Morgunblaðið - 04.09.2001, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 4. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
SAMSTARFSSAMNINGUR ÍSLANDS-
BANKA OG NÝLISTASAFNSINS
ENGRA KOSTA VÖL
Í Morgunblaðinu sl. laugardagvar frá því skýrt, að geðdeildLandspítalans í Fossvogi, sem
áður var geðdeild Borgarspítalans,
yrði flutt í geðdeildarhúsið við
Hringbraut. Þessa ákvörðun skýrði
Jóhannes Gunnarsson, lækninga-
forstjóri Landspítalans, m.a. með
svofelldum orðum: „Það er stefna
spítalans að draga saman þá starf-
semi, sem saman á. Það var grund-
völlur að sameiningu spítalanna að
gera það. Þetta gildir um geðsviðið
eins og allar aðrar deildir. Það var
tekin um það ákvörðun fyrir
nokkru að færa bráðamóttöku geð-
lækninganna í húsið við Hring-
braut. …Ástæðan er sú að tvær
bráðadeildir á geðsviði eru núna
reknar á hálfum afköstum vegna
mannaflaskorts.“
Þessi rök eru skiljanleg og þau
standa fyrir sínu í öllum venjuleg-
um rekstri, hvort sem um er að
ræða spítalarekstur eða annars
konar rekstur.
En þótt þau séu skiljanleg út frá
sjónarmiði þeirra, sem bera ábyrgð
á rekstri Landspítala – háskóla-
sjúkrahúss, m.a. gagnvart fjárveit-
ingavaldinu, breytir það ekki því að
með þeirri ákvörðun að leggja nið-
ur geðdeild Borgarspítalans er
stigið skref aftur á bak í geðheil-
brigðisþjónustu á Íslandi.
Þegar geðdeild Borgarspítalans
var opnuð sumarið 1968 fyrir 33 ár-
um urðu merkileg þáttaskil í þjón-
ustu við geðsjúka. Þeir og aðstand-
endur þeirra áttu í fyrsta sinn val
um það inn á hvaða geðsjúkrahús
þeir yrðu lagðir. Fram að þeim tíma
var einungis um einn kost að ræða,
þ.e. Kleppsspítalann, og þeir, sem
voru lagðir inn þar, voru markaðir
af því alla ævi vegna fordóma, sem
sköpuðust af þröngsýni, þekking-
arleysi og að sumu leyti hræðslu al-
mennings.
Opnun geðdeildar Borgarspítal-
ans gjörbreytti þessari aðstöðu.
Hún skapaði möguleika á vali, ekki
einungis á milli tveggja spítala
heldur líka á milli tveggja mismun-
andi stefna í geðlækningum. Á geð-
deild Borgarspítalans var að sumu
leyti fylgt annarri stefnu en á
Kleppsspítalanum og síðar á geð-
deild Landspítalans. Með því er
ekki sagt að önnur stefnan hafi ver-
ið rétt og hin röng heldur einungis
að fólk átti val um það, hvar það
sótti læknismeðferð vegna við-
kvæms og erfiðs sjúkdóms.
Með starfsemi geðdeildar Borg-
arspítalans var sýnt og sannað að
það var hægt að reka geðdeild inni
á almennu sjúkrahúsi. Sjálfsagt eru
flestir búnir að gleyma því, að um
það stóðu harðar deilur hvort
yfirleitt ætti að byggja geðdeildar-
hús á lóð Landspítalans. Sjónarmið
þeirra, sem það vildu, urðu ofan á
og mundu slíkar umræður nú ekki
þykja við hæfi.
Þótt spítalarnir tveir, Landspít-
ali og Borgarspítali, hafi verið sam-
einaðir er ljóst, að það andrúm, við-
horf og vinnubrögð, sem skapazt
höfðu á hvorum staðnum fyrir sig,
héldust og skipti máli til hvors spít-
alans, sem litið var. Það var m.ö.o.
hægt að bjóða upp á val, þótt það
væri undir hatti einnar og sömu
stofnunar.
Þetta val verður nú ekki lengur
fyrir hendi. Að því leyti til stöndum
við í sömu sporum og fyrir rúmlega
þrjátíu árum, þótt miklar framfarir
hafi orðið í meðferð geðsjúkra á
þessum tíma.
Rök forystumanna Landspítal-
ans fyrir þessum ráðstöfunum eru
skiljanleg en þau eru þeirra rök.
Nú er vaxandi áherzla lögð á að
líta til þessa málaflokks ekkert síð-
ur frá sjónarhóli geðsjúkra og að-
standenda þeirra. Frá og með ára-
mótum eiga þeir engra kosta völ og
það er neikvæð þróun.
Menningarsjóður Íslandsbankaog Nýlistasafnið hafa gert
með sér samstarfssamning til
þriggja ára sem felur í sér fjögurra
milljóna króna árlegt framlag til
safnsins næstu þrjú ár.
Samstarf atvinnulífs og menning-
arstofnana hefur aukist til muna hér
á síðustu árum og ummæli Óskar
Vilhjálmsdóttur, formanns stjórnar
Nýlistasafnsins, hér í blaðinu fyrir
helgi eru til marks um það. Hún tel-
ur samninginn táknrænan fyrir
breytta tíma í samskiptum list-
heimsins og viðskiptalífsins á Ís-
landi. Að hennar sögn mun samn-
ingurinn gera Nýlistasafninu kleift
að færa starfsemi safnsins út til al-
mennings og „kynna og miðla list-
inni til breiðari hóps en áður“. Jafn-
framt hefur verið mótuð metn-
aðarfull sýningarstefna sem verður
grundvöllur fjölbreyttrar listastarf-
semi og umræðu.
Eins og Valur Valsson, banka-
stjóri Íslandsbanka og formaður
sjóðsstjórnarinnar, benti á í frétt
Morgunblaðsins hefur Nýlistasafn-
ið um árabil „verið vettvangur
nýrra strauma og tilrauna, þar sem
stöðugt endurmat hefur verið í önd-
vegi“. Sem slíkt hefur safnið áunnið
sér mikilvægan sess í íslenskum
listheimi og verið burðarás í hug-
myndafræðilegri framþróun sam-
tímalista hér á landi. Það fer því af-
ar vel á því að fyrirtæki á borð við
Íslandsbanka, sem vill skapa sér
framsækna og um leið menningar-
lega ímynd, geri safninu kleift að
þróa frumkvöðulsstarf sitt enn frek-
ar.
ÍDULITLUM garði við látlausthús sitja nokkrir blaða- ogfréttamenn á lágum stólumkringum lítið borð. Við enda
þess viðmælandinn, fremur fíngerð-
ur, fríður maður með grásprengt hár
og skegg, dökkbrún augu, rólegur og
yfirvegaður í fasi og framsögn, talar
hægt lágum rómi og velur orð sín
vandlega til að forðast gildrurnar
sem fréttamenn reyna að lokka hann
í með spurningum sínum í þeirri von
að hann tali af sér og segi eitthvað
sem slá megi upp og selja. Stundum
er erfitt að heyra hvað hann segir
vegna hávaða í kring; hundgá og
hanagal í öllum áttum og börn að
leik, hlæjandi og skríkjandi.
Við erum stödd heima hjá Xanana
Gusmao, frelsishetju og verðandi
forseta Austur-Tímor, en svo sem
fram hefur komið í fréttum lýsti
hann því yfir sl. laugardag að hann
hefði ákveðið að verða við þrábeiðni
stjórnmálaflokka landsins um að
bjóða sig fram til forseta – þ.e.a.s. ef
þeir viðurkenndu úrslit kosninganna
til stjórnlagaþingsins, sem fram fóru
hér 30. ágúst. Yfirlýsingu Xananas –
sem hann las á fundi með frétta-
mönnum í beinu framhaldi af stórum
kosningafundi allra flokka – var tek-
ið af slíkum fögnuði að þakið virtist
ætla af húsinu.
Vinsældir hans fara ekkert á milli
mála; margir hér kalla hann forset-
ann sinn („my president“ segja þeir)
og líta á hann sem sinn „Mandela“.
Þeir minna gjarnan á að Nelson
Mandela hafi – fyrstur þjóðarleið-
toga – heimsótt Xanana Gusmao
þegar hann sat í fangelsi í Indónesíu
og einnig talað máli Austur-Tímora
af einurð á alþjóðavettvangi. Eftir
það hafi þau komið til hans hvert af
öðru fyrirmennin, meðal annars ráð-
herrar þeirra ríkja sem á sínum tíma
lögðu blessun sína yfir hernám Ind-
ónesa og sáu þeim fyrir vopnum til
að murrka lífið úr Tímorbúum. Nú á
að slá striki yfir þá sögu því að þessi
sömu ríki fara nú í fararbroddi fyrir
þeim sem vilja styðja þá
til sjálfstæðis. Örlaga-
hjólið snýst.
Xanana fer greinilega
hjá sér þegar saman-
burðinn við Mandela ber
á góma, segir að þeir eigi það eitt
sameiginlegt að hafa setið í fangelsi
og barist fyrir frelsi þjóða sinna.
Ekki í mínu eðli
að óttast ábyrgð
Hann gætir hæversku til hins ýtr-
asta, minnir ítrekað á að hann sé
ekki forseti heldur aðeins forseta-
frambjóðandi. Því telur hann sig
hvorki geta svarað spurningum um
stjórnarmyndun, hvers eðlis forseta-
embættið verði eða annað slíkt sem
komið sé undir úrslitum kosning-
anna og þeirri stjórnarskrá sem
stjórnlagaþingið kemur sér saman
um. Hann muni lúta vilja þingsins.
Spurður hvort hann sé undir for-
setaembættið búinn er hann fljótur
að svara því neitandi. Hvernig hon-
um líði gagnvart öllum þeim vænt-
ingum, sem menn hafi um hann;
heimamenn, alþjóðasamfélagið, fjöl-
miðlarnir; hvort hann óttist þá
ábyrgð, sem hann þarf að axla? „Það
er ekki í eðli mínu að óttast ábyrgð,“
segir hann að bragði en bætir við að
sér finnist hann ósköp lítill, of lítill til
að rísa undir þessari ábyrgð og hann
sé ekki besti maðurinn í starfið.
Hver mun þá bestur, er spurt og
honum vefst tunga um tönn. Þótt
hann fáist ekki til að viðurkenna það
veit hann að enginn nema hann get-
ur – að sinni a.m.k. – sameinað þjóð-
ina til átaka við þau feiknarlegu
vandamál sem við henni blasa. Þess
vegna verður hann að taka að sér
þetta hlutverk, þess vegna hafa for-
ystumenn stjórnmálaflokkanna ekki
hlustað á mótbárur hans, þess vegna
er höfðað til skyldutilfinningar hans
og hann nánast neyddur til að afsala
sér nýfengnu frelsi sínu. Hvort hann
harmi það? „Já, að sumu leyti.“
Xanana hefur síðustu tvö árin
marglýst því yfir að hann hafi aldrei
haft áhuga á að verða stjórnmála-
maður og vilji helst fá að lifa eðlilegu
lífi með fjölskyldu sinni, gerast bóndi
eða ljósmyndari. Hann sýndi strax
sem ungur maður áhuga í þá átt,
filmaði m.a. athöfnina 28. nóvember
1975 – sem var reyndar afar látlaus –
þegar FRETELIN lýsti yfir sjálf-
stæðu ríki á Austur-Tímor, níu dög-
um áður en Indónesar hernámu
landið.
Sumir segja þetta leikaraskap, því
að vitaskuld vilji hann verða forseti
landsins, en þeir sem nær honum
standa efast ekki um einlægni hans.
Þeir benda á hvílíkar fórnir hann
hafi þegar fært með áralangri bar-
áttu sinni í stöðugri lífshættu og ein-
angrun í fjöllum og skógum landsins
og síðan margra ára fangavist í
höndum Indónesa. Vitaskuld vilji
hann gjarnan verða
frjáls maður eftir allt
þetta og það verði hann
ekki sem forseti A-Tím-
ors, bláfátæks lands,
sem við blasi marghátt-
aðir langvarandi erfiðleikar og vafa-
laust flokkadrættir og e.t.v. innbyrð-
is átök stjórnmálafylkinganna.
Spurður um þessar mismunandi
skoðanir aftók Xanana með öllu að
hann væri með leikaraskap, við yrð-
um að skilja að það væri óskaplega
erfitt fyrir sig að verða forseti, og
horfa upp á erfiðleika átján þúsund
félaga sinna úr stríðinu, fyrrverandi
hermanna og skæruliða FALINTIL
(frelsishersins) sem lifðu í sárri fá-
tækt, komnir upp á aðstoð annarra
til að fá dregið fram lífið. Hann
kvaðst vera forseti samtaka þeirra
og þeir hefðu beðið sig að gegna því
starfi áfram, a.m.k. næstu þrjú árin,
þeir þörfnuðust hans.
Þess má geta að í bréfi sem Xan-
ana skrifaði Jose Ramos Horta í nóv-
ember 1990 (birt með sjálfsævisögu
hans „To resist is to win“, sem hann
skrifaði í fangelsinu, útg. 2000) aftók
hann með öllu að sér vær
„statesman“ hvað þá að h
settur í slíkt hlutverk; að al
persónulegan metnað í þá v
vanvirðing við þjáningar h
sinna og það mundi hann al
Og í áramótaávarpi 1998/99
sinna sagði hann, að það h
algengt í Þriðja heiminum
frelsibaráttunar væru ge
hetjum sjálfstæðisins – og þ
flestum tilvikum verið mis
Austur-Tímorar ættu að læ
Í bréfinu til Ramos H
einnig sjá, að þegar Gusm
að taka forystu fyrir skæruh
um heima fyrir árið 1982 t
sjálfan sig ótvírætt best til
inn af þeim sem þá komu ti
þá hafði mjög verið þrengt a
liðum og þeir sundrast í a
eftir að fyrsta kynslóð fory
anna var öll fallin í valinn, e
safnaði þeim saman á ný o
skipulagði hreyfinguna frá
Hann virðist því óhikað ga
þeim hæfileikum sem hann
hafa – sem gerir málflutn
trúverðugan.
Uppreisnargjarn
og sjálfstæður
Xanana fæddist 20. eða
1946 í þorpinu Laleia, ska
bænum Manatuto á norð
inni, næstelstur átta barna
sinna. Hann var á sínu
skírður José Alexandre
Xanana er gælunafn fyrir A
en sem forseti frelsisfylkin
skrifaði hann sig Kay Rala
Gusmao. Foreldrar hans v
orískir, en faðir hans, einka
tæks bónda, var „assimila
hann hafði lært portúgöls
skírður til kaþólskrar trúar
upp portúgalskt nafn. H
maður bókhneigður, hlaut
menntun hjá kaþólsku kirk
var sendur til starfa á ýms
um í landinu meðan Xanan
alast upp. Faðirinn tamdi
bókar en móðir hans innræt
munnlega sögu og mennin
arinnar.
Hann segist hafa verið u
argjarn í æsku, lítt gefinn
kyssa á vendi valdsmann
heldur voru kennarar, skó
eða ráðamenn opinberra
þar sem hann leitaði eftir
stjórnsýslunni. Af fjárhags
tókst honum ekki að ljúka
skólanámi en vann alls ko
og tók mikinn þátt í íþróttum
Eftir nellikubyltinguna í
dróst hann inn í stjórnmá
menna í Dili og endaði – þ
af með hálfum huga – í h
FRETELIN, þar sem ung
sinnaðir menntamenn n
heim frá Portúgal náðu flj
um. Af ævisögu hans er a
hann hafi verið andvígur h
„Þurfum að sam
réttlæti og sæ
Atkvæði talin í fyrstu frjálsu kosningunum í sögu Au
Höfðað til
skyldutilfinn-
ingarinnar
Miklar vonir eru bundn-
ar við Xanana Gusmao,
frelsishetju Austur-
Tímor, sem loks hefur
fallist á að bjóða sig fram
til forseta þessa bláfá-
tæka ríkis. Margrét
Heinreksdóttir var í hópi
blaðamanna sem ræddu
við Gusmao í Dili, höf-
uðstað Austur-Tímor.