja ára dóttir hennar, Hjördís.
Þau Ögmundur felldu fljótt hugi
saman og framtíðin brosti við þeim.
Þá gripu forlögin inn í með óvægn-
um hætti. Ögmundur veiktist af
berklum og varð að leggjast á Víf-
ilsstaði. Judith var þá orðin barns-
hafandi og ól síðan Sólveigu í lok
ársins. Má geta nærri hvílíkt erf-
iðleikatímabil fór nú í hönd fyrir
þau bæði. Ekki er þó að efa að hin
nýja vídd í lífi Ögmundar, Judith og
dæturnar, hafi eflt með honum lífs-
viljann og þar með hjálpað honum
að ná heilsu á ný.
Erfiðleikarnir urðu léttbærari en
ella þar sem ómetanlegrar hjálpar
naut við frá sönnum vinum í nauð.
Sæmundur, bróðir Ögmundar, var
vakinn og sofinn yfir velferð
mæðgnanna meðan Ögmundur lá á
hælinu. Nágrannarnir á Völlum
reyndust miklar hjálparhellur í
smáu sem stóru alla tíð síðan. Ög-
mundur náði aldrei, sem fyrr sagði,
fullri heilsu á ný og átti hann lengi
vel við veikindi að stríða á veturna.
Bjössa á Völlum skaut ævinlega
upp þegar einhverrar hjálpar þurfti
við í búskapnum. Einnig var mikið
gott nágrenni við fólkið á Öxnalæk
og í Stórasaurbæ.
Veikindin höfðu sem sé í för með
sér margháttuð þáttaskil. Athafna-
maðurinn og frumkvöðullinn viku
að mestu fyrir varkárum og nægju-
sömum nítjándualdarmanninum,
sem sætti sig að mestu við orðinn
hlut og mat lífið og frelsið meira en
ýmislegt veraldlegt hjóm og hismi
sem við, yngra fólkið, eltumst
löngum við. Frelsið setti hann ofar
öllu. Hann var mjög stoltur yfir því
að vera bóndi og að mega ráða sér
sjálfur.
Ég kom fyrst í Vorsabæ 1967,
þegar Sólveig vildi kynna mig fyrir
foreldrum sínum. Við vorum þá
bæði við nám í Menntaskólanum að
Laugarvatni. Ég hafði reyndar áð-
ur litið þennan tilvonandi tengda-
föður minn forvitnum augum út um
rútuglugga hjá Ólafi Ketilssyni, er
ég var á leið heim í skólaleyfi og
mín heittelskaða steig af rútunni
við Vorsabæjarafleggjarann. Ekki
get ég neitað því að ákaflega þótti
mér hann fornmannlegur, þar sem
hann minntist við dóttur sína og
tók síðan til við að rétta Óla Ket
hjálparhönd við að hagræða snjó-
keðjunum á rútunni. Ögmundur var
gríðarstór maður og stórskorinn í
andliti, en veikindin höfðu að sönnu
sett mark sitt á hann þegar ég leit
hann fyrst.
Við fyrstu kynni okkar fékk ég
strax hugmynd um ýmis persónu-
einkenni Ögmundar. Hann hafði
mjög gaman af að hitta fólk og vildi
fá sem besta hugmynd um uppruna
þess og aðstæður. Hann var mjög
ræðinn og vildi líka gjarnan koma
sínum hugðarefnum að í samræðum
við fólk. Hann las mikið, mest þjóð-
legan fróðleik af öllu tagi: sögu,
ættfræði, staðfræði og jafnvel dul-
ræn fræði. Bókmenntum hafði hann
ekkert sérstaklega gaman af. Hann
var stálminnugur, fylgdist mjög vel
með og hafði lifandi áhuga á þjóð-
málum. Ég hafði jafnan gaman af
því, hve mikil ákefð var í Ögmundi
yfir því sem hann var að hugsa á
hverjum tíma. Tilteknir hlutir tóku
gjarnan hug hans allan hverju
sinni. Þetta gat átt jafnt við um
dulræn fyrirbæri þegar hann var að
lesa t.d. eitthvað eftir Oscar Clau-
sen, hagstjórnarmál þegar hann
var að lesa í bókum Benjamíns Ei-
ríkssonar sem hann hafði miklar
mætur á, afdrif Reynistaðarbræðra
á Kili og örlög þeirra Fjalla-Ey-
vindar og Höllu. Um þessi tvö síð-
astnefndu hugðarefni ætla ég að
fjölyrða nokkuð.
Ögmundur hafði tekið þátt í
ferðalagi nokkurra ungmenna úr
Ölfusinu á „boddýbíl“ norður yfir
Kjöl og allt til Hveravalla sumarið
1938. Þá var ekið um söguslóðir
fyrrnefndra einstaklinga. Þessi ferð
var honum ógleymanleg síðan.
Hann las seinna allt sem hann kom
höndum yfir um Reynistaðarbræð-
ur. Vaknaði með honum óslökkv-
andi löngun til að líta Beinahól, þar
sem sagan segir að lík þeirra
bræðra hafi fundist. Þetta varð til
þess að við Sólveig, ásamt Ögmundi
syni okkar, buðum honum í ferða-
lag á þessar slóðir sumarið 1993.
Við höfðum þá nýverið eignast
jeppa, sem gerði það mögulegt að
komast alla leið að Beinahóli. Þessi
ferð var okkur öllum til mikillar
ánægju. Það var með ólíkindum
hvað Ögmundur þekkti alla stað-
hætti þarna vel, þótt meira en hálf
öld væri liðin síðan hann fór þarna
um. Við teygðum svo á ferðalaginu í
hinn endann og ókum norður um og
niður í Blöndudal og gistum á
Geitaskarði í Langadal. Daginn eft-
ir, áður en við héldum suður á ný,
nýttum við svo til að sýna tengda-
föður mínum sveitina mína, þ.e.
Langadal, Refasveit og Laxárdal,
hvar ég dvaldi sem drengur á
sumrin hjá afa mínum og ömmu.
Þarna reyndist hann einnig þekkja
mæta vel til, þótt hann hefði aldrei
komið á þessar slóðir áður.
Fyrir tveimur árum var reist á
Hveravöllum minnismerki um
Fjalla-Eyvind og Höllu. Fyrir
þessu stóðu samtök áhugamanna
um minningu þeirra, aðallega skip-
uð einstaklingum úr Árnessýslu og
Húnavatnssýslu, sem stóðu fyrir
fjársöfnun í þessum tilgangi. Þau
höfðu og fengið Magnús Tómasson
myndlistarmann til að gera minn-
ismerkið, hvað hann leysti með
miklum ágætum og kallaði „Fanga
frelsisins“. Það mun hafa verið Ög-
mundur tengdafaðir minn sem átti
upptökin að þessu tiltæki, eða því
heldur fram Guðni Ágústsson land-
búnaðarráðherra, sem lét sér mjög
annt um þetta mál. Ætlun hans var
að Ögmundur skipaði stóran sess
við afhjúpun minnismerkisins, en
þá var ellin skyndilega farin að
leggjast á hann með öllum sínum
þunga, þannig að hann var ekki
ferðafær, en þótti mjög miður.
Nokkru fyrir síðasta afmæli Ög-
mundar fara þær systur, Sólveig og
Anna María, að ympra á því við
hann á hjúkrunarheimilinu hvort
hann langi ekki til að létta sér eitt-
hvað upp á afmælisdaginn, t.d. að
fara í smáökuferð. Þær höfðu þá í
huga t.d. að aka niður að Vorsabæ
og/eða að Króki til Jóns sonar hans.
Jú, hann gat þá mjög vel hugsað
sér að skreppa inn að Hveravöllum
til að líta minnismerkið augum!
Þetta var ekki beinlínis það sem
þær höfðu haft í huga og þær hugs-
uðu sér að láta málið niður falla. En
er dró að afmælinu tekur Ögmund-
ur að sækja þetta mjög fast. Sett
var á rökstóla og vöngum velt yfir
því hvort honum væri treystandi í
slíkt ferðalag. Í samráði við hjúkr-
unarheimilið var svo afráðið að láta
ÖGMUNDUR
JÓNSSON

 

    
 

 










   

  


 
 
 ! 
  

"
# 

!
   
 $

% 
 


    !
"  #$$  % &  &' !
  ! &() &'#$$ 
'*) #$$  +"  !
,,-!&,,,-)