Morgunblaðið - 10.08.2002, Blaðsíða 35

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. ÁGÚST 2002 35
Í UMRÆÐUNUM
að undanförnu um
sparisjóðina segir Pét-
ur H. Blöndal, sem er
einn af fimm fétöku-
mönnum SPRON, í
Morgunblaðinu hinn
28. júní: „Ég dreg ekki
dul á það að ég hef allt-
af haft ímigust á fé sem
enginn á.“ Þetta hefur
oft komið fram í tali
hans, bæði á þingi og
annars staðar, og virð-
ist vera undirstöðuat-
riði að aðförinni að
SPRON. Og síðan er
talað um fé án hirðis.
Raunverulega er
verið að segja á grófan hátt að pen-
inga og eignir sem liggja í sam-
félagslegum rekstri eigi enginn. Við
sem höfum starfað innan t.d. spari-
sjóðanna og samvinnufélaganna alla
okkar starfsævi eigum erfitt með að
hlusta á svona rugl dag eftir dag án
þess að gera við það athugasemdir.
Sparisjóðirnir og samvinnufélögin
voru stofnuð á sínum tíma sem hjálp
til sjálfsbjargar. Þessi félagssamtök,
sem eru mjög skyld, voru ekki stofn-
uð til að græða fé, það var öllum ljóst
í upphafi, heldur til að veita þjónustu
sem var ekki fyrir hendi en var nauð-
synleg til að geta lifað á viðkomandi
stöðum svo einhver framþróun ætti
sér þar stað.
Oft var þetta í mjög litlum sam-
félögum. Ef félögin hættu rekstri
runnu eigur þeirra til
samfélagsins þar sem
félögin ráku starfsemi
eða voru geymd þar til
nýtt félag var stofnað.
Það var enginn í vafa
um hver ætti félögin.
Fólkið á stöðunum sem
skipti við félögin átti
þau og það átti að njóta
arðseminnar af starf-
semi þeirra. Þeir sem
lögðu fram stofnfé áttu
að fá það endurgreitt
með eðlilegum vöxtum
ef starfseminni var
hætt.
Þetta form á starf-
semi þessara sam-
félagslegu fyrirtækja var síðan stað-
fest í lögum frá Alþingi og þeim
lögum síðan breytt í samræmi við
breytt viðhorf samfélagsins en
grunnundirstöðum haldið.
Um þessar staðreyndir hélt ég að
ekki þyrfti að deila.
Menn undrast því að virðulegir
lögmenn eins og Jón Steinar Gunn-
laugsson skuli standa sveittir við
greinaskrif og málflutning við að
reyna að telja mönnum trú um að
menn er keypt hafa stofnbréf séu
réttir eigendur að fjármagni sem
þeir hafa undirgengist að þeir muni
aldrei eiga neitt tilkall til umfram sín
eigin framlög.
Ennþá meiri undrun vekur það að
bankaráð og bankastjórn ríkisbanka
skuli fara í hálfgerðan bófahasar til
að koma sparisjóðunum á kné og
reyna að innlima þá, í fullri yfirlýstri
andstöðu ráðherra bankamála, sem
skipað hefur þá að meirihluta til að
stjórna bankanum tímabundið. Mað-
ur hlýtur að finna til samúðar með
bankamálaráðherra yfir hvað
óheppilega hefur til tekist við val á
mönnum í þessar virðingarstöður.
Ef til vill er þessi nýja skilgreining
á „fé sem enginn á“ og allt tal þar um
tilraun til að fá menn til að trúa að
rekstur í samfélagformi eins og
sparisjóðanna og kaupfélaganna sé
eitthvað verri og ekki eins traust-
vekjandi og rekstur í öðru formi. Nú,
og ef það tækist væri tilganginum
náð.
Hagfræðingurinn Milton Fried-
man, sem er átrúnaðargoð margra
fétökumanna, hefur sagt eitthvað á
þessa leið: Þú færð ekkert ókeypis,
það er alltaf einhver sem borgar. Og
í sjálfu sér má rökstyðja þá fullyrð-
ingu. Á sama hátt má segja: Það er
ekkert fé sem enginn á.
Fé sem enginn á?
Gunnar
Sveinsson
Sparisjóðir
Þessi félagssamtök,
segir Gunnar Sveins-
son, voru ekki stofnuð
til að græða fé.
Höfundur er fv. kaupfélagsstjóri.
Á MÁNUDAGINN
eru liðin hundrað ár
frá fæðingu hins
merka grasafræðings
og rithöfundar, Stein-
dórs Steindórssonar
frá Hlöðum, og verður
þá efnt til náttúru-
fræðaráðstefnu og
kynningar á ævistarfi
hans í Menntaskólan-
um á Akureyri. Lang-
ar mig hér að minnast
Steindórs með nokkr-
um orðum og þá eink-
um alþýðleika hans
sem fræðimanns og
fjölfræðings og áhuga
hans á sálfræði en
þróunarsálfræðin varð síðar mín
fræðigrein. Fyrstu kynni mín af
Steindóri eru raunar tengd minn-
ingum um ömmu mína, Ingibjörgu
Ágústsdóttur, garðinn hennar,
grasafjall og bækurnar. Voru
fræðin margvísleg og Heima er
best í fastri áskrift en blaðinu rit-
stýrði Steindór árum saman.
Flugleikur og frelsi
Steindór var skólameistari
Menntaskólans á Akureyri á ár-
unum 1966 til 1972 og tók við þeim
starfa af Þórarni Björnssyni, sem
þá hafði um nokkurt skeið átt við
veikindi að stríða. Þórarinn var
mikill ljúflingur í allri framkomu –
fannst mér sem hann dveldi í
heimi ljóðs og drauma – og talinn
forvitri eins og títt hefur verið um
aðra af Fjöllum. Hann þýddi m.a.
þá merku bók Litla prinsinn úr
frönsku og voru einkunnarorðin
þessi: það mikilvægasta er ósýni-
legt augunum. Steindór var aftur
mikill stórhugi sem naut sín best
óheftur uppi um fjöll og firnindi, í
heimi plantna og dýra (álfa og
trölla?), eða óþreytandi að ræða og
skrifa um þessi viðfangsefni sín,
en beið þess hlutskiptis að taka á
efri árum sínum við okkur, upp-
reisnargjörnum börnum velmeg-
andi eftirstríðsárakynslóðar. Var
bítkynslóðin með Allen Ginsberg í
fararbroddi komin fram nokkru
fyrr, stúdentauppreisn í París
1968, hippar og blómabörn í Am-
eríku, eins konar flugleikur kyn-
slóðanna að loknum stormi stríðs-
áranna. Flugleikur inn á nýjar
víddir himingeima og vitundar-
heima. Við spurðum
um frelsið í heimun-
um. Við vissum minna
um afstæði hlutanna,
eigin fjötra, og gjaldið
sem greiða þurfti.
Heimsbókmenntir
Ofan á Heima er
best og grasafræði
ömmu komu nú
heimsbókmenntirnar
og kynntist ég Stein-
dóri býsna vel í gegn-
um störf mín sem for-
maður Bókmennta-
klúbbs skólans. Hann
hafði vit á að láta okk-
ur í friði við þessa
iðju. Bókin um Veginn var mikið
lesin; að Lao Tse hafi gengið í fjall
líkt og Bárður Snæfellsás forðum
er enn líkleg skýring. Ginsberg og
ljóðaþýðingar úr frönsku eftir Jón
Óskar voru vinsælar og kynntumst
við þar Rimbaud, Baudelaire og
Eluard: „Ég fæddist til að þekkja
Þig og nefna Frelsi.“ Öllu Frelsinu
var svo skolað niður með römmu
tevatni og dropa af ilmandi hun-
angi af skógartoppi – Honeysuckle
– Lonicera Periclymenum. Sjálfur
var Steindór orðsins maður og átti
ekki langt að sækja það, móðir
hans, skáldkonan Ólöf frá Hlöðum,
hún gat sannarlega „komið orðum
að lífinu“.
Fjölfræðingur
á skólameistarastól
Þegar litið er yfir skólameist-
aratíð Steindórs hjá ’72-árgangi
mínum, sem var óvenju fjölmenn-
ur, má sjá lítil afföll. Að höndla
sársaukann og vaxa að manni
sannreyndi Steindór, en kona hans
veiktist alvarlega um það leyti er
hann tók við skólanum og fór hann
í daglegar heimsóknir á FSA.
Hann gaf árganginum þá umsögn
að hann hefði verið vinnusamur og
alltaf skilað sínu, ég held reyndar
að kröfurnar hafi iðulega sett á
okkur heilmikla pressu. Steindór
var í senn óhefðbundinn og alþýð-
legur, vasaðist í mörgu og innbyrti
í einni persónu ótrúlega þekkingu
og margar flóknar andstæður. Of
mikið kannske, en … barasta bara.
Auk þess var hann í pólitík og lá
vel við höggi, gaf líka á sér færi
sökum þess hve umbúðalaus hann
var í allri frásögn og framgöngu,
en karlmenni til að mæta ófræg-
ingu.
Til nútíðar
Steindór var alla tíð afkastamik-
ill fræðimaður og rithöfundur,
skrifaði t.a.m. bæði annað bindið
af Landið þitt á þessum árum og
Vegahandbókina sem báðar hafa
orðið vinsælar. Í eftirfarandi ljóði
Ólafs Jóhanns Sigurðssonar er vel
lýst tilfinningu Steindórs fyrir
varðveislu menningar og náttúru
og er enn á ný komið að eflingu
náttúrufræða:
Hvert liggur þessi vegur
sem þið leggið handa vélum
um löndin þver og endilöng,
um öræfi sem byggð?
Hvar er kirkja huldufólksins?
Hvar er klettur smárra dverga?
Hvar er lækurinn hjá bænum?
Hvar er lindin silfurskyggð?
Vitrunargáfur
og sálarrannsóknir
Hæfileikinn til að undrast, fyll-
ast lotningu yfir hinu óræða í
sköpunarverkinu, var sá hæfileiki
sem Albert Einstein taldi nútíma-
manninn í hættu með að glata. Það
var ekki fyrr en ég var við kennslu
í MA á árunum 1981 til 1984 og
hafði þá nýlokið BA-ritgerðinni,
sem fjallaði um trúarreynslu, að
ég fór að gera mér grein fyrir
þætti Steindórs í nýguðfræði og
spíritisma. Þessi áhugi Steindórs á
sálarrannsóknum einkenndi jafn-
framt marga af okkar frumlegustu
og merkustu fræðimönnum á
fyrstu áratugum 20. aldar og var í
takt við hliðstæða þróun sálfræð-
innar erlendis. Má hér nefna tvo
heimspekiprófessora við Háskóla
Íslands, þá Ágúst H. Bjarnason og
Guðmund Finnbogason, en Ágúst
gerði með aðstoð Guðmundar eina
fyrstu sálfræðirannsóknina hér-
lendis, sótti í þjóðararfinn og
rannsakaði berdreymi og gaf út í
bókinni Drauma Jói árið 1915. Jón
Árnason þjóðsagnasafnari hafði
áður talað um berdreymið sem al-
menna vitrunargáfu.
Blóm og menn
Steindór varð háaldraður og vel
ern. Hann var mjög gott gam-
almenni, ég kynntist honum raun-
ar langbest þá, doktorsverkefnið
var á sviði þróunarsálfræði og sál-
málvísinda, fannst það forvitnilegt.
Lét lesa fyrir sig eftir að hann var
orðinn nær blindur og hélt áfram
að pæla í handanfræðum; alefling
andans og athöfn þörf fram í dauð-
ann. Aðalviðfangsefnin höfðu verið
blómin, löngum gluggar til nýrra
vídda og huliðsheima jafnvel í dag
þegar eina leiðin í stegldri þrá-
hugsuninni er sú að taka Guð til
fanga og yfirheyra, eins og Bjarni
Bjarnason kemst að orði í Mann-
ætukonunni, en: Blómin eru svo
lítil að það er eins og þau séu leif-
ar frá því að hann skapaði aðra
jörð, annars staðar í alheiminum,
miklu minni. Náin skoðun á þeim
sannfærir mann um að sá heimur
hafi verið jafnvel enn fínni en
þessi.
Hvert liggur þessi vegur?
Björg
Bjarnadóttir
Minning
Steindór, segir Björg
Bjarnadóttir, var skóla-
meistari Menntaskólans
á Akureyri á árunum
1966 til 1972.
Höfundur er forstöðusálfræðingur.