Morgunblaðið - 25.08.2001, Qupperneq 34

SKOÐUN
34 LAUGARDAGUR 25. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í
dag rennur stóra stundin
upp, Hákon prins og
sveitastúlkan Metta Ma-
rít játast hvort öðru í
Dómkirkjunni í Ósló.
Ævintýrið um alþýðustúlkuna
sem fær prinsinn er orðið að
veruleika en formið er allt
óbreytt.
Konungdæmið er ekki komið
eins langt frá uppruna sínum og
ætla mætti. Enn er haldið í fá-
ránlegar hefðir þar sem varð-
menn í fornum klæðnaði stíga
óskiljanleg spor með byssu í
hönd. Kóngafólk prýðist orðum
og kórónum við hátíðleg tæki-
færi og spjallar um daginn og
veginn í veislum. Brúðkaups-
veislan í dag verður engin und-
antekning.
Hún Metta, sveitastúlkan frá
Kristjánssandi, var villt á sínum
yngri árum, lenti í slæmum
félagsskap, eignaðist barn með
manni sem síðar hlaut dóm fyr-
ir fíkniefna-
brot og var
einstæð móð-
ir þegar veg-
ir hennar og
Hákonar lágu
saman.
Norska kon-
ungs-
fjölskyldan er kölluð umburð-
arlynd fyrir að hafa tekið Mettu
að sér og fyrir að leyfa henni að
halda sveitalega nafninu sínu.
Hún þarf sem sagt ekki að
breyta því í konunglegri nöfn
eins og Viktoría, Martha eða
Lovísa, eins og leitt hafði verið
getum að. En hvers vegna þykir
þetta tíðindum sæta? Fyrir
hvað stendur konungs-
fjölskylda? Hún á að sameina
þjóðina, vera fulltrúi hennar á
erlendum vettvangi og ábyggi-
lega eitthvað fleira. Það þarf
ekki að dást að því umburð-
arlyndi að Metta hafi verið tek-
in inn í konungsfjölskylduna.
Hún hefur þó reynt sitthvað og
er til dæmis ákjósanlegur
fulltrúi og málsvari einstæðra
mæðra.
Konungdæmi og allt sem því
fylgir er hins vegar úrelt fyr-
irbæri. Skattborgararnir halda
þessu fyrirkomulagi við og þeir
norsku eru bara sáttir við það,
samkvæmt skoðanakönnunum
um fylgi við konungsríkið. Yfir
50% Norðmanna eru fylgjandi
því að Noregur verði áfram
konungsríki en ekki nema rétt
tæplega 30% vilja að forseti
verði æðsti höfðingi landsins.
Afganginum er alveg sama.
Brúðkaup Hákonar og Mettu
hefur víst ýtt undir fylgi við
konungdæmið sem hafði farið
minnkandi, enda fjölmiðlarnir
undirlagðir af brúðkaups-
umfjöllun í allt sumar og leng-
ur. Reyndar eru útgjöld norsku
konungsfjölskyldunnar lítil mið-
að við eyðslu konungsfjöl-
skyldna annars staðar í Evrópu.
Haraldur konungur sparar
skattborgurunum t.d. stórar
fjárhæðir með því að ferðast
með Flugleiðum en ekki í einka-
þotu. Af hverju skyldi ekki
norska konungsfjölskyldan vera
sparsöm eins og Norðmenn eru
jú allir?
Með þessum formerkjum er
kannski skiljanlegt að Norð-
menn vilji viðhalda konungsrík-
inu en ekki fórna því. En í víð-
ara samhengi er það
óskiljanlegt. Sú dæmalausa
dýrkun og aðdáun á kóngum,
drottningum, prinsum og prins-
essum sem Íslendingar geta
orðið vitni að hjá nágrannaþjóð-
um sínum og fyrrverandi
drottnurum er óskiljanleg. Bara
að fá að berja þetta kóngafólk
augum er upplifun í huga
frændfólks okkar upp til hópa.
En konungur er eitt og forseti
annað, eða hvað? Mér finnst
þessarar dýrkunartilhneigingar
gæta hjá Íslendingum sem
keppast við að berja höfðingja
lýðveldisins og heitkonu hans
augum og einkalíf þeirra er orð-
ið aðalatriði. Hver svo sem á
sökina á því. Hvað ætli seljist
mörg eintök af Séð og heyrt
hvenær svo sem höfðingjabrúð-
kaupið verður á Íslandi?
Fjölmiðlar hafa tekið misjafn-
lega á norska kóngabrúðkaup-
inu og ekki er öllum ritstjórum
boðið í brúðkaupið. Ritstjórar
mest lesnu dagblaðanna, Ver-
dens Gang og Dagbladet, eru í
þeim hópi sem ekki fær boðs-
kort. Hins vegar hafa ritstjórar
Aftenposten og Dagsavisen
fengið boðskort og fleiri heið-
virðir kollegar þeirra.
Se og hør og Her og nå eru
vikurit sem berjast hart á slúð-
urblaðamarkaðnum og er búist
við að samtals verði seld yfir
ein milljón tölublaða af brúð-
kaupsútgáfu þessara blaða á
mánudaginn og er það til marks
um hversu gífurlegan áhuga al-
menningur hefur á kóngafólki
og ferðum þeirra og gjörðum.
Á níunda áratug síðustu aldar
var slegið fram þeirri hugmynd
að einkavæða ætti norska kon-
ungsríkið. Ekki leggja það nið-
ur. Kjósa samt forseta og
einkavæða höllina. Þessar hug-
myndir eiga kannski ágætlega
við núna.
Í dag flykkjast Norðmenn
þúsundum saman niður á Karl
Jóhann og fagna því að nú lítur
út fyrir að konungdæmið lifi
a.m.k. kynslóð í viðbót. Það er
nefnilega svo að fyrir Norð-
mönnum er þetta brúðkaup há-
punktur alls. Umstangið í
kringum það mun slá út Vetr-
arólympíuleikana í Lilleham-
mer, að ekki sé talað um brúð-
kaup Sonju og Haralds fyrir
rúmum þrjátíu árum.
Ennfremur er búist við að
mannfjöldinn í miðborg Óslóar í
dag verði margfaldur á við góð-
an þjóðhátíðardag og er þá mik-
ið sagt. Þjóðhátíðardagur Norð-
manna, 17. maí, er þeim afar
heilagur. Þá hópast þeir í
hundraða þúsunda tali prúðbún-
ir í bæinn og horfa á konungs-
fjölskylduna sem veifar pöpl-
inum frá svölum hallarinnar í
a.m.k. fjórar klukkustundir
samfleytt.
Metta var einmitt með á svöl-
unum í ár og vakti mikla at-
hygli í fílabeinslitaðri dragt með
dökkbláan hatt. Úlnliðssveiflan í
vinkinu var ekki talin nógu fag-
mannleg af sérfræðingunum en
drottningin verðandi hefur víst
fengið þjálfun í þeim efnum
eins og öðrum.
En það væri nú reyndar gam-
an að vera komin til Ósló aftur,
berja brúðhjónin augum og fá
bita af brúðartertunni eins og
almenningi hefur verið lofað.
Labba svo í hallargarðinn í
kvöld og sjá hvort úlnliðs-
sveiflan hennar Mettu hafi
lagast.
Ævintýrið
Sú dæmalausa dýrkun og aðdáun á
kóngum, drottningum, prinsum og
prinsessum sem Íslendingar geta orðið
vitni að hjá nágrannaþjóðum sínum og
fyrrverandi drottnurum er óskiljanleg.
VIÐHORF
Eftir
Steingerði
Ólafsdóttur
steingerdur
@mbl.is
Skipulagsstofnun hef-
ur í umsögn sinni sýnt
fram á að umhverfisáhrif
Kárahnjúkavirkjunar-
innar eru ekki alvarleg,
ef frá er talin sú breyt-
ing sem Hálslón mun
hafa á ásýnd landsins.
Þessi athyglisverða stað-
reynd minnir okkar
áþreifanlega á, að mestu
breytingarnar á ásýnd
hálendisins verða af
völdum náttúruaflanna
sjálfra (flóðum, þurrkum
og vindum), en ekki
manngerðum virkjunum.
Hálslón mætti t.a.m.
nýta til áveitu og uppgræðslu ör-
foka lands á stóru svæði. Eða er
það óskráð lögmál að öll mannanna
verk séu í andstöðu við náttúruna?
Umhverfisáhrif
Umhverfisáhrif Kárahnjúka-
virkjunar eru að mati Skipulags-
stofnunar eftirfarandi: Jarðvegsrof
og áfok austan Jökulsár á Dal og
áhrif þess á gróður, hreindýr og
fuglalíf á Vesturöræfum. Ennfrem-
ur hækkun á grunnvatnsstöðu með-
fram Jökulsá á Fljótsdal og áhrif af
því á gróður, fuglalíf og landbúnað.
Ekkert af þessum efnisatriðum
kemur á óvart. Að virkjunin hefði
áhrif í þessa veru var löngu vitað.
Það sem beðið var eftir í umsögn
stofnunarinnar var lýsing á alvar-
legum náttúruspjöllum sem gerðu
virkjunina varhugaverða og öll um-
ræðan hefur gefið í skyn að hún
hefði í för með sér. Engar slíkar
lýsingar er hins vegar að finna í
umsögn hennar.
Jarðvegsrof
Allt vatn getur valdið jarðvegs-
rofi út frá sér. Þar sem um mann-
gert miðlunarlón er að ræða verður
því að spyrja hvað er „viðunandi“
eða „ásættanlegt“ rof? Er rofið í
bökkum Blöndulóns viðunandi?
Eða rof í bökkum Þórisvatns eða
Hágöngulóns? Í umsögn Skipulags-
stofnunar verður því miður ekki
séð að stofnunin leiti fullnægjandi
svara við jafn knýjandi grundvall-
arspurningu. Þau viðmið sem hún
styðst við virðast þannig mótast af
tilfinningum stofnunarinnar fyrir
hvað sé líklegt til vinsælda hjá al-
menningsálitinu en ekki kröfum um
fræðilega vönduð vinnubrög.
Áfok
Það hlýtur að flokkast undir mik-
il eða verulega alvarleg náttúru-
spjöll ef bygging Hálslóns orsakar
mikinn uppblástur á annars áfoks-
lausu landi. En því er ekki að heilsa
hér. Í sterkri þurri sunnanátt eru
öll öræfin norðan Vatnajökuls eitt
iðandi moldrok frá jöklum til
byggða, sem rekja má óvægins
samspils hinna römmu náttúruafla
sem þarna eru að verki. Fok verður
úr lónbotninum þegar þurr sunn-
anvindur hittir á tómt lón utan
frostatímans, en það mun tiltölu-
lega sjaldan gerast, ef marka má
þá tölfræði sem liggur fyrir. Háls-
lón mun því ekki valda neinum telj-
andi breytingum á því foki sem
náttúruöflin valda nú þegar, nema
menn vilji hefja raunhæfar aðgerð-
ir gegn landeyðingunni. Í því tilviki
gæti vatnsforði í Hálslóni gegnt
mikilvægu hlutverki fyrir áveitu
um þetta örfoka land.
Ásýnd lands og ósnert víðerni
Þegar öll kurl eru komin til
grafar felast alvarlegustu um-
hverfisáhrif Kárahnjúkavirkjunar í
breyttri ásýnd
landsins. Í umfjöll-
un Skipulagsstofn-
unar er ekki vitnað
til neinna óháðra at-
hugana um þetta,
heldur tíndir til
textar eftir hina
ýmsu andstæðinga
virkjanafram-
kvæmda. Niður-
staða Skipulags-
stofnunar er tvenns
konar. Annars veg-
ar er einhver lítill
hluti af lónbotninum
talinn hafa verndar-
gildi vegna gróðurs
og smádýra og hins vegar er geng-
ið út frá því sem sjálfsögðum hlut
að lónið skemmi landslagið og út-
sýnið frá ýmsum stöðum, t.d.
Kverkfjöllum. Ekki verður séð að
verndargildi þessa 37 ferkílómetra
af lónbotni sé almennt hærra en
annar gróður á hálendinu. Það eitt
ætti því ekki að koma í veg fyrir
virkjun. Þá verður heldur ekki séð
að stöðuvatn á þessum stað ætti að
skemma landslagsheildina. Þarna
var stöðuvatn sem hamfaraflóð
tæmdu þegar þau grófu gljúfrið og
álykta má sem svo: Ef lónið væri
þarna í dag myndi enginn mæla
með því að tæma það og gera stað-
inn að því dalverpi sem lónstæðið
er í dag. Þegar verið er að tala um
að lónið skemmi landslagið er ein-
faldlega verið að segja: Landslagið
á að vera óhreyft, ósnortið. Þótt
slíkar öfgaáherslur teljist til um-
hverfis- og náttúruverndar, sam-
kvæmt orðanna hljóðan, má draga
stórlega í efa að allir umhverfis-
verndarsinnar séu sammála þeim.
Staðreyndin er sú að við lifum ekki
á landinu ósnortnu. Það er enn
fremur ekki lögmál, að allar mann-
gerðar breytingar séu af því vonda.
Stöðuvötn þykja venjulega náttúru-
prýði og fjölmörg dæmi um að
manngerð stöðuvötn séu talin nátt-
úruperlur. Elliðavatn, sem er upp-
haflega virkjunarlón fyrir rafstöð-
ina við Elliðaár, er dæmi um slíkt
vatn. Mín spá er sú, að komi Háls-
lón muni þjóðin fljótlega taka þetta
nýja stöðuvatn í sátt alveg eins og
reyndin varð um Elliðavatn.
Vatnsorkunýtingin stöðvast
Ef aðrir möguleikar til vatns-
miðlunar á hálendinu verða dæmd-
ir á svipaðan hátt og Skipulags-
stofnun gerir er virkjun vatnsafls á
Íslandi lokið. Það sem eftir er af
bitastæðum miðlunarmöguleikum,
svo sem Eyjabakkar, Arnardalur,
Austurbugur og Langisjór fá ekki
betri útreið en Hálslón. Hag-
kvæmni vatnsaflsins veltur á miðl-
uninni, því rafmagnsþörfin er mest
á vetrum en vatnið mest á sumrin,
svo einfalt er það.
Úrskurður ráðherra og
umfjöllun Alþingis
Umhverfisráðherra er ekki öf-
undsverður af því verkefni að úr-
skurða í málinu. Það léttir ráðherr-
anum þó lífið að efnislegur
úrskurður er í raun óþarfur. Virkj-
unarleyfi fyrir Kárhnjúkavirkjun
verður ekki gefið út nema til komi
sérstök virkjunarlög frá Alþingi
sem heimila iðnaðarráðherra að
veita virkjunarleyfi. Umhverfisráð-
herra getur því fellt úrskurð skipu-
lagsstjóra úr gildi án frekari rök-
stuðnings, því ef Alþingi samþykkir
virkjunarlögin taka þau gildi þrátt
fyrir ákvæði laga um umhverfismat
og úrskurð skipulagsstjóra, sem
byggist á þeim. Ástæðan er sú að
eldri lög víkja fyrir þeim sem yngri
eru.
Umsögn í stað úrskurðar
Ef dæmið er hugsað í ljósi þessa
sést að lögin um umhverfismat eru
óþarflega flókin og kostnaðarsöm
þegar um framkvæmdir er að ræða
sem heyra beint undir Alþingi eins
og virkjanir og vegir. Það er í sjálfu
sér til bóta og ákveðið öryggi í því
að fyrir skuli liggja umhverfismat
samkvæmt lögum þar um, sem Al-
þingi getur haft til hliðsjónar. En
úrskurðar- og kæruferli núverandi
laga er svo langdregið og kostn-
aðarsamt að því ætti að breyta. Úr-
skurðir á vegum framkvæmda-
valdsins eru hvort eð er ekki
endanlegir þegar um aðgerðir er að
ræða sem hvíla á sérstakri laga-
setningu. Fjármálaráðherra getur
þannig ekki úrskurðað hvernig
fjárlög eiga að vera og sama má
segja um iðnaðarráðherra og virkj-
unarlög og samgönguráðherra og
vegalög. Umhverfisráðherra getur
því ekki með úrskurði komið í veg
fyrir að Alþingi setji lög sem heim-
ila gerð Kárahnjúkavirkjunar, ef
vilji Alþingis stendur til þess. Því
er eðlilegast að umhverfismati
varðandi slíkar framkvæmdir ljúki
með umsögn en ekki úrskurði. Sú
umsögn, ásamt athugasemdum sem
við hana berast, færi síðan áfram
til Alþingis sem mikilvæg máls-
gögn.
Virkjanaundirbúningur
Við könnun á því hvort vatn skuli
friðað fremur en virkjað er eðlileg-
ast að þær athuganir séu teknar
inn í almennar virkjunarrannsóknir
og málin ekki afhent virkjunaraðil-
um fyrr en afstaða hefur verið tek-
in til miðlunar og vatnaveitu á
hverju vatnasvæði fyrir sig. Gera
verður ráð fyrir að slíkar rann-
sóknir beinist fyrst og fremst að
því hvort miðlun og vatnaflutningar
ógni náttúruverðmætum sem ann-
aðhvort sérstök þjóðhelgi er á, eru
sérstaklega verðmæt á alþjóðlegan
mælikvarða eða hreinlega fjárhags-
lega verðmætari en orkuauðlindin.
Með slíkum athugunum má fá fram
hvort virkjun skuli alfarið hafnað.
Margir mögulegir virkjunarstaðir
eru þess eðlis að virkjun þar kemur
ekki til greina og um að gera að fá
slíkt fram í dagsljósið áður en
virkjunarrannsóknir og virkjana-
hönnun með tilheyrandi kostnaði er
komin of langt. Núverandi skipulag
þessara mála felur í sér úrskurði og
kærur í svo endurteknum mæli að
of langt mál er að telja það allt upp.
Ef allir möguleikar eru nýttir þarf
margsinnis að kosta málatilbúnað
með nýjum gögnum á nýjum
grunni, sem er svo íþyngandi fyrir
kostunaraðila, að við það verður
tæpast unað. Er þá alveg horft
framhjá því að markaðssetning
slíkrar orku, sem hefur hlaðið mikl-
um kostnaði utan á sig, er tæpast
möguleg. Viðskiptavinurinn hristir
höfuðið og fer annað.
UMHVERFIS-
MAT KÁRAHNJÚKA-
VIRKJUNAR
Jónas Elíasson
Samþykki Alþingi virkj-
unarlögin, segir Jónas
Elíasson, taka þau gildi
þrátt fyrir ákvæði laga
um umhverfismat og úr-
skurð skipulagsstjóra.
Höfundur er prófessor í verkfræði.