Morgunblaðið - 08.09.2001, Blaðsíða 48

ALDARMINNING
48 LAUGARDAGUR 8. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í DAG, 8. september,
eru 100 ár liðin frá fæð-
ingu Guðmundar Karls
Péturssonar yfirlæknis
á Akureyri. Hann lést
11. maí 1970.
Guðmundur Karl var
fæddur á Hallgilsstöð-
um í Hörgárdal 1901,
sonur hjónanna Sigríð-
ar Manassesdóttur, f. 2.
okt. 1878, d. 15. júní
1928, og Péturs Frið-
björns Jóhannssonar
bónda, f. 22. maí 1868,
d. 17. des. 1972. Pétur
fylgdi Guðmundi syni
sínum til grafar tveimur dögum fyrir
102 ára afmæli sitt.
Guðmundur Karl mun hafa verið
skírður í höfuðið á Guðmundi Hann-
essyni lækni og Karitas konu hans
en sá ágæti læknir bjargaði bæði
móður og barni þegar Guðmundur
Karl fæddist. Hvort nafnið hefur
fært með sér þá gæfu sem fylgdi
honum í ævistarfi hans skal ósagt
látið en eitthvað fékk þessi drengur í
vöggugjöf sem gerði hann að þeim
atorkusama, ósérhlífna og farsæla
lækni sem nú er minnst. Guðmundur
Karl ólst upp hjá foreldrum sínum
og systkinum, hálfbróðurnum Stein-
ari St. Stefánssyni og Steindóri, Þór-
dísi, Lovísu og Snorra Pétursbörn-
um á Hallgilsstöðum, Bægisá og
síðast á Blómsturvöllum. Var hann
kenndur við þann bæ er hann hóf
nám í Gagnfræðaskólanum á Akur-
eyri og kallaður Kalli á Blómstur-
völlum. Ekki munu hafa verið nokk-
ur tök á að kosta hann til náms en
Guðmundur Karl lét það ekki aftra
sér, var alltaf hörkuduglegur að
vinna og fékk því auðveldlega sum-
arvinnu og fór þar að auki sparlega
með fjármuni. Það eru til gamlar
minnisbækur sem geymst hafa frá
þessum tíma og fróðlegt að sjá hvað
tíundað var af fátækum skólapilti á
öndverðri tuttugustu öld. Það þurfti
m.a. aðgerð á skóm, skóreimar,
flibba og hnappa, blekbyttu, dúsín af
pennum, steinolíu og lampaglös og
eldsneyti til að kynda með ofninn,
bæði mó og tað. „Óþarfinn“ var líka
samviskusamlega skráður: Gráfíkj-
ur, límonaði og tertusneið, epli,
stúlku boðið á dansleik, tombólumið-
ar, sjónleikur og fyrirlestur Sig.
Hlíðar svo eitthvað sé nefnt. Er aug-
ljóst að allt þurfti að spara og fara
vel með.
Ekki varð óregla honum heldur að
fótakefli. Hann var alla tíð stakur
reglumaður á vín og tóbak og hélt oft
eftirminnilegar og krassandi bind-
indisræður sem óhætt er að segja að
nemendur í MA gleyma að minnsta
kosti seint.
Að loknu gagnfræðaprófi á Akur-
eyri þar sem hann hafði staðið sig
mjög vel meðal annars unnið það af-
rek að fá „slöngu sex“ í náttúrufræði,
en sex var það hæsta sem var gefið,
var haldið suður í Menntaskólann til
að ljúka stúdentsprófi. Hann varð
stúdent 24. júní 1925 með fyrstu ein-
kunn og hóf síðan háskólanám. Er
nokkuð víst að helst stóð hugurinn til
náttúruvísinda en læknisfræðin þótti
skynsamlegri kostur og varð hann
cand. med. 1931 með fyrstu ágæt-
iseinkunn, þeirri hæstu sem tekin
hafði verið í Háskóla Íslands. Hélt
hann síðan til Svíþjóðar til að stunda
framhaldsnám í skurð- og kvensjúk-
dómalækningum og fæðingarhjálp
en gerðist að því loknu aðstoðar-
læknir á Landspítalanum árið 1934
til 1936 að honum bauðst starf við
Akureyrarspítala. Þá var þar yfir-
læknir Steingrímur Matthíasson og
tók Guðmundur við starfi hans sem
sjúkrahúslæknir á gamla spítalan-
um. Það varð fljótlega ljóst að að-
stæður til skurðaðgerða þurftu að
batna til muna og var því bætt við
spítalann byggingu sem hýsti skurð-
stofu og röntgen, en brátt kom að því
að huga þurfti að nýrri sjúkrahús-
byggingu fyrir þennan landsfjórð-
ung. Gekk Guðmundur Karl fremst-
ur í flokki við að koma því verki
áfram. Það var erfitt að koma upp
stórum og fullkomnum spítala á
þeim árum enda tók
það sjö ár. Má geta
nærri að miklum og
langþráðum áfanga var
náð 15. desember 1953
þegar sjúklingarnir
voru loks fluttir í þetta
háreista, vel búna og
glæsilega hús á
brekkubrúninni fyrir
sunnan Lystigarðinn. Í
Morgunblaðið skrifaði
Vignir Guðm. af þessu
tilefni: „Guðmundur
Karl Pétursson yfir-
læknir hefur að öllum
öðrum ólöstuðum, ver-
ið hinn ötuli kyndilberi og hollvættur
þessa framfaramáls. Munu Akureyr-
ingar og Norðlendingar seint fá full-
þakkað hans giftudrjúga starf.“
Berklaveikin hafði verið um langt
árabil mesti ógnvaldur á landinu og
lagt marga að velli. Guðmundur Karl
gerði brjóstaðgerðir á berklasjúk-
lingum, svokallaðar höggningar og
bjargaði lífi þeirra fjölmargra. Til að
kynna sér þessar lækningar fór hann
til Bandaríkjanna árið 1943. Hann
yfirgaf konu og tvær dætur, sú yngri
var nýfædd, til að fara fljúgandi með
herflutningavél í miðju stríðinu yfir
Atlantshaf. Það urðu allir harla fegn-
ir þegar læknirinn og heimilisfaðir-
inn kom heill heim aftur hálfu ári síð-
ar, og tók til starfa á ný, reynslu og
þekkingu ríkari. Guðmundur sótti
oft læknanámskeið og þing víða í
Evrópu og var duglegur að fylgjast
með og lesa sér til um allar nýjungar.
Auk skurðlækninganna stundaði
hann líka sjúkrasamlagssjúklinga
bæði á stofu og fór í vitjanir innan
bæjar og í sveitunum og varð vinnu-
dagurinn oftast ógnarlangur og næt-
ursvefninn oftar en ekki truflaður
hvenær sem var. Það má því nærri
geta að heimilið fékk ekki að njóta
nærveru hans eins og æskilegt hefði
verið.
Nú mætti ætla að svo önnum kaf-
inn maður hefði ekki mikinn tíma til
að stunda félagslíf eða tómstundir en
það var öðru nær. Hugðarefnin voru
mörg og hann var ólatur við að
leggja sitt af mörkum. Hann var
íþróttamaður góður og iðkaði á
skólaárum sínum einkum þolhlaup
og glímu, var fararstjóri íslenskra
glímumanna til Þýskalands 1929.
Hann unni íslenskri náttúru og var
ötull skógræktarmaður. Hann var
formaður Skógræktarfélags Akur-
eyrar frá 1937 til dauðadags og þarf
ekki annað en horfa yfir í Vaðlaheið-
ina til að minnast skóganna sem nú
eru vaxnir og hann dreif fólk í að
gróðursetja. Fugla á Íslandi þekkti
hann alla með tölu og var ævinlega
með kíki til reiðu í bílnum. Hann
merkti unga og gæsir í sárum og
stökk út úr bílnum nánast á ferð ef
hann sá útundan sér fugla sem hann
vildi skoða nánar eða merkja.Hann
fór á gæsaskyttirí á haustin og lagði
þá stundum á sig að fara eldsnemma
að morgni áður en hann mætti á
skurðstofuna kl. átta. Hann hafði
líka gaman af að renna fyrir lax og
silung, klifra á fjöll og ganga skíðum.
Guðmundur Karl hafði veg og vanda
af stofnun Rótaryklúbbs Akureyrar
og var forseti hans í fjögur ár og lét
sig helst ekki vanta á einn einasta
fund eða samkomu svo lengi sem ald-
ur entist. Hann var formaður Rauða
kross deildar Akureyrar frá 1937 og
í stjórn Rauða kross Íslands frá
1938. Öskudagur var árlegur
merkjasöludagur Rauða krossins. Ef
honum fannst ekki hafa gengið nóg á
merkin fór hann gjarnan í bæinn og
hengdi merki á menn jafnvel mörg á
hvern og borguðu flestir með glöðu
geði. Hann var formaður lækna-
félags Akureyrar í 16 ár samfleytt og
naut bæði trausts og virðingar koll-
ega sinna í læknastétt. Guðmundur
var áhugasamur um flugsamgöngur
og gerðist einn af stofnendum Flug-
félags Akureyrar 1937 síðar Flug-
félags Íslands og átti sæti í stjórn
þess. Nú mætti ætla að ekki gæfist
mikill tími eða tækifæri til að lyfta
sér upp fyrir svo önnum kafinn
mann. En það var öðru nær. Guð-
mundur Karl var samkvæmismaður
mikill. Hvar sem hann tók þátt söng
hann hæst og dansaði mest og virtist
óþreytandi, kannski af því að hann
notaði engin vímuefni nema sína eig-
in lífsgleði. Hann hélt snjallar og
skörulegar ræður hvort heldur hann
var að hvetja menn til dáða eða halda
tækifærisræður.Hann var kirkju-
rækinn og trúaður og sótti stundum
margar messur sama daginn á hátíð-
um því alltaf var líka messað á spít-
alanum.
Hann talaði kjarnyrta klingjandi
norðlensku, vandaði mál sitt og þoldi
illa hvers kyns slettur og rassbögur.
Guðmundur Karl var skapmaður og
oft nokkuð óþolinmóður, en mikill
húmoristi og sá gjarnan spaugilegar
hliðar á hinum alvarlegustu málum.
Velferð sjúklinga hans var þó ætíð í
fyrirrúmi. Þeir kunnu líka að meta
hann og allir dýrkuðu hann dáðu
enda var hann hressandi og uppörv-
andi en um leið hinn trausti og
öruggi læknir sem kunni að leggja
líkn með þraut.
Guðmundur var grannur og
spengilegur, skarpleitur, hvass-
brýnn og dökkbrýnn, kvikur á fæti
og hljóp gjarnan við fót ef hann var
ekki akandi á A-100. Hann raulaði
gjarnan fyrir munni sér eða blístr-
aði, tók alltaf tvær tröppur í einu upp
stiga og hlífði sér aldrei. Kannski
einmitt þess vegna varð hann ekki
langlífur. Hann lést úr kransæða-
stíflu á sjúkrahúsinu þar sem hann
hafði unnið mestallan sinn starfsald-
ur. Hann var kvaddur þaðan af sam-
starfsólki sínu og Ólafur Sigurðsson
læknir sagði m.a. við það tækifæri:
„Guðmundur Karl var rammaukinn
maður, hann var hetja. Ef nöfn vorra
garpa og greppa eru nefnd brenna
geislar hátt af hans kumli. Og hann
féll eins og hetja í stríði áður en bar-
dögum er lokið. Hann féll nokkuð
fyrir aldur fram en þó er það huggun
harmi gegn að honum var hlíft við
hrörnuninni sem þeirra bíður er
lengur lifa.“
Guðmundur Karl kvæntist 1937
Ingu Jónu Karlsdóttur hjúkrunar-
konu, f. 21.11. 1905, ættaðri af Sel-
tjarnarnesi. Hún lést í hárri elli á
Akureyri 29. júní 1999. Dæturnar
urðu fjórar og börn þeirra og afkom-
endur eru nú 17 talsins. Fjölskyldan
bjó á Eyrarlandsvegi 22 í stílhreinu,
reisulegu húsi, þar sem húsmóðirin
vakti yfir velferð manns síns og
studdi hann með ráðum og dáð.
Ármann Dalmannsson skógrækt-
armaður og skáld, vinur Guðmund-
ar, orti ljóð að honum látnum og
fylgir hér síðasta erindi þess, mælt
fyrir munn okkar allra sem áttum
Guðmund Karl að:
Þeir eru svo margir, sem minnast hans
og mannkostaauðugs vinar sakna,
ötula, fjörmikla félagans,
sem fékk hvern ónytjung til að vakna.
Hans störfum má líkja við ástaróð
ortan til landsins sagnaríka.
Ég ber fram þær óskir, að vor þjóð
eignist sem flesta honum líka.
Guð blessi minningu Guðmundar
Karls.
Sigríður Guðmundsdóttir.
GUÐMUNDUR KARL
PÉTURSSON
MINNINGAR
✝ Jóhanna Sigríð-ur J. Kjerúlf
fæddist í Brekku-
gerði í Fljótsdal 14.
sept. 1911. Hún lést á
hjúkrunarheimilinu
á Egilsstöðum 31.
ágúst síðastliðinn.
Jóhanna var eitt af
tólf börnum Jörgens
Kjerúlf frá Húsum
og Elísabetar Jóns-
dóttir frá Brekku-
gerði. Fyrri maður
Jóhönnu var Stefán
Sveinsson, f. á Glúm-
stöðum í Fljótsdal
1.11. 1911, d. 15.5. 1943. Seinni
maður Jóhönnu var Andrés M.
Kjerúlf frá Hrafnkelsstöðum í
Fljótsdal, f. 21.1.
1921, d. 21.1. 1979.
Börn Jóhönnu og
Stefáns eru Sveinn,
f. 22.10. 1934, d.
20.1. 1999, Jörgen,
f. 17.4. 1936, d, 6.7.
1984, Þorvarður, f.
18.11. 1937, d. 6.8.
1939, og Þorvarður
bóndi í Brekku-
gerði, f. 29.9. 1939,
nú búsettur á Egils-
stöðum. Jóhanna og
Andrés eignuðust
stúlkubarn, f. 26.1.
1946, d. 9.5. 1946.
Útför Jóhönnu fer fram frá
Valþjófsstað í dag og hefst at-
höfnin klukkan 14.
Jóhanna í Brekkugerði var föður-
systir mín, sérstæð og léttlynd kona
sem ekki lét sér allt fyrir brjósti
brenna. Þéttvaxin, rösk og hafði
stjórn á því sem í kringum hana var.
Fyrsta minning mín um hana er lík-
lega frá sumrinu 1948 en þá var ég
staddur í Brekkugerði einu sinni
sem oftar og var í slæmum málum,
hafði flúið organdi af hræðslu upp í
trjágrein inni á bala undan heim-
alningnum mannýgum og grimmum
hvolpi. Húsmóðirin stikaði þá út, tók
undirritaðan undir handlegginn og
hélt á honum inn í bæ en sendi
yngsta syni sínum tóninn í leiðinni
fyrir að hafa hrætt þennan aumingja
með hundi og heimalningi og talaði
þá enga tæpitungu fremur en endra-
nær. Þegar í bæinn kom var ég sett-
ur á bekk í eldhúsinu og látinn fara
að mala kaffi, en húsmóðirin tók til
við eldamennsku og söng fyrir mig
lagið um hana Dísu í dalakofanum,
en Jóhanna hafði fagra söngrödd og
ágæta músíkgáfu. Smám saman
hætti svo vesalingurinn að hrína og
veröldin fékk aftur sinn fyrri lit. Jó-
hanna var ein af þeim fágætu mann-
eskjum sem strá í kringum sig birtu
og sérstæður húmor hennar var þess
eðlis að hann hjálpaði mönnum til að
greina á milli þess sem skiptir máli
og þess sem skiptir engu máli og
mætti nútíminn af því nokkurn lær-
dóm draga. Á fyrri tíð var fjölmennt í
Brekkugerði. Við frændsystkinin
sem áttum heima í Reykjavík riðum
þar húsum sumar eftir sumar og þá
reyndi verulega á húsmóðurina, en
ekki minnist ég annars en það hár-
fína jafnvægi herstjórnarlistar og
diplomatíu sem hún beitti virkaði og
það alveg út í æsar. Raunar gerði ég
mér grein fyrir því löngu seinna
hvað mig varðaði að Jóhönnu fannst
líklega að hjá mér skorti nokkuð á
um móðurlegt uppeldi og aga og vildi
bæta þar nokkuð um og hafði þar
mikið til síns máls. Ég minnist þess
nú að eitt sinn er ég var kominn á
sextánda ár bauð hún mér upp á
flengingu af ærnum ástæðum, en því
góða boði var ekki tekið.
Seinna svo þegar árin liðu og við
börnin sem höfum haft þau forrétt-
indi að fá að vera samvistum við Jó-
hönnu og Andrés vorum komin
nokkuð til manns og höfðum yfir
brúklegum farartækjum að ráða var
rennt í Brekkugerði og húsmóður-
inni boðið í bíltúr en húsbóndinn fór
sjaldan af bæ, og svo var keyrt um
allar trissur, stoppað og talað við
fólk, drukkið mikið kaffi og ekki
spillti að hafa svo sem einn vodka-
pela með í ferðinni og þá var nú völl-
ur á minni, hún reytti af sér brand-
arana og sagði okkur frá skrýtnum
körlum og kerlingum og merkilegum
atburðum sem höfðu orðið á ýmsum
merkilegum stöðum. Í svona leið-
angri var hún alltaf sjálfkjörinn far-
arstjóri, bæði vel staðkunnug, þekkti
íslenska flóru betur en flestir aðrir
og var tilbúin að miðla öðrum af
þekkingu sinni. Síðustu tuttugu árin
var svo töluvert langt á milli okkar,
en aldrei fór svo að við hittumst ekki
nokkrum sinnum á ári, ég á mínu
hefðbundna flakki á Austurlandi, en
hún í sínum Reykjavíkurferðum, því
ferðalög og ferðalög voru hennar líf
og yndi og sú ánægja sem hún hafði
af að hitta sitt fólk var ósvikin. Ég
minnist einnar ferðar þar sem við
renndum austur í Holt undir Eyja-
fjöllum að heimsækja vina- og
frændfólk okkar þar. Gamla konan
var í góðu stuði, það var ökumað-
urinn líka og ökutækið var af bestu
sort. Sól skein í heiði og ökuhraðinn
var töluvert ofan við það norm sem
lög mæla fyrir um. Eitt sinn þegar
ekið var fram úr bíl reis gamla konan
upp í sætinu, veifaði til bílsins og
kallaði háum rómi „vertu blessaður
vinur“, leit svo til mín og sagði kank-
vís „þetta er sá fjórði sem við skiljum
eftir hér á heiðinni“. Þar hafði ekki
neitt breyst, hún hafði lúmskt gaman
af hraðskreiðum bílum og flugvélar
voru hennar uppáhaldsfarartæki.
Jóhanna eyddi ævikvöldinu á Eg-
ilsstöðum á heimili sonar síns, en
kona hans, Sigríður Bergþórsdóttir
frá Hjarðarhlíð í Skriðdal, reyndist
henni frábærlega vel. Jóhanna frá
Brekkugerði var með stórt hjarta og
næm á mannlegar tilfinningar. Ég
heyrði hana aldrei minnast á að lífið
hefði ekki verið henni svo gott sem
skyldi og hafði hún þó staðið yfir
moldum tveggja eiginmanna sinna
og fjögurra barna.
Það hvernig hún reyndist mér og
systrum mínum þegar við vorum
lítil, og eins seinna þegar við áttum
að vera komin til vits og ára, bæði í
sorg og gleði, verður aldrei full-
þakkað. Síðustu árin var Jóhanna á
sjúkrahúsinu á Egilsstöðum og undi
sér þar bærilega við gott atlæti og
góða aðbúð frá starfsfólki og hafi það
þökk fyrir. Ég var á ferð á Eg-
ilsstöðum hálfum mánuði áður en Jó-
hanna kvaddi, fór upp á spítala eins
og ég gerði altaf þegar ég var á ferð.
Þetta var rétt eftir hádegi, gamla
konan hafði lagt sig og svaf fast og
hafði dregið lak yfir andlitið. Ég dró
lakið frá og dáðist að því hvað hárið
hennar var vel til haft og hvað hún
svaf vært. Ég kyssti hana á kinnina,
dró lakið yfir aftur og kvaddi.
Sölvi Kjerúlf.
JÓHANNA J.
KJERÚLF
EIGI minningargrein að birt-
ast á útfarardegi (eða í sunnu-
dagsblaði ef útför er á mánu-
degi), er skilafrestur sem hér
segir: Í sunnudags- og þriðju-
dagsblað þarf grein að berast
fyrir hádegi á föstudag. Í mið-
vikudags-, fimmtudags-, föstu-
dags- og laugardagsblað þarf
greinin að berast fyrir hádegi
tveimur virkum dögum fyrir
birtingardag. Berist grein eftir
að skilafrestur er útrunninn
eða eftir að útför hefur farið
fram, er ekki unnt að lofa
ákveðnum birtingardegi. Þar
sem pláss er takmarkað getur
þurft að fresta birtingu greina,
enda þótt þær berist innan hins
tiltekna skilafrests.
Skilafrestur
minning-
argreinaMIKIL áhersla er lögð á, að
handrit séu vel frá gengin, vél-
rituð eða tölvusett. Sé handrit
tölvusett er æskilegt, að disk-
lingur fylgi útprentuninni. Það
eykur öryggi í textameðferð og
kemur í veg fyrir tvíverknað.
Þá er enn fremur unnt að senda
greinarnar í símbréfi (569 1115)
og í tölvupósti (minning
@mbl.is). Nauðsynlegt er, að
símanúmer höfundar/sendanda
fylgi. Um hvern látinn einstak-
ling birtist formáli, ein uppi-
stöðugrein af hæfilegri lengd,
en aðrar greinar um sama ein-
stakling takmarkast við eina
örk, A-4, miðað við meðallínubil
og hæfilega línulengd, - eða
2.200 slög (um 25 dálksenti-
metra í blaðinu).
Frágangur af-
mælis- og minn-
ingargreina