Morgunblaðið - 21.07.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 21. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
RÍKIR jafnræði á milli hvítra og
svartra í Bandaríkjunum? Ef
hvítir eru spurðir þessarar spurn-
ingar svara þeir flestir játandi og
segja að svartir samlandar þeirra
lifi sama lífi og þeir sjálfir.
Blökkumenn vita hins vegar bet-
ur og þeirra afstaða er studd alls
konar opinberum gögnum þar
sem fram kemur að þeir fá lægri
laun en hvítir, skólarnir í hverf-
unum þeirra eru lélegri en í hvítu
hverfunum og miklu líklegra er að
heilsugæslu sé ábótavant hjá
þeim. Þrátt fyrir að upplýsingar
um þetta hafi alls ekki farið lágt
koma þessar staðreyndir af ein-
hverjum ástæðum flatt upp á
hvíta Bandaríkjamenn. Þeir virð-
ast hafa kosið að túlka fréttir um
að smám sam-
an drægi sam-
an með kyn-
þáttunum á
þann veg, að
nú væri allt í
stakasta lagi.
Það mun ekki
vera í fyrsta
skipti sem fréttir eru oftúlkaðar,
en það er önnur saga.
Á dögunum var skýrt frá skoð-
anakönnun sem unnin var á veg-
um dagblaðsins Washington Post,
Henry J. Kaiser-stofnunarinnar
og Harvard-háskóla, en þar kom
fram að hvítir Bandaríkjamenn
hafa ýmsar ranghugmyndir um
hag svartra landa sinna. 40 til
60% hvítra sögðu að blökkumenn
stæðu að meðaltali jafn vel eða
betur að vígi og hvítir, hvort sem
væri á vinnumarkaði, þegar litið
væri til launa, menntunar eða
heilsugæslu.
Í könnuninni sagðist yfirgnæf-
andi meirihluti hvítra vera fylgj-
andi aðgerðum alríkisstjórn-
arinnar sem miðuðu að því að
tryggja öllum kynþáttum mennt-
un og heilsugæslu. Enn fleiri
sögðust sammála því að hið op-
inbera ætti að tryggja að svartir
og hvítir fengju sömu meðferð hjá
lögreglu og dómstólum. Hins veg-
ar kom í ljós að þeir sem haldnir
voru mestu ranghugmyndunum
um að misrétti væri úr sögunni
voru ekki eins eindregið á því að
hinu opinbera bæri skylda til að
tryggja svörtum og hvítum börn-
um jafn góða skóla og þeir sem
betur upplýstir voru.
Sex af hverjum tíu hvítum
sögðu að svartir hefðu jafn góðan
eða betri aðgang að heilsugæslu
en hvítir. Washington Post bendir
á að raunveruleikinn sé annar.
Svartir séu tvisvar sinnum lík-
legri til að vera án heilbrigð-
istryggingar en hvítir, en í Banda-
ríkjunum er sú staða ávísun á
minni og lélegri heilsugæslu en
tryggðir fá.
Þegar Washington Post skýrði
frá þessum niðurstöðum, sem
ganga svo í berhögg við skjalfest-
an raunveruleikann, hófst frétt
blaðsins á þá leið, að þetta væri
afstaða hvítra, hvort sem rekja
mætti hana til óvildar þeirra í
garð svartra, að þeim stæði hrein-
lega á sama, eða að þeir vissu ekki
betur. Blaðið gat ekki svarað eig-
in vangaveltum um þetta. Hins
vegar benti það á, að rang-
hugmyndir hvítra gætu skýrt
hversu tregir þeir væru til að
samþykkja jákvæða mismunun,
svörtum í hag. Meira áhyggjuefni
væri hins vegar að ranghugmynd-
irnar hlytu að koma í veg fyrir að
hið opinbera næði að hrinda fram
breytingum sem miðuðu að jöfn-
un efnahagslegrar og félagslegrar
stöðu kynþáttanna.
Þeim er reyndar vorkunn,
Bandaríkjamönnum af hvíta kyn-
stofninum, þegar þeir halda því
fram að jafnt sé á komið með hvít-
um og svörtum í Bandaríkjunum.
Stór hluti þeirra blökkumanna
sem nefnd könnun náði til, eða allt
frá fjórðungi upp í þriðjung eftir
því hvernig spurt var, taldi nefni-
lega líka að svartir stæðu hvítum
jafnfætis. Aðrir blökkumenn virt-
ust vera í betri tengslum við raun-
veruleikann og sögðu að þeir
stæðu enn töluvert verr að vígi.
Staðreyndirnar tala sínu máli.
Fyrir utan lélegri aðgang að
heilsugæslu búa svartir við minni
menntun en hvítir. 17% þeirra
hafa lokið háskólaprófi, en 28%
hvítra. 79% hafa lokið mennta-
skóla, en 88% hvítra. Þrátt fyrir
þennan mun trúir helmingur
hvítra því að kynþættirnir standi
jafnfætis að þessu leyti.
Og þegar spurt er um efna-
hagslega afkomu, þá er helmingur
hvítra Bandaríkjamanna enn úti á
þekju og sannfærður um að svart-
ir landar þeirra gegni sams konar
störfum og hvítir. Um þriðjungur
allra hvítra gegnir starfi sem
krefst sérhæfingar eða hefur
mannaforráð, en aðeins fimmt-
ungur svartra. Blökkumenn eru
tvisvar sinnum líklegri til að
gegna lægstlaunuðu þjón-
ustustörfunum og rúmlega tvisv-
ar sinnum líklegri til að vera at-
vinnulausir.
Reyndar gerir meirihluti hvítra
sér grein fyrir að svartir þéna
ekki jafn mikið og hvítir, en fjórir
af hverjum tíu trúðu því þó að
blökkumenn hefðu jafn góðar, ef
ekki betri, tekjur en hvítir. Þar
munar nú heldur betur miklu, því
meðaltekjur svartra heimila árið
1999 voru tæplega 3 milljónir en
heimili hvítra höfðu úr um 4,5
milljónum að moða. Tæplega 30%
hvítra höfðu tekjur undir 2,5
milljónum, en nær helmingur
svartra þénar svo lítið. Og fátækt-
in er tvöfalt líklegri til að leggja
lag sitt við svarta.
Það segir sig sjálft að ef hvítir
Bandaríkjamenn eru sannfærðir
um að allt sé í himnalagi, öll mis-
munun heyri sögunni til og svartir
séu bara að kvarta af gömlum
vana, þá eru þessir sömu hvítu
kjósendur ólíklegir til að styðja
pólitískar aðgerðir sem miða að
því að bæta hag svartra. Við-
kvæðið undanfarin misseri í
Bandaríkjunum hefur verið að af-
nema beri alla jákvæða mis-
munun og það er auðvelt að vinna
þeim málstað brautargengi þegar
stór hluti þjóðarinnar er haldinn
ranghugmyndum af þessu tagi.
Það má deila um réttmæti þess að
opinberir aðilar beiti sér yfirhöfuð
í þessum málum, en afstaða
manna þarf að minnsta kosti að
vera byggð á staðreyndum. Og
það er aumt afspurnar ef hagur
svartra vestra versnar í upphafi
21. aldarinnar. Reyndar nógu
slæmt ef hann hættir að batna.
Nóg
komið?
Og þegar spurt er um efnahagslega af-
komu, þá er helmingur hvítra Banda-
ríkjamanna enn úti á þekju og sann-
færður um að svartir landar þeirra
gegni sams konar störfum og hvítir.
VIÐHORF
Eftir Hönnu
Katrínu
Friðriksson
hkfridriksson-
@ucdavis.edu
EINHVERFA er
að jafnaði ævilöng
fötlun, sem stafar oft-
ast af meðfæddri
röskun á tauga-
þroska. Einkenni ein-
hverfu koma gjarnan
fram á öðru aldursári,
en greining verður yf-
irleitt nokkru síðar
eða að meðaltali við
tæplega 4 ára aldur
hér á landi. Líffræði-
leg próf til þess að
greina einhverfu eru
ekki ennþá komin
fram. Í staðinn er
stuðst við víðtæka
upplýsingasöfnun um
hegðun og þroska og útilokandi
læknisfræðilegar rannsóknir. Til
að greinast með einhverfu þarf að
koma fram ákveðinn fjöldi og
styrkleiki einkenna á þremur ein-
kennasviðum (sjá nánar á heima-
síðu Greiningar- og ráðgjafar-
stöðvar ríkisins, www.greining.is).
Greiningarviðmið fyrir einhverfu
og skyldar raskanir eru skilgreind
af Alþjóðaheilbrigðismálastofnun-
inni. Á einhverfurófinu (samanber
litróf) telst einhverfa alvarlegust,
en ódæmigerð einhverfa og asper-
gersheilkenni eru sérstakir flokkar
sem venjulega þýða vægara ást-
and. Hér á landi ber Greiningar-
og ráðgjafarstöð ríkisins ábyrgð á
greiningu á einhverfu eins og öðr-
um fötlunum.
Aukin þekking og
breyttar skilgreiningar
Tíðni einhverfu á Íslandi hefur
breyst. Það sama gildir um Bret-
land, Svíþjóð, Finnland, Japan og
Kanada, eða þar sem nýlegar
rannsóknir á faraldsfræði ein-
hverfu liggja fyrir. Nánast alls
staðar mælist aukin tíðni einhverfu
umfram eldri rannsóknir. Flestir
fræðimanna, sem hafa fjallað um
hvernig þessi aukning er til komin,
hafa komist að þeirri niðurstöðu að
ekki sé um faraldur að ræða. Það
þýðir hér, að nýjum tilfellum hefur
ekki fjölgað í raun, heldur eru
fleiri skilgreindir með
einhverfu en áður.
Líklega eru margar
ástæður fyrir því að
fleiri greinast með
einhverfu nú, en fyrir
10-20 árum. Þar vegur
þó þyngst aukin þekk-
ing, sem hefur áhrif á
skilgreiningar. Skil-
greiningar hafa víkkað
með tímanum og þeim
hefur einnig fjölgað,
en hvort tveggja leiðir
af sér aukna tíðni
greindra tilvika. Aukin
þekking getur einnig
leitt til fleiri tilvísana
(sérstaklega í yngri
aldurshópum) sem aftur leiðir til
þess að fleiri finnast með einhverfu
eða skyldar raskanir á unga aldri.
Að fleiri finnist með einhverfu nú
þýðir að umfang vandans hefur
verið vanmetið. Afleiðingarnar eru
mikið álag á þjónustukerfi ein-
hverfra sem kemur meðal annars
fram í verulegri fjölgun tilvísana
til Greiningar- og ráðgjafarstöðvar
ríkisins.
Endurskipulagning – aðgerðir
Í nýlegri rannsókn var talinn
fjöldi tilfella í tveimur árgangahóp-
um, 1974-1983 og 1984-1993. Í fyrri
hópnum var algengi einhverfu 3,8
af hverjum 10.000 á sama aldri, en
8,6 af hverjum 10.000 í síðari hópn-
um. Á bak við þessar algengitölur
voru 16 einstaklingar í fyrri hópn-
um en 37 í þeim síðari. Ef ódæmi-
gerð einhverfa var talinn með í síð-
ari hópnum fjölgaði einstaklingum
úr 37 í 57. Aðferðafræðin sem var
notuð í þessari rannsókn er mun
líklegri til að vanmeta fjölda ein-
staklinga með einhverfu en ofmeta
hann. Þá náði rannsóknin ekki til
aspergersheilkennis. Niðurstöður
rannsókna af þessu tagi ættu að
verða hvatning til endurskipulagn-
ingar þjónustu á þessum vettvangi
(sjá nánar www.greining.is), en því
miður hafa þær ekki ennþá haft
þau áhrif. Viðbrögð á opinberum
vettvangi hafa vart verið merkj-
anleg við þeim tíðindum, að al-
gengi einhverfu hafi tvöfaldast á
Íslandi.
Á meðan ekkert er að gert leng-
ist biðtími eftir greiningu og ann-
arri þjónustu, sérstaklega í eldri
aldurshópum, ekki síst hjá fötl-
uðum börnum á grunnskólaaldri.
Eftirfylgd er auk þess mjög tak-
mörkuð sem er afar ófullnægjandi
þegar haft er í huga hversu mikl-
um árangri góð meðferð getur skil-
að. Þar sem börn með aspergers-
heilkenni eru samkvæmt
skilgreiningu ekki með umtals-
verða seinkun í mál- og vitsmuna-
þroska og hafa yfirleitt vægari ein-
kenni uppgötvast þau venjulega
ekki fyrr en á grunnskólaaldri.
Foreldrar þessara barna þurfa oft
að greiða þjónustu sérfræðinga úr
eigin vasa og geta ekki snúið sér
til neinnar stofnunar og vænst full-
nægjandi þjónustu.
Ástæðan fyrir þessu ástandi
mála er einföld: Hvorki félags-
málaráðuneytið né heilbrigðisráðu-
neytið hafa ákveðið á hvern hátt
þjónusta við einhverfa á að byggj-
ast upp eða tryggt nægjanlegt
fjármagn til þess. Ráðuneytin ann-
ars vegar og sveitarfélög hins veg-
ar takast á um útgjöld með hljóð-
látu aðgerðarleysi sem hefur
alvarlegar afleiðingar fyrir ein-
staklinga, fjölskyldur og samfélag-
ið í heild.
Aðgerða er þörf
Evald
Sæmundsen
Einhverfa
Viðbrögð á opinberum
vettvangi, segir Evald
Sæmundsen, hafa vart
verið merkjanleg við
þeim tíðindum, að al-
gengi einhverfu hafi
tvöfaldast á Íslandi.
Höfundur er sviðsstjóri á Grein-
ingar- og ráðgjafarstöð ríkisins.
MIKIL umræða
hefur verið undanfarið
um skipulagsmál
Reykjavíkur og höfuð-
borgarsvæðisins, sér-
staklega í tengslum
við kosninguna um
framtíð Reykjavíkur-
flugvallar 17. mars sl.
Nýlega birti borgar-
stjórn hugmyndir að
nýju aðalskipulagi,
sem á að horfa fram til
ársins 2016 eða jafnvel
ársins 2024.
Í þessum skipulags-
drögum er gert ráð
fyrir að flugvöllurinn
hverfi úr Vatnsmýr-
inni í áföngum. Þó er skilinn eftir
stór óráðstafaður blettur á teikn-
ingunni af nýja skipulaginu, þar
sem norður/suður-flugbraut vallar-
ins er nú. Ekki er sagt hvað eigi að
gera við þetta svæði í framtíðinni
og það merkt með hvítum lit. Þessi
hvíti auði blettur í skipulaginu
minnir dálítið á afstöðu araba til
Ísraelsríkis hér áður fyrr. Á landa-
bréfum araba var auður hvítur
blettur þar sem Ísraelsríki átti að
vera, því þeir viðurkenndu ekki til-
vist þess.
Íslenskum ráðamönnum er
stundum líkt farið. Þeir vilja ekki
viðurkenna Vatnsmýrina sem besta
tækifæri til þróunar og vaxtar höf-
uðborgarinnar í framtíðinni.
Ef menn gera sér ljósa þá stór-
kostlegu möguleika sem Vatnsmýr-
in býður upp á myndi maður ætla
að ríkisstjórn Íslands
og Alþingi krefðust
þess að Vatnsmýrin
yrði skipulögð fyrir
stjórnsýslu og menn-
ingarstofnanir fram-
tíðarhöfuðborgar lýð-
veldisins.
Gert yrði ráð fyrir
nýju veglegu Alþingis-
húsi, sem gæti hýst
alla starfsemi þings-
ins, sem fer vaxandi,
þar sem þingið er að
brjóta sér leið úr
tröllataki famkvæmda-
valdsins, forsætisráðu-
neytið fengi veglega
byggingu í stað gamla
fangelsisins, sem það kúldrast í
núna. Önnur ráðuneyti fengju nýjar
og heppilegri byggingar, sem væru
hannaðar með þarfir þeirra í huga,
og dómsvaldið fengi ný hús í fram-
tíðinni. Menningarstofnanir eins og
leikhús, tónleikahús, söfn o.s.frv.
fengju stað í þessu nýja samræmda
umhverfi. Jafnframt yrði önnur
miðborgarstarfsemi í Vatnsmýrinni
eins og verslun, hótelrekstur, veit-
ingarekstur, skólar, þjónusta alls
konar o.s.frv., o.s.frv.
En nú vill svo undarlega til að
ríkisvaldið hefur hreint engan
áhuga á höfuðborg sinni.
Þingmenn segja: Að vísu er
Reykjavík höfuðborg landsins, en
einu kröfurnar sem við gerum í því
sambandi er að borgin hafi flugvöll,
sem sé eins nálægt Alþingishúsinu
og hægt er og gott betur.
Nýlega var opnað hér í borginni
svokallað „Borgarfræðasetur“ á
vegum Reykjavíkurborgar og Há-
skóla Íslands. Við það tækifæri var
boðið hingað enskum sérfræðingi
um skipulagsmál. Hann lét hafa eft-
ir sér að við værum öfundsverð af
því tækifæri, sem Vatnsmýrin byði
upp á í skipulagsmálum.
En við gerum ekkert. Vatnsmýr-
in er „tómarúm“ í framtíðarskipu-
laginu. Í flestum löndum hefur rík-
isvaldið mikinn áhuga á því hvernig
höfuðborg landsins þróast og dafn-
ar, ólíkt því áhugaleysi sem hér við-
gengst. Hér virðist ríkisvald og höf-
uðborg vera tveir aðskildir heimar.
Skipulag hverrar borgar er ein-
hver þýðingarmesti málaflokkur
hennar. Því er nauðsynlegt að
borgarskipulag sé jafnan öflugt,
faglegt og sjálfstætt, svo það geti
unnið sjálfstætt að framtíðarstefnu-
mótun borgarskipulagsins í sam-
vinnu við kjörna fulltrúa, almenn-
ing og ríkisvaldið, ef um höfuðborg
er að ræða.
Höfuðborgin, sem
ríkisvaldið vill ekki
Jóhann J.
Ólafsson
Vatnsmýri
Ríkisvald og höfuðborg,
segir Jóhann J. Ólafs-
son, virðast vera tveir
aðskildir heimar.
Höfundur er formaður samtaka um
betri byggð.