Morgunblaðið - 20.01.2003, Blaðsíða 18

18 MÁNUDAGUR 20. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson. H
LUTVERK háskóla er öflun
og miðlun þekkingar, þ.e.
rannsóknir og kennsla. Þetta
fer ætíð saman, en í mis-
miklum mæli. Meginskyldur
háskóla gagnvart íslensku samfélagi felast
annars vegar í kennslu háskólanema og hins
vegar í rannsóknum og þekkingaröflun sem
stuðlar að þróun íslensks atvinnulífs og
menningar. Þróun íslensks samfélags á allt
undir því að vel takist til í þessum efnum, að
vel menntuð þjóð búi að frumlegu og öflugu
rannsóknarstarfi og nýsköpun. Ef Ísland á
að vera í fremstu röð á nýrri öld þarf að efla
bæði háskólakennslu og rannsóknir. Við
þurfum að hækka það hlutfall ungs fólks
sem lýkur háskólaprófi og styrkja íslenskt
vísindasamfélag sem er smávaxið og til-
tölulega veikburða enda þótt töluvert hafi
áunnist á undanförnum árum.
Háskólakennsla
Kröfur þjóðfélaga og atvinnulífs um
menntun hafa vaxið stig af stigi. Þróuð sam-
félög gera sífellt meiri menntunarkröfur og
atvinnulífið byggir í æ meira mæli á há-
menntuðu starfsfólki sem getur skapað nýja
þekkingu og atvinnutækifæri. Í flestum
vestrænum löndum ljúka sífellt fleiri há-
skólaprófi. Annars vegar ljúka fleiri hefð-
bundnu háskólanámi. Hins vegar hefur skil-
greining háskólanáms verið víkkuð út og
nám sem áður var í framhaldsskólum flutt á
háskólastig. Jafnframt hefur skólum á há-
skólastigi fjölgað, ekki síst á Íslandi sem á
vafalaust heimsmet í fjölda háskóla miðað
við íbúafjölda. Þessi þróun hefur að mörgu
leyti verið til góðs. Hún hefur stuðlað að því
að fleiri nemendur menntist og opnað þess-
um nemendum fjölbreytilega námsmögu-
leika á háskólastigi.
Hvað er háskóli?
Flestar þjóðir hafa átt marga háskóla öld-
um saman. Þessir háskólar skipta gjarnan
með sér verkum og hlutverk þeirra eru oft
ólík. Hlutverkaskiptingin er tvíþætt. Annars
vegar leggja skólar áherslu á mismunandi
fræðasvið, svo sem almennir háskólar sem
spanna yfir mörg fræðasvið og sérskólar t.d.
á sviði viðskipta, landbúnaðar eða kenn-
aranáms. Hins vegar leggja háskólar mis-
mikla áherslu á hlutverk sitt sem rannsókn-
arstofnanir. Flestar þjóðir gera hér
greinarmun í nafngift skóla. Þannig gera t.d.
Bandaríkjamenn greinarmun á „University“
sem kalla mætti rannsóknaháskóla og „Coll-
ege“, sem leggur megináherslu á kennslu til
fyrstu háskólagráðu. Aðrar þjóðir nota sam-
svarandi nafngiftir til að gera þennan grein-
armun. Íslendingar, sem áttu lengst af engan
og síðan einn háskóla, hafa ekki gert grein-
armun á
lenskum
var fjölg
heldur s
yfir alla
Í nágr
allan he
fremst s
og gegn
sóknars
er í senn
rannsók
muna, n
manna,
aðstöðu
fæstar þ
Háskólar Ísland
Eftir Einar Stefánsson

    



  

  !
"  #
012
'&
345 '&
$"1


/ &'
61
 S
TJÓRNMÁLALÍFIÐ hef-
ur lengi verið staðnað í
fjötrum gamla fjórflokks-
ins og íslenskir jafn-
aðarmenn dæmdir til út-
legðar í eyðimörk stjórnmálanna.
Útlegð sem tryggt hefur Sjálfstæð-
isflokknum yfirburðastöðu í krafti
stærðar sinnar og getu til að mynda
tveggja flokka ríkisstjórnir. Enginn
flokkur hefur sett mark sitt á sam-
félagið með neinum viðlíka hætti, enda
íslenskt þjóðfélag allt annarrar gerðar
en norrænu kratamódelin.
Nú um stundir lítur út fyrir að bar-
átta jafnaðarmanna fyrir öflugri
hreyfingu, sem hefur burði og styrk til
að veita Sjálfstæðisflokknum raun-
verulega samkeppni um hylli kjós-
enda, sé að takast. Stjórnmálahreyf-
ingu sem hefur afl til að breyta
þjóðfélaginu með afgerandi hætti og
getur unnið að brýnum réttlæt-
ismálum á borð við fyrningu veiði-
heimilda og róttækum breytingum á
kjörum bótaþega. Hreyfingu sem
minnkar ójöfnuðinn og berst gegn
þeirri ömurlegu og vaxandi fátækt
sem er að skjóta hér rótum.
Það hillir undir það að annar flokk-
ur en Sjálfstæðisflokkurinn geti
myndað sterkar tveggja flokka stjórn-
ir og veitt þeim forsæti. Uppgangur
Samfylkingarinnar undanfarna mán-
uði gefur vonir um að þetta geti tekist
í kosningunum í vor. Til að lyfta undir
að það verði að veruleika fékk formað-
ur Samfylkingarinnar Ingibjörgu Sól-
rúnu Gísladóttur borgarstjóra til liðs
við flokkinn í kosningabaráttunni í
vor. Einn sigursælasta og farsælasta
stjórnmálamann landsins sem á að
baki þrjá stóra sigra á Sjálfstæð-
isflokknum í Reykjavík. Þeim Össuri
Skarphéðinssyni formanni og Mar-
gréti Frímannsdóttur varaformanni
tókst að leiða flokkinn úr vonlítilli
stöðu til þess að njóta fylgis ríflega
þriðjungs kjósenda í skoðanakönn-
unum við árslok. Því er lag til að ná
þeim árangri sem að var stefnt með
stofnun Samfylkingarinnar.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir stígur
af stóli borgarstjóra og inn í lands-
málin sem forsætisráðherraefni Sam-
fylkingarinnar. Innkoma hennar eyk-
ur líkurnar á því að Samfylkingunni
takist að verða sá valkostur sem
flokknum var ætlað að verða með
stofnun sinni. Að verða samnefnari fé-
lagshyggjufólks og jafnaðarmanna
með breiða skýrskotun inn á miðju
stjórnmálanna. Til að vinna að þessu
markmiði kynntu þau Össur og Ingi-
björg Sólrún til sögunnar pólitískt
tvíeyki sitt í forystu jafnaðarmanna í
kosningabaráttunni næstu mánuði.
Einsog alltaf þegar brotið er blað
og ótroðnar slóðir fetaðar þá sýnist
sitt hverjum. Fyrirmyndin er í sjálfu
sér engin en nokkur dæmi má tína til
úr íslenskri og erlendri stjórn-
málasögu um öflug pólitísk tvíeyki, þó
annarrar gerðar séu. Í hugmyndinni
getur falist verulegur styrkur. Sem
dæmi um slíkt af erlendum vettvangi
má nefna leiðtoga breskra jafn-
aðarmanna, þá Tony Blair og Gordon
Brown. Litið til innlendra stjórn-
máladúetta ber vitaskuld hæst þá Ólaf
Thors og Bjarna Benediktsson, Ey-
stein Jónsson og Hermann Jónasson,
og þá Einar Olgeirsson og Brynjólf
Bjarnason. Öll þessi tvíeyki urðu til að
styrkja stöðu flokkanna sem þau
veittu forystu og breikka ásýnd
þeirra, þannig að betri árangur náðist.
Ingibjörg Sólrún mun bera stefnu
Samfylkingarinnar fram í kosninga-
baráttunni og verður forsætisráð-
herraefni flokksins en Össur fer með
leiðarstjórnun hans og stjórn-
armyndun eftir kosningar. Þetta er
skýr og klár verkaskipting sem getur
skilað góðum árangri. Þau bera fram
þá frjálslyndu jafnaðarstefnu sem
flokkurinn berst fyrir og kristallast
m.a. í lýðræðislegum umbótum, fjöl-
breyttri atvinnustefnu, réttlæti í auð-
lindanýtingu og öflugu velferðarkerfi.
Velferðarkerfi þar sem kýr rekstr-
arformsins eru ekki heilagar, heldur
leiðir að markmiði um jöfnuð og sann-
girni. Þá skiptir ekki minnstu að bæði
eru þau Evrópusinnar í besta skilningi
þess orðs.
Markviss menntasók
um í framsókn flokksins
aðarfyllsta verkefni Sam
arinnar í næstu ríkisstjó
standa fyrir framsækinn
stefnu á öllum stigum. S
ina í gegnum framhalds
leggja sérstaka áherslu
endurmenntun og anna
ir þá sem hafa horfið frá
leiðinni. Skólakerfið er s
aldags og þunglamalegt
endurbóta er þörf til að
nútímalegs horfs. Þetta
stærstu verkefnum sem
jafnaðarmanna stendur
takist flokknum að kom
isstjórn.
Áhrifaleysi jafnaðarm
un samfélagsins er sorg
leg söguleg staðreynd. A
þeir ýmsu áorkað og un
samstarfi við aðra. Vöku
mannatryggingar og fræ
eitthvað sé nefnt. En áh
getað verið miklu meiri
þar af leiðandi mikið bet
loksins undir það að viðv
stjórnarandstöðu og sun
verið á enda. Þá er miki
og landslag stjórnmálan
en nokkru sinni fyrr.
Flokkakerfi Jónasar
ur runnið sitt skeið á en
arnir lifað sína daga. Ný
sem hverfist um öfluga
ingu jafnaðar- og kvenfr
arsvegar og klassískan h
hinsvegar, verður líkleg
þegar horft er yfir pólití
Hvort svo verður kemur
sem kosningarnar 10. m
kvæðagreiðsla um það h
ur stjórnmálanna mun l
áratugina. Þær munu sn
hvort eyðimerkurgöngu
aðarmanna sé loksins lo
þeirra Ingibjargar Sólrú
íðs Oddssonar mun hald
artaumana að kosningu
Eyðimerkurgöngu lokið
Eftir Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er frambjóða
arinnar í Suðurkjördæ
LITRÍKUR LANDBÚNAÐUR
Íslenzkur landbúnaður hefur átt ábrattann að sækja síðustu áratugi.Fyrri hluti lýðveldistímans ein-
kenndist af mikilli sókn. Mikil ræktun
stóð yfir í sveitum landsins. Ný íbúðar-
hús voru byggð, fjós, hlöður og fjárhús
og framleiðsla landbúnaðarins aukin að
sama skapi. Í kjölfar þessa uppbygging-
artímabils tók hins vegar við tími sam-
dráttar og minnkandi framleiðslu, sem
staðið hefur fram á þennan dag.
Landbúnaðurinn hefur verið stöðugt
bitbein stjórnmálamanna, sem deilt hafa
um það hversu mikið fé er veitt til þess
að greiða niður verð landbúnaðarafurða
og hvernig það skuli gert. Í huga al-
mennings í þéttbýli hefur þess vegna
skapazt sú ímynd af landbúnaði, að þar
væri um að ræða atvinnugrein, sem ekki
gæti staðið á eigin fótum og þyrfti á fé að
halda úr almannasjóðum.
Smátt og smátt hefur þeim fjölgað,
sem telja, að vandi landbúnaðarins felist
fyrst og fremst í því milliliðakerfi, sem
byggt hefur verið upp í kringum at-
vinnugreinina og taki til sín alltof mikla
fjármuni.
Enginn ágreiningur er um það að ís-
lenzkir bændur framleiða vöru, sem að
gæðum er fullkomlega sambærileg við
framleiðslu bænda í öðrum löndum. Um
það er heldur ekki deilt, að vinnslustöðv-
ar landbúnaðarins vinna vörur úr fram-
leiðslu landbúnaðarins, sem að gæðum
eru samkeppnisfærar við erlendar bú-
vörur.
Þótt miklir fjármunir fari úr almanna-
sjóðum til landbúnaðarins sem slíks er
ljóst að afkoma bændanna sjálfra mætti
vera betri. Afkoma ákveðins hóps
þeirra, sem hafa fyrst og fremst byggt á
sauðfjárrækt, er í mörgum tilvikum
hörmuleg.
Nú hafa bændakonur tekið frumkvæði
um að breyta þeirri neikvæðu mynd,
sem almenningur hefur af landbúnaðin-
um. Þær hafa bundizt samtökum í gras-
rótarhreyfingu, sem nefnist Lifandi
landbúnaður. Þær vilja stuðla að litrík-
ari landbúnaði, sem starfi í persónulegri
tengslum við neytendur ásamt sterkari
bændastétt og traustari byggð í landinu.
Þessu framtaki bændakvenna ber að
fagna. Það er löngu tímabært að breyta
þeirri mynd, sem orðið hefur til af ís-
lenzkum landbúnaði. Anna Margrét
Stefánsdóttir segir að þær vilji skapa
„breiða þekkingu, skilning og tengsl
milli framleiðenda og neytenda“.
Talsmenn Lifandi landbúnaðar segja,
að þær vilji nálgast neytendur á per-
sónulegri hátt með því að geta selt af-
urðir síns bús á sínu búi. Þetta tíðkast
víða erlendis og þjónar bæði því hlut-
verki að styrkja landbúnaðinn og efla
ferðaþjónustu, enda sækjast ferðamenn
gjarnan eftir að geta bragðað á landbún-
aðarafurðum héraða og landshluta og
tekið með sér heim. Úreltar reglur
standa í vegi fyrir starfsemi af þessu
tagi hér á landi. Takist að breyta því
mun hins vegar skapast nauðsynlegt
mótvægi við þá hamborgarasjoppu-
menningu, sem ríkir illu heilli víða á
landsbyggðinni og er ferðaþjónustunni
sízt til framdráttar.
Framtak bændakvennanna er fyrsta
vísbendingin sem komið hefur fram í
langan tíma um að breytt viðhorf séu að
ryðja sér til rúms meðal bændastéttar-
innar. Neytendur eiga að taka þessu
framtaki opnum örmum. Það getur vel
orðið til þess að skapa þáttaskil í sveit-
um landsins, efla landbúnaðinn á ný og
og leiða til aukinnar velsældar í sveitum
landsins.
Ísland er allt annað og betra land með
búsældarlegum sveitum.
NEYSLUHEGÐUN ALMENNINGS
Mikil umræða hefur staðið um það ínágrannalöndunum að margt
bendi nú til þess að í garð sé að ganga
tímabil verðhjöðnunar eftir látlausa
verðbólgu í rúmlega hálfa öld. Þrír sér-
fræðingar, sem rætt var við í Morgun-
blaðinu í gær, segja að litlar líkur séu á
verðhjöðnun hér á landi og benda á að
verðbólga sé enn ríkjandi þótt hún hafi
lækkað verulega og líkur séu á að hún
þokist upp á við á næstunni vegna áhrifa
stóriðjuframkvæmda. Hvort sem við er-
um að sigla úr verðbólgu inn í verðhjöðn-
un eða ekki eru ýmsar vísbendingar um
það að breytingar séu að eiga sér stað á
neyslumynstri almennings hér á landi og
þær markist af samdrættinum í íslensku
efnahagslífi.
Í grein Ragnhildar Sverrisdóttur,
blaðamanns í Morgunblaðinu, í gær um
breytta hegðun landsmanna kemur fram
að um hátíðirnar hafi fólk eytt minna fé
en áður. Þótt jólaverslun hafi verið svip-
uð í heild og áður hafi fólk eytt minni
peningum í mat og sneytt hjá dýrri
merkjavöru. Þá kvarta leigubílstjórar
undan því að lítið sé að gera og segist
einn ekki hafa séð það svartara frá 1950.
Þá hafi áramótafagnaðir verið færri og
sumir smærri í sniðum en undanfarin ár.
Það er þó ekki óhætt að segja að þess-
ar vísbendingar séu birtingarmynd sam-
dráttar, til þess eru fyrirvararnir of
margir. Í grein Ragnhildar er bent á að
þótt minna fé sé varið til matarkaupa sé
síður en svo þar með sagt að fólk hafi
borðað minna. Jólasteikin hafi einfald-
lega verið mun ódýrari en menn eigi að
venjast. Þá hafi kjöt ekki aðeins lækkað í
verði heldur einnig grænmeti. Um leið
hafa Íslendingar í auknum mæli flutt
innkaup sín í svokallaðar lágvöruverðs-
verslanir og er meðal annars farið að
taka tillit til þess í vísitöluútreikningum
Hagstofunnar. Samkvæmt tölum
greiðslukortafyrirtækisins Europay
vörðu Íslendingar rúmlega 3% lægri
upphæð til matar- og drykkjarkaupa í
desember 2002 en í sama mánuði 2001 og
nær 4% minna í fatnað.
Leigubílstjórar kenna hins vegar
rekstrarleigu, kaupleigu, bílaleigu og
öðrum nýjungum um vanda sinn, sem og
því að fólk vilji fremur eiga tvo bíla en að
reiða sig einstaka sinnum á leigubíla. Sé
það rétt bendir vandi leigubílstjóranna
ekki til þess að fólk hafi minna handa á
milli, heldur til breyttrar hegðunar, fyr-
irbæris, sem á máli hagfræðinnar kallast
hliðrun.
Þótt ekki sé einsýnt að leggja megi að
jöfnu samdrátt og breytta neysluhegðan
er ekki hægt að horfa fram hjá því að
margir brenndu sig á þeirri skefjalausu
bjartsýni sem ríkti í góðærinu fyrir alda-
mótin. Dómsmálum hjá héraðsdómstól-
um landsins fjölgaði mikið 2002 og eru
um og yfir 95% einkamála vanskilamál.
Á hinn bóginn voru vanskil við Íbúða-
lánasjóð í sögulegu lágmarki á síðasta
ári þótt fjöldi mála þar sem tekið hafi
verið á greiðsluerfiðleikum hafi tvöfald-
ast.
Það blandast engum hugur um að
þjóðfélagið er að ganga í gegnum sam-
dráttarskeið. Áhrif þess á neysluvenjur
og hegðun almennings virðist vera í þá
veru að fólk geri sér nú betur grein fyrir
hvað það hafi handa á milli og leitist við
að eyða ekki meiru en það aflar. Slík þró-
un hlýtur að ýta undir heilbrigðara efna-
hagslíf þegar til lengri tíma er litið.