Morgunblaðið - 28.12.2001, Síða 58

UMRÆÐAN
58 FÖSTUDAGUR 28. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
STUNDUM gerist
það að starfsfólk við
kvikmyndagerð eða frá
sjónvarpsstöðum
hringir í mig eða í vini
mína og segir: „Okkur
langar til að fá „nýbúa“
fyrir þáttinn okkar.
Geturðu bent á ein-
hvern?“. Þá spyr ég
hvort hægt sé að tak-
marka hvers konar
„nýbúa“ það langar í,
frá Kína, Nígeríu eða
Póllandi? Svörin eru
næstum alltaf þau
sömu „okkur vantar
nýbúa frá Asíu eða
Afríku“. Það kennir
okkur hvað þetta orð einkennist
mikið af sjónarþættinum, s.s. af út-
liti fólks. Er þetta bara vegna þess
að starf kvikmyndagerðar eða sjón-
varpsstöðva er sérstaklega nátengt
við hið sjónræna í eðli sínu? Eða er
þetta einkenni að finna víðar í þjóð-
félaginu?
Orðið „nýbúi“ hefur birst í ís-
lensku þjóðfélagi á síðasta áratug.
Mér skilst að þetta orð „nýbúi“ hafi
verið búið til í þeim tilgangi að
benda á fólk sem er af erlendum
uppruna á fallegan hátt í staðinn
fyrir að nota orðið „útlendingur“ eða
„innflytjandi“ sem hljóma köld eða
eins og vörur. Í upphafi áratugarins
stóðst orðið vel. Miðstöð nýbúa var
stofnuð og nýbúafræðsla var opnuð
hjá Námsflokkum Reykjavíkur á
sama tímabili. Orðið „nýbúi“ fylgdi í
kjölfar breytinga í þjóðfélaginu.
Engu að síður er
notkun orðsins orðin
svolítið öðruvísi en ætl-
ast var til. Skilningur á
orðinu „nýbúi“ og
notkun orðsins skiptist
a.m.k. í tvennt. Annað
er skilgreining í ný-
búafræðslu eða skóla-
kerfinu og hitt er notk-
un yfirleitt í
þjóðfélaginu sem er
undir miklum áhrifum
frá fjölmiðlum.
Í fyrstu er „nýbúi“
skilgreindur þannig í
nýbúafræðslu að nýbúi
sé einstaklingur sem á
annað móðurmál en ís-
lensku. Þess vegna þýðir „nýbúi“ öll
börn sem eiga annað móðumál en ís-
lensku í skólakerfinu, án tillits til
þess hvaðan þau koma upphaflega.
Þetta eru mjög fín rök og ég er já-
kvæður gagnvart þessari skilgrein-
ingu.
Mig langar til að benda á tvö at-
riði um þessa skilgreiningu. Þau
eru; a) þessi notkun er mjög sér-
fræðileg og nátengd við kennslu. b)
skóli er smásamfélag þar sem allir
þekkja alla. Í skólum eru samskipti
með upplýsingum um sérhvern ein-
stakling. Þess vegna er hægt að skil-
greina hvejir eru nýbúar og hverjir
ekki. Enda er þetta að mínu mati
mjög takmörkuð notkun orðsins
„nýbúi“.
Aftur á móti virkar ekki slíkt ein-
stakt upplýsingakerfi í þjóðfélaginu
eins og í skólum. Þótt Ísland sé smá-
þjóð eru flestir á götum borgarinnar
ókunnugir. Í slíkum aðstæðum er
það mjög algengt að maður byrji að
flokka menn í kringum sig á ein-
hvern hátt; eins og t.d. „gott fólk“
eða „framandi fólk“. Önnur orða-
notkun „nýbúa“ tengist við þennan
almenna málaflokk. Ólíkt í skólum á
orðið „nýbúi“ eingöngu við útlend-
inga sem eru aðgreinanlegir í útliti,
eins og fólk frá Asíulöndum eða Afr-
íkulöndum. Evrópubúar teljast ekki
lengur hér með, því t.d. „venjuleg-
ur“ Þjóðverji er óaðskiljanlegur frá
Íslendingum á þennan hátt. Því mið-
ur sýnist mér að þessi notkun sé yf-
irgnæfandi um hvernig orðið
„nýbúi“ er notað venjulega.
Orðið „nýbúi“ sjálft er hlutlaust.
Ef þetta orð bendir í alvöru ein-
göngu, eða a.m.k. aðallega, á fólk
sem er með öðruvísi útlit en hefð-
bundin mynd Íslendinga, þá verðum
við að skynja viðhorf samfélagsins
sem hefur leitt orðanotkunina í þá
áttina. Orðanotkun hefur viðhorf
notenda að baki. Orðanotkun end-
urspeglar hugmynd samfélags um
ákveðið málefni.
Það þýðir ekki að viðkomandi við-
horf sé alltaf skýrt og meðvitað fyrir
notendur orðsins. Kannski eru þau
frekar dulin eða ómeðvítuð. Þess
vegna er það nauðsynlegt að reyna
að skynja þau og skilja hvað þau eru
í raun.
Ég tel að ástæða þess að orðið
„nýbúi“ bendir á fólk með öðruvísi
útlit en „venjulegir“ Íslendingar séu
etnísk sjálfsverndarkennd Íslend-
inga, sem þeir læra til að halda í
sameiginlega þjóðerniskennd. Hún
er ótti um að mæta manni sem talar
öðruvísi tungumál, sem trúir á öðru-
vísi guð eða sem er með öðruvísi sið-
venju. Etnísk sjálfsverndarkennd
finnur fyrst og fremst fólk með
öðruvísi útlit til að aðskilja það frá
sínum hópi. Síðan finnur hún þá sem
tala ekki sama tungumál o.s. frv.
Varðandi fólk frá Asíu og Afríku
blandast þessi etníska vitund saman
við staðalmynd sem lítur á það sem
fátækt og ómenntað fólk og mótar
fasta fordóma. Að þessu leyti er orð-
ið „nýbúi“ fordómafullt orð. Sá sem
skynjar ólýsanleg leiðindi þegar
hann er kallaður „nýbúi“ er ekki að-
eins ég sjálfur, heldur margir. „Okk-
ur langar í nýbúa“. Hver getur sagt
að slík tjáning sé ekki fordómafull?
Nú langar mig til að benda á at-
hugaverð atriði um notkun orðsins
„nýbúi“.
1. Hver sem ástæðan er, þá er
ekki rétt að flokka fólk eftir útliti
þess og nota yfir það sérstak orð.
2. Orðið „nýbúi“ fer fram hjá
þeirri staðreynd að á Íslandi búa
mörg ættleidd börn eða fólk af er-
lendum uppruna sem eru þegar Ís-
lendingar. Hvað þýðir orðið „nýbúi“
fyrir þau?
3. Margt fólk sem er af erlendum
uppruna segist ekki vilja vera kallað
„nýbúi“.
Ég ítreka það til að forðast að
valda misskilningi, að ég segi ekki
að notkun orðsins „nýbúi“ sé alltaf
vond. Ég segi ekki að allir sem nota
orðið „nýbúi“ séu fordómafullir.
Eins og í skólum er orðið „nýbúi“
notað til að bæta aðstæður fyrir fólk
af erlendum uppruna á ýmsan hátt.
Ég þekki margar góðar manneskjur
sem nota þetta orð án neinn for-
dóma. Engu að síður er það líka satt
að þetta orð er notað oft á afar for-
dómafullan hátt við aðrar aðstæður.
Það er eðli samfélags mannkyns
að breyta tiltekinni orðanotkun eða
að skipta út orðum í sögu sinni. Það
sem er heimilt þegar samfélag er
ekki búið að læra um ákveðið mál-
efni getur orðið óheimilt þegar það
er búið að læra nóg. Með því að
hugsa um orð og notkun þess þróast
samfélagið sjálft líka. Um málefni
kynþáttafordóma eða um málefni
fatlaðra eru mörg slík dæmi til stað-
ar. Er ekki kominn tíminn til að end-
urskoða líka orðið „nýbúi“ núna?
Að mínu mati er hlutverk orðsins
„nýbúi“ búið. Það á að hverfa í ná-
inni framtíð og opinberar stofnanir
og fjölmiðlar eiga að sýna frum-
kvæði að því að hætta að nota þetta
orð. Hvaða orð kemur þá í staðinn?
Að finna rétta svarið er okkar sam-
eiginlega verkefni.
,,Nýbúi“, orðið og
notkun orðsins
Toshiki
Toma
Nýbúar
Þótt Ísland sé smáþjóð,
segir Toshiki Toma, eru
flestir á götum borg-
arinnar ókunnugir.
Höfundur er prestur innflytjenda.
Ungbarnafatnaður
Komdu í bæinn og skoðaðu úrvalið og
verðið. Allt fyrir mömmu.
Þumalína, Pósthússtr. 13, s. 551 2136. GUNNAR Stefáns-
son tölfræðingur gerir
mér þann heiður að
svara spurningum
mínum í Mbl. 18. des
sl. um hvort ekki sé
hægt að forrrita töl-
fræði svo einfalt að
hún taki mið af
reynslu. Reynslan var
að þorskstofninn virt-
ist bregðast við auk-
inni sókn með aukinni
framleiðslu árin 1972–
1975 þegar það var
43% meðalveiðiálag.
Árið 1973 var veiðiálag
47% og gaf af sér met-
árganginn 1973. Við
gátum svo veitt meira en eina millj-
ón tonna úr þessum eina árgangi.
Sambærileg góð reynsla varð einnig
árin 1983, 1984 og 1993 með sterka
árganga úr litlum
þorskstofni en þessi
þrjú síðari skipti skil-
uðu þessir árgangar
sér sífellt verr í veiði,
(hækkuð náttúruleg
afföll?) hugsanlega
vegna tilrauna til
„uppbyggingar“
stofnsins.
Andstæð dæmi eru
um niðursveiflu stofns
við minnkaða sókn eins
og árin 1980–1983
1989–1992 og nú hafa
týnst 600 þúsund tonn
af þorski sl. tvö ár við
að beita 25% „afla-
reglu“. Þetta eru allt
staðreyndir.
Gunnar segir samt 18. des sl.:
„Gögn um þorsk á Íslandsmiðum
frá 1928 til 2001 sýna minni nýliðun
við litla stofnstærð og að meiri sókn
leiði til minni stofnstærðar. Öll sú
tölfræði sem undirritaður (Gunnar)
þekkir styður þessa túlkun.“
Þessar röksemdir Gunnars stand-
ast ekki. Á fyrri hluta síðustu aldar
var hlýindaskeið. Það gefur villandi
tölfræðilegar niðurstöður að blanda
því tímabili saman við síðari hluta
aldarinnar því þá var mun kaldara
og skal það rökstutt.
Meðalhiti sjávar í mælipunkti
Hafrannsóknastofnunar á 50 m dýpi
út af Norðurlandi var 5,2°C á tíma-
bilinu 1924–1960. Þá var norsk-ís-
lenski síldarstofninn hér árlega
(vegna hlýsjávar) og nýttist sá stofn
þá sem fóður handa meira magni af
stórþorski. Mun hærra hitastig
1924–1960 skilaði einnig meira
fæðuframboði, samanber heimildir
um rauðan sjó af rauðátu. Við
veiddum hvorki loðnu né rækju og
þorskurinn fékk því meiri fæðu.
Hvala- og sjófuglastofnar voru bara
lítill hluti af því sem nú er, á fyrri
hluta aldarinnar, og munar þar um
tugi milljóna tonna árlega sem hval-
ir og fuglar þurfa meiri fæðu í dag
en á fyrri hluta síðustu aldar.
Hafísárin komu svo 1965–1972 og
kaldur pólsjór flæddi yfir uppeld-
isstöðvar smáþorsks fyrir Norður-
landi og myndaði kuldatungu langt
suður með Austurlandi. Þessi
kuldatunga hefur síðan þá hindrað
aðgang norsk-íslensku síldarinnar
að íslenskum fiskimiðum en ekki
„ofveiði“.
Meðalhiti sjávar í mælipunkti
Hafrannsóknastofnunar fyrir Norð-
urlandi fór niður fyrir 0°C árið
1969. Meðalhiti frá 1960–2000 hefur
aðeins um 2,8°C samanborið við
5,2°C frá 1924–1960. Þessar aðstæð-
ur eru svo gjörólíkar að Gunnari
ber skylda til að sundurliða þessi
tímabil en ekki hræra þessu öllu í
einn velling – til þess að fá ranga
niðurstöðu – eða til hvers annars??
Tölfræðilegur samanburður á
sundurliðuðum tímabilum á bæði að
gera með einföldum hætti til að fá
fram hver fylgni er milli nýliðunar
og stofnstræðar þorsks og einnig
hver fylgni er með mismunandi
„keðjumeðaltölum“ til að reyna að
fá fram hver raunveruleg svörun
náttúrunnar er við stórum og litlum
stofni hvað varðar nýliðun.
Hefur maður í stöðu Gunnars
virkilega efni á hroka og yfirlæti
þegar tölfræðileg uppskrift hans
virðist hafa leitt til þess að það
týndust 600 þúsund tonn af þorski?
Skuldar Gunnar ekki allri þjóðinni
kurteisisleg svör við réttmætum
spurningum svo ekki sé nú minnst á
að smá hógværð og jafnvel smá-
vægileg afsökunarbeiðni á villandi
ráðgjöf og týndum þorski myndi
varla skaða – eða hvað?
Niðurstaðan getur ekki orðið
önnur en sú, að vegna gjörólíkra að-
stæðna á fyrri og síðari hluta síð-
ustu aldar megi ætla að burðarþol
hafsins til náttúrulegrar þorskbeit-
ar sé hugsanlega alls ekki ekki
meira en þriðjungur af því sem var
á fyrri hluta síðustu aldar. Þetta
þýðir að ef burðarþol hafsins þoldi
um tvær milljónir tonna af þorski á
fyrri hluta aldarinnar má ætla að
samsvarandi burðarþol í dag sé um
600 til 700 þúsund tonn. Það sem
styður þetta enn frekar er að allar
tilraunir til að „byggja upp stofn-
inn“ umfram þessa stærð hafa mis-
tekist og þorskurinn týnst!! Þetta
samanlagt leiðir sjálfkrafa til þeirr-
ar rökréttu niðurstöðu að minnsta
áhættan sé að hafa veiðiálag hátt
við ríkjandi aðstæður – samkvæmt
þessari reynslu.
Allar líkur eru á því að við höfum
tapað af afla fyrir tugi milljarða ár-
lega vegna tilraunastarfsemi um of
lágt veiðiálag. Ágreiningur er eðli-
legur og nauðsynlegur um það hvað
má veiða mikinn þorsk án teljandi
áhættu. Ég tel að það sé viðunandi
áhætta að taka mið af því sem
reyndist best og forðast það sem
hefur reynst illa. Ég sé ekki að það
þjóni tilgangi að ég fari í Bóksölu
stúdenta til að festa kaup á bók
Gunnars um úreltan tölfræðilegan
misskilning.
Gunnar skuldar faglega umfjöllun
um þann möguleika að náttúruleg
dánartíðni hafi hækkað vegna 25%
aflareglu. Staðreynd er að vaxtar-
hraði þorsks hefur fallið, kyn-
þroskaaldur hefur einnig fallið og
þorskur hrygnt yngri en áður – og
að öllum líkindum drepist eftir
hrygningu. Þetta á sérstaklega við
um árganginn 1993.
Hækkuð dánartíðni þorsks vegna
friðunar er þannig langtum rökrétt-
ari skýring á týndum þorski í dag
en „ofmat“ árin 1998 og 1999 á
þessum árgangi. „Ofmat“ er bara
bakreiknað tölfræðilegt hugarflug
sem styðst ekki við haldbærar rök-
semdir.
Hitt er svo annað mál hvort það
sé hugsanlega fræðilegur möguleiki
á því að um „ofmat“ kunni að vera
hjá Gunnari á ágæti eigin tölfræði.
Gunnar Stefánsson
skuldar enn svör
Auðlindin
Allar líkur eru á því,
segir Kristinn Pét-
ursson, að við höfum
tapað af afla fyrir tugi
milljarða árlega vegna
tilraunastarfsemi um of
lágt veiðiálag.
Höfundur er fiskverkandi.
Kristinn
Pétursson