Morgunblaðið - 30.01.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 FIMMTUDAGUR 30. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
N
efnd án hliðstæðu á
vegum Alþingis
lætur nú af störf-
um. Nafn hennar
er Nefnd um auk-
inn hlut kvenna í stjórnmálum
og hóf hún störf 1998 (http://
fleirikonuristjornmal.is). Mig
langar til að kveðja hana með
því að tvinna saman tvenn sjón-
armið sem snúast um það mark-
mið að auka hlut kvenna í stjórn-
málum. Annað sjónarmiðið er
kennt við réttlæti, en hitt má
kenna við gagnsemi eða nyt-
semd.
Augljóst er að réttlátt er að
bæði kynin sitji saman á valda-
stólum og hafi samráð sín á milli
um helstu efni ákvarðana sinna.
Réttur kynjanna til að hafa jafn-
an aðgang að
völdum og til
að skipta þeim
bróðurlega á
milli sín, er
óvefengj-
anlegur. En
réttlæti er barasta ekki nóg, því
hugtakið bróðurlega virðist fela í
sér kynjaskekkju, það merkir
sennilega að bróðirinn fái aðeins
meira en systirin.
Það er sama þótt konur hafi
stokkið yfir allar hindranir á
hlaupabrautinni, þær hafa ekki
enn komist í mark. Ýmsar ósýni-
legar hindranir valda því. Og það
er sama hversu margar reglur
eru afnumdar og aðrar betri
settar í staðinn, eitthvað er und-
arlega bogið við niðurstöðuna.
Það er líka sama hvernig rað-
að er á framboðslista fyrir kosn-
ingar, staðreyndin er áfram sú
að karlar hönnuðu valdaborðið
og að þeir hafa ekki enn séð
nógu góða ástæðu til að standa
upp frá því. Fremur reyna þeir
að verja það.
Sagt er að stundum taki karl-
ar ákvarðanir fyrir fundi sem
þeir eiga að sitja með konum,
eins og t.d. í (karla)gufubaðinu, á
golfvellinum eða hvar sem þeir
finna sér skjól. Í raunveruleika-
sjónvarpsþættinum Survivor, þar
sem þátttakendur velja ávallt
einn úr liðinu í hverjum þætti
þangað til sigurvegarinn einn
stendur eftir, kemur í ljós einnig
þar að karlarnir ákveða oft fyrir
fundi hvaða konu á að senda
heim (konurnar plotta auðvitað
líka).
Karlar hafa mótað aðferðir til
að beita valdinu og af þeim sök-
um hefur valdið iðulega reynst
hinu kvenlæga hált eins og fisk-
ur og það smýgur úr hendi – og
karlarnir synda með það eitt-
hvert annað. Ef aðeins er ein-
blínt á það að fjölga konum í
stjórnmálum út frá hugmyndum
um réttlæti, eru sterkar líkur á
því að valdið læðist af þingi og
skjóti upp kollinum í viðskiptalíf-
inu og í stórfyrirtækjum, í út-
boðunum og hlutafélögunum.
Það hefur þegar gerst og í raun
verið algengt síðastliðin ár.
Í bókinni Gegnum glerþakið –
valdahandbók kvenna, stendur
m.a. að sænskar sveitarstjórna-
konur hafi uppgötvað að þær
væru bara að færa bókhald – því
búið væri að bjóða alla helstu
valdaþætti sveitarfélaganna út,
þeir væru komnir á almennan
markað þar sem karlar hefðu
töglin og hagldirnar. Í dótturfyr-
irtækjum eru nú unnin mörg
mikilvæg störf sem áður voru á
hendi sveitarfélaganna. Þau eru
armur af hlutafélagavæðingunni.
Í bókinni segir t.d. Berit Magn-
usson sveitarstjórnarkona í Köp-
ing: „Það var búið til nýtt batterí
og hlutverk okkar varð eingöngu
það að sjá um fundi og kaupa og
selja heilbrigðisþjónustu.“
(Bls.128.)
Kyn er pólitísk breyta sem
hefur áhrif. Kyn þarf þó ekki
nauðsynlega um alla framtíð að
skipta máli í stjórnmálum, en
það virðist nokkuð augljóslega
gera það núna. Kyn er áhrifarík
pólitísk breyta, þótt erfitt geti
verið að höndla hana og færa
sönnur á hana. En þegar rýnt er
í hana sést að karlinn situr fast
við stjórnvölinn.
Fræðikonan Anne Phillips
segir að óréttlátt sé að karlmenn
einoki valdasvið stjórnmálanna.
Hún segir að sérstakir hags-
munir kvenna hljóti ekki áheyrn
án þátttöku kvenna og að konur
nálgist og kynni viðfangsefni sín
með öðum hætti en karlmenn.
Flestallir geta sennilega verið
sammála þessu og einnig því að
ólík nálgun kynjanna kalli á sam-
ráð þeirra þegar ákvarðanir eru
teknar. Samráð kynjanna merkir
jafna ábyrgð þeirra og gagn-
kvæma virðingu. Það er réttlæti!
En réttlæti er ekki nóg.
Réttlætissjónarmiðið dugar
ekki eitt og sér til að lokka
sáttahönd karla upp úr vasanum,
til að fá þá til að vinna að brýn-
asta verkefninu: Að vinna að
nýju valdakerfi með konum. Það
vantar nefnilega einhverja feita
og girnilega beitu á öngulinn!
Hinn „hvíti miðaldra karl-
maður“ mun ekki standa upp frá
hinu aldagamla valdaborði sínu
og hanna og smíða nýtt valda-
borð með konum nema hann fái
eitthvað í staðinn. Nema hann
sjái sér hag í því. Nema það sé
alveg kristaltært, eins og stjórn-
málamenn segja, að hann græði
meira á því en að vera einráður/
launráður. Þetta er nytsemd-
arsjónarmiðið, en því miður er
ekki ennþá ljóst hver beitan á að
vera, því sjóðirnir sem hann sit-
ur á eins og ormur á gulli eru
svo gildir. Það er hins vegar að-
steðjandi verkefni að finna væna
beitu. Hún yrði gagnlegt vopn í
baráttu kynjanna.
Og ef það tekst að fá karla til
að setjast að samningaborðinu
mun valdið breytast með tím-
anum og láta af sínum karllægu
einkennum, sem eru aðeins nú-
verandi klæði þess. Konur ættu
því að vera fleiri í stjórnmálum:
Í fyrsta lagi til að breyta valdinu
og tryggja með því virðingu og
ábyrgð beggja kynja. Og í öðru
lagi til að breyta samfélaginu.
Núna skiptir aðeins eitt máli
fyrir karla, aðeins eitt – að þora.
Konur þora, vilja og geta og
þurfa eitthvað meira en nefnd
sem er að hætta störfum, þær
þurfa sennilega aukinn sam-
takamátt, beitu á öngulinn og
gagnkvæman áhuga.
Konur og stjórnmál I birtist á
þessum vettvangi fimmtudaginn
16. janúar sl.
Konur og
stjórnmál II
Réttlætissjónarmiðið dugar ekki til að
fá karla til að vinna að brýnasta verk-
efninu: Að vinna að nýju valdakerfi
með konum. Það vantar einhverja feita
og girnilega beitu á öngulinn!
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
ALLUNDARLEG og sérkennileg
umræða hefur farið fram í ýmsum
fjölmiðlum undanfarna mánuði um
einkavæðingu og einkarekstur í heil-
brigðiskerfinu. Hér hafa átt hlut að
máli heilbrigðisráðherra, aðstoðar-
maður hans og fjölmargir þingmenn
úr öllum flokkum og jafnvel nokkrir
læknar. Þessi umræða byggist á því
að orðið einkavæðing er notað í
röngu samhengi og umræðan hefur
því oft verið mjög undarleg. Það er
því kominn tími til að þeir sem taka
þátt í umræðunni komi sér niður á
rétta skilgreiningu.
Samkvæmt skilgreiningu ýmissa
orðabóka og erindisbréfi einkavæð-
ingarnefndar er orðið einkavæðing
notað um það ferli sem felst í því að
koma opinberum rekstri í einka-
rekstur. Undanfarna mánuði hefur
að undirlagi einkavæðingarnefndar
staðið yfir einkavæðing bankanna og
daginn sem samningar voru undir-
ritaðir lauk því ferli og einkarekstur
tók við. Þeir sem eru fylgjandi einka-
rekstri ákveðins þáttar hljóta því að
styðja einkavæðingu á því sviði.
Einkarekstur í heilbrigðiskerfinu
hefur verið skilgreindur þannig að
ríkið geri samkomulag við aðra um
rekstur einstakra þátta þjónustunn-
ar en greiðsla fyrir hana komi áfram
úr ríkissjóði.
Einkavæðing í heilbrigðisþjón-
ustu þýði á hinn bóginn að bæði
rekstur og fjármögnun er færð til
einkaaðila. Þetta þýðir að það al-
mannatryggingakerfi sem við höfum
búið við yrði lagt niður og sumir
bæta við að með því yrði „ameríska
kerfið“ tekið upp, sem er eitthvað
voðalegt.
Þannig hefur t.d. heilbrigðisráð-
herra lýst því yfir að hann sé með
einkarekstri í kerfinu en algerlega á
móti einkavæðingu. Hér er sem sagt
verið að fara rangt með og láta orð
þýða allt annað en þau gera.
Heilbrigðiskerfi okkar er byggt á
tveimur meginþáttum. Almanna-
tryggingakerfi sem ríkið sér um og
innheimtir framlög landsmanna í
gegnum skattakerfið. Á móti koma
réttindi ríkisborgara hér á landi til
þjónustu vegna veikinda en þau eru
skilgreind í stjórnarskrá, lögum um
heilbrigðisþjónustu og lögum um
réttindi sjúklinga. Engin umræða
hefur verið hér á landi um að breyta
þessu fyrirkomulagi.
Þegar verið er að tala um einka-
væðingu og einkarekstur í heilbrigð-
isþjónustu er eingöngu átt við
rekstrarþáttinn. Í dag er sérfræði-
þjónusta að miklu leyti einkarekin
(og hefur verið einkavædd í 70 ár!),
mikið af öldrunarþjónustu er það
líka (Grund, DAS, Sóltún). Trygg-
ingakerfið greiðir kostnaðinn við
reksturinn samkvæmt samkomulagi
milli aðila að verulegu leyti. Spítalar
eru ríkisreknir og heilsugæslan að
mestu leyti einnig. Heilbrigðisráð-
herra hefur nú lagt til að rekstur
nýrrar heilsugæslustöðvar í Kópa-
vogi verði einkavæddur og samning-
ar gerðir við lækna um einkarekstur.
Ríkið mun reisa og eiga bygginguna
og greiðir að sjálfsögðu fyrir rekst-
urinn þannig að þeir sem fá þar þjón-
ustu njóta sjálfsagðra réttinda.
Það er nauðsynlegt að þeir sem
fjalla um heilbrigðismál noti ofan-
greind orð á sama hátt og aðrir í
þjóðfélaginu þannig að allir skilji um
hvað er verið að ræða.
Einkavæðing og einka-
rekstur í heilbrigðiskerfinu
Eftir Ólaf Örn
Arnarson
„Tal um
einkavæð-
ingu og
einkarekst-
ur í heil-
brigðisþjónustu á
eingöngu við rekstr-
arþáttinn.“
Höfundur er læknir.
UNDANFARIÐ hefur nokkuð
verið ritað um val á Íþróttamanni
ársins sem er valinn af samtökum
íþróttafréttamanna. Flestir eru
sammála um að Ólafur Stefánsson
sé vel að þessum titli kominn í ár
og er ég vissulega einn þeirra. Ég
er samt á því að fötluðum íþrótta-
mönnum sé ekki gert jafn hátt
undir höfði og þeir eiga skilið. Þeir
sem eru á þeirri skoðun að íþróttir
fatlaðra séu ekki sambærilegar við
aðrar greinar innan ÍSÍ hafa ekki
kynnt sér málið nógu vel. Mig
langar hér að svara nokkrum þeim
rökum sem hafa komið gegn afrek-
um fatlaðra íþróttamanna.
1. Þetta er svo ung grein, er þetta
nokkuð sambærilegt?
Íþróttir fatlaðra eru vissulega
ung grein samanborið við marg-
ar aðrar sem við erum að bera
okkur saman við, vissulega mun
yngri en t.d. knattspyrna en
mun eldri en t.d. keppnisþolfimi
og alþjóðleg mót íslenska hests-
ins.
2. Þetta er allt svo flokkaskipt, er
þetta ekki eins og verið væri að
keppa í flokki örvhentra og ljós-
hærðra spjótkastara?
Þessu er vissulega ekki auðvelt að
svara nema þá að háralitur og
kasthendi skiptir ekki miklu
máli fyrir spjótkastarann.
Flokkarnir sem fatlaðir íþrótta-
mennirnir eru settir í eru til
þess að þeir eigi kost á sann-
gjarnri keppni. Fjöldi annarra
íþróttamanna keppir í flokkum,
júdómaðurinn Bjarni Friðriks-
son og lyftingamaðurinn Skúli
Óskarsson voru báðir í
ákveðnum þyngdarflokkum þeg-
ar þeir unnu sín mestu afrek og
voru valdir Íþróttamenn ársins.
Það eru vissulega mismargir í
hverjum flokki hjá fötluðum eins
og hjá hinum en t.d. í flokki
Kristínar Rósar Hákonardóttur
eru 27 einstaklingar á heimslist-
anum en það eru bara þeir sem
keppt hafa á alþjóðlegum mót-
um, þá eru ótaldir allir þeir sem
ekki ná lágmörkum á þessi al-
þjóðlegu mót.
3. Það er engin samkeppni í þess-
um greinum fatlaðra.
Það á vissulega stundum við,
sérstaklega í flokkum mikið fatl-
aðra íþróttamanna, S1–S3, því
það eru bara ekki svo margir í
heiminum svona mikið fatlaðir
sem stunda hverja grein. En
þegar ofar kemur í fötlunarskal-
ann er um mun meiri samkeppni
að ræða. En samkeppnin eða
breiddin í flokki S7 í 100 m bak-
sundi kvenna í heiminum er
svipuð og breiddin í kúluvarpi
kvenna í Evrópu, þ.e. 3. sæti á
afrekslistunum er hlutfallslega
álíka langt frá 1. sætinu í báðum
greinum og sömuleiðis 10. sæti
og 20. sæti. Það væri erfitt að
útskýra fyrir ófatlaðri konu sem
væri yfirburðakona í kúluvarpi í
Evrópu að hún kæmi ekki til
álita sem Íþróttamaður ársins
því það er svo lítil samkeppni í
hennar grein.
4. Þetta er alltaf sama fólkið sem
er að keppa á þessum stórmót-
um.
Þegar Kristín Rós varð Ólymp-
íumótsmeistari fyrst í Atlanta
1996 voru allt aðrar stelpur að
keppa við hana en eru að keppa
við hana í dag. Það er því komin
ný kynslóð af stelpum sem vilja
vinna okkar manneskju en þær
geta það einfaldlega ekki.
5. Þetta er hvergi gert í heiminum.
Ó jú, það eru til nokkur dæmi
um að fatlaðir íþróttamenn hafi
verið valdir íþróttamenn ársins í
sínum löndum. Nærtækasta
dæmið er frá Færeyjum þar
sem fötluð sundkona, Katrina
Johannsen, var valin íþrótta-
maður ársins fyrir nokkrum ár-
um. Hún var meðal annars valin
fram yfir frægan keppanda í
keppninni Sterkasti maður
heims, Regin Vagdal. Frægasta
dæmið er svo væntanlega frá
Ástralíu þegar Louise Savage
sem keppir í hjólastólakapp-
akstri var valin íþróttakona
Ástralíu árið 1999. Hún var valin
fram yfir heimsfræga íþrótta-
menn eins og Cathy Freemann
og margfaldan heimsmeistara og
heimsmethafa í sundi, Susie
O’Neill.
6. Fötluðu keppendurnir setja
kannski 10 heimsmet á hverju
ári, þarf þá ekki að velja þá allt-
af?
Síður en svo! Ekki frekar en það
þurfi að velja Ólaf Stefánsson
aftur á næsta ári ef hann stend-
ur sig jafnvel aftur í ár og hann
gerði í fyrra. Ekkert frekar en
að það þurfi að velja Örn Arn-
arson á hverju ári þó hann haldi
áfram að verða Evrópumeistari.
Ég vil að lokum taka það skýrt
fram að ég tel að Ólafur Stef-
ánsson sé mjög vel að titlinum
kominn. Hann er góð fyrirmynd
fyrir alla íþróttaæsku okkar. Það
hafa líka flestir ef ekki allir þeir
íþróttamenn sem valdir hafa verið
átt sameiginlegt. Enda geri ég ráð
fyrir að fólk sem verður þessa
heiðurs aðnjótandi að vera valið
Íþróttamaður ársins sé ekki bara
valið vegna árangurs á vellinum
heldur líka vegna þess að þeir séu
sterkir einstaklingar sem eru til
fyrirmyndar. Kristín Rós Há-
konardóttir er einn þeirra íþrótta-
manna sem hefur skarað fram úr í
heiminum árum saman í sinni
grein. Ég tel að íþróttafréttamenn
hafi ekki sýnt henni þann heiður
sem hún á skilið.
Val á íþrótta-
manni ársins
Eftir Inga Þór
Einarsson
„Ég tel að
íþrótta-
fréttamenn
hafi ekki
sýnt Krist-
ínu Rós Hákonardóttur
þann heiður sem hún á
skilið.“
Höfundur er sundþjálfari.