Morgunblaðið - 16.03.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. MARS 2003 33
ingar eigin öryggis, því jafnvel fámenn og
vopnlaus þjóð verður að axla einhverjar byrð-
ar. Þótt friðarvilji sé dyggð er enginn hróður af
því að ætla nágrannaþjóðum hugsanlegar fórn-
ir, m.a. í okkar þágu, og láta eins og okkur
komi það ekki við.“
Í þessu samhengi er rétt að benda á að mikl-
ar breytingar hafa orðið frá því að varnarsam-
starf Íslands og Bandaríkjanna hófst. Þá var
Ísland fátækt land, sem hafði ekki efni á að
halda uppi eigin vörnum. Það hefur ekki
breytzt á þeirri hálfu öld, sem liðin er, að Ís-
land hefur ekki á að skipa þeirri hefð, þekkingu
og reynslu, sem nauðsynleg er til að skipu-
leggja öflugar landvarnir, þar erum við upp á
bandamenn okkar komin. Hins vegar stendur
Ísland hlutfallslega jafnfætis öðrum ríkjum
Atlantshafsbandalagsins hvað varðar efnahags-
legan styrk. Hér eru þjóðartekjur einna hæstar
á mann og það er sjálfsagt að Íslendingar taki
því sjálfir á sig a.m.k. hluta af kostnaðinum,
eins og önnur ríki NATO hafa gert um ára-
tugaskeið. Mörg þau ríki sem við berum okkur
helzt saman við, t.d. hin norrænu ríkin, hafa
allt frá stríðslokum lagt ríka áherzlu á land-
varnir og varið til þeirra háum fjárhæðum, en
megna þrátt fyrir það að reka t.d. heilbrigðis-
og menntakerfi, sem er sízt lakara en það ís-
lenzka.
Aukin þátttaka
Íslendinga í
vörnum
Varnarsamstarfið við
Bandaríkin verður
áfram kjölfestan í
vörnum Íslands. Það
hefur komið skýrt
fram af hálfu ís-
lenzkra stjórnvalda að sá viðbúnaður, sem nú
er í varnarstöðinni á Keflavíkurflugvelli, sé lág-
marksviðbúnaður. Hann er nauðsynlegur m.a.
til að tryggja trúverðugar loftvarnir, sem öll
ríki NATO telja sig þurfa að hafa. Varnarvið-
búnaðurinn á Keflavíkurflugvelli miðast hins
vegar að litlu leyti við varnir gegn hryðjuverk-
um, sem eru sú nýja ógn, sem öll ríki NATO
verða að taka með í reikninginn. Morgunblaðið
hefur því verið þeirrar skoðunar að í viðræðum
við Bandaríkin eigi íslenzk stjórnvöld að leggja
aukna áherzlu á samsetningu og búnað varn-
arliðsins, sem geri ráð fyrir hættunni á hryðju-
verkum og viðbrögðum við henni. Slíkt er í
samræmi við þá venju að viðbúnaður varn-
arliðsins taki mið af ástandinu í alþjóðamálum
á hverjum tíma.
Við getum hins vegar ekki ætlazt til að aðrir
beri áfram nánast allan þann kostnað, sem til
fellur við varnir landsins. Ef Bandaríkin þurfa
t.d. að auka kostnað sinn vegna varna gegn
hryðjuverkum, hlýtur að koma til greina að Ís-
lendingar létti af þeim kostnaði á öðrum svið-
um. Þá liggur beint við að Íslendingar taki
sjálfir að sér afmarkaða þætti í landvörnunum.
Í ræðu sinni á fundi SVS og Varðbergs
fjallaði Halldór Ásgrímsson um þetta atriði og
benti á að almennur skilningur ríkti nú á nauð-
syn þess að Íslendingar tækju aukið frum-
kvæði og ábyrgð þar sem varnir landsins væru
annars vegar. „Þetta þýðir ekki að hverfa eigi
frá vopnleysi eða að íslenskir aðilar geti tekið
við meginverkefnum varnarliðsins, heldur að
kanna þurfi með opnum huga hvort og þá
hvernig íslenskir borgaralegir starfsmenn geti
tekið að sér frekari stuðningsverkefni á varn-
arsvæðum. Það gæti haft í för með sér aukið
hagræði í varnarsamstarfinu og stuðlað að því
að viðeigandi þátttaka okkar verði talin eðlileg-
ur þáttur í íslensku þjóðlífi,“ sagði utanrík-
isráðherra.
Í samtali við Morgunblaðið sl. miðvikudag
nefndi ráðherrann sem dæmi um þetta að Ís-
land gæti tekið aukinn þátt í fjarskiptamálum,
öryggisgæzlu á varnarsvæðum og jafnvel sam-
starf við varnarliðið um rekstur þyrlubjörg-
unarsveitar. Þá væri nýtt varðskip hannað með
tilliti til aukins samstarfs við varnarliðið.
Framlag til
sameiginlegra
varna
Það, sem hér hefur
verið rakið, snýr
einkum að því hvern-
ig varnir Íslands í
þröngum skilningi
verði tryggðar. Það
verkefni verður hins vegar ekki skilið frá fram-
lagi Íslands til sameiginlegra varna Vestur-
landa. Utanríkisráðherra fjallaði á fundinum
um nauðsyn þess að leggja áfram mikla
áherzlu á þátttöku í alþjóðlegu og svæðis-
bundnu samstarfi. „Reynslan sýnir að smærri
ríki hafa hlutfallslega mikil áhrif í slíku sam-
starfi og geta þannig betur staðið vörð um eig-
in hagsmuni. Það hefur á undanförnum árum
með beinum eða óbeinum hætti stuðlað að
auknu öryggi Íslands,“ sagði Halldór. Hann
benti jafnframt á að í breyttu Atlantshafs-
bandalagi væru breyttar væntingar um fram-
lög í þágu heildarinnar. Á leiðtogafundinum í
Prag gaf Ísland mikilvæg loforð um aukin
framlög til sameiginlegra verkefna, m.a. um að
leggja fram fé til loftflutninga fyrir NATO ef
hættuástand skapast og um að efla enn frekar
íslenzku friðargæzluna. Ekki fer á milli mála
að eftir þessum loforðum var tekið innan
NATO.
Þórunn Sveinbjarnardóttir fjallaði einkum
um þennan þátt öryggismálanna í erindi sínu á
fundi SVS og Varðbergs. Svar hennar við
spurningunni, sem var yfirskrift fundarins, var:
„Við tryggjum öryggi Íslands á 21. öldinni með
utanríkisstefnu sem tekur m.a. mið af nýjum
ógnum og hættum í veröldinni, og skilgreinir
hlutverk okkar í samfélagi þjóðanna í ljósi
þeirra markmiða sem við setjum okkur og
skuldbindinga okkar gagnvart Atlantshafs-
bandalaginu, Sameinuðu þjóðunum og öðrum
alþjóðastofnunum.“
Þórunn nefndi m.a. framboð Íslands til ör-
yggisráðs Sameinuðu þjóðanna og sagði að það
krefðist málefnalegs undirbúnings. „Hvað er
það sem Ísland hefur fram að færa á alþjóð-
legum vettvangi, utan það sem segir sig sjálft;
að vera herlaust smáríki, eiga aðild að NATO
og eitt af auðugustu löndum heims? Önnur lönd
munu að öllum líkindum spyrja um framlög til
þróunarsamvinnu, um umhverfisvernd, um að-
stoð við flóttamenn, um viðhorf til frjálsrar
verslunar og WTO, um atkvæðagreiðslur á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna og framlög til
stofnana þeirra,“ sagði Þórunn.
Hún fjallaði jafnframt um þátttöku Íslands í
friðargæzlu en virtist setja spurningarmerki
við þá stefnu, sem fylgt hefur verið í þeim efn-
um að undanförnu: „Gera þarf skýran grein-
armun á friðargæsluverkefnum, sem eru í raun
verkefni herliðs, og svo uppbyggingarstarfsemi
í kjölfar ófriðar.
Fjöldi frjálsra félagasamtaka um allan heim
starfar að mannúðarmálum með ýmsum hætti.
Samtök eins og Alþjóða Rauði krossinn eru
sérhæfð í að veita neyðaraðstoð á átakasvæð-
um eða eftir náttúruhamfarir. Aðrar stofnanir,
t.d. Sameinuðu þjóðanna og þróunarsamvinnu-
stofnanir hinna ýmsu landa, eru best til þess
fallnar að skipuleggja og standa fyrir uppbygg-
ingarstarfsemi á sviði menntunar, heilsugæslu
og annarra verkefna sem miða að því að
styrkja innviði samfélagsins.
Að því að ég fæ best séð starfar Íslenska
friðargæslan á gráu svæði hvað þetta varðar.
Skilgreina þarf verkefni hennar mun betur og
marka stefnu sem tekur tillit til annarrar starf-
semi íslenska ríkisins og íslenskra mannúðar-
samtaka erlendis. Það þarf að breyta þeim
hugsunarhætti að Íslendingar séu „aðeins að
gera eitthvað af því það er þrýstingur erlendis
frá á að Íslendingar leggi eitthvað af mörkum,
t.d. á vettvangi NATO, heldur eigum við sjálf
að hafa frumkvæði að aðgerðum í samræmi við
stefnu okkar og markmið.“
Það er rétt hjá Þórunni að Íslandi ber að
taka frumkvæði í þessum efnum, en ekki má
líta framhjá því að það kemur okkur bezt að
taka að okkur verkefni, sem að mati banda-
manna okkar í NATO hafa beina, hagnýta þýð-
ingu fyrir bandalagið. Til slíkra verkefna má
t.d. telja stjórn Íslands á flugvellinum við
Pristina í Kosovo, sem vakið hefur athygli og
aflað Íslandi velvilja hjá öðrum NATO-ríkjum.
Þátttaka Íslands í friðargæzlu á Balkanskaga
undanfarin ár hefur verið vel heppnuð og Ís-
land hefur getað lagt friðargæzlusveitum til
dýrmæta, sérhæfða starfsmenn sem starfa við
hlið hermanna og borgaralegra starfsmanna
frá öðrum ríkjum.
Áherzla Þórunnar á þróunaraðstoð er rétt-
mæt og hefur Halldór Ásgrímsson utanrík-
isráðherra einnig bent á að tengja verði saman
útgjöld Íslands til öryggismála og til þróun-
araðstoðar.
Þörf á rann-
sóknum og
sérþekkingu
Þórunn Sveinbjarn-
ardóttir fjallaði í
ræðu sinni um þörf-
ina á því að rannsaka
og meta stöðu Ís-
lands í breyttum
heimi. Hún rifjaði upp hlutverk öryggismála-
nefndar, þverpólitískrar nefndar sem á sínum
tíma fjallaði um öryggis- og varnarmál og gaf
út ein 20 rit um öryggis- og varnarmál. Lagði
Þórunn til að stofnuð yrði ný nefnd af þessu
tagi, með þátttöku allra þingflokka, til að fjalla
um öryggismál Íslands.
Hvort sem sú lausn þykir hentug eður ei, er
full þörf á að efla rannsóknir og sérfræðiþekk-
ingu á öryggis- og varnarmálum. Morgunblaðið
hefur áður hvatt til þess að gaumur yrði gefinn
að tillögu nefndar um öryggis- og varnarmál,
sem árið 1999 lagði til við utanríkisráðherra að
kannað yrði sérstaklega hvernig utanríkisráðu-
neytið og Háskóli Íslands gætu átt samstarf
um að í landinu væri ávallt fyrir hendi haldgóð
þekking á öryggis- og varnarmálum. Blaðið
hefur bent á að í nágrannalöndum okkar starfa
án undantekninga öflugar rannsóknastofnanir
á þessu sviði, sem eru stjórnvöldum til ráð-
gjafar og eiga jafnframt ríkan þátt í að upplýsa
almenning og efla almennar umræður um ör-
yggis- og varnarmál. Á þessum tímum nýrra
ógna og mikilla breytinga er full þörf á að efla
rannsóknir og fræðimennsku á þessu sviði. Það
er þáttur í þeirri viðleitni að styrkja frumkvæði
Íslands í þessum mikilvægu málum.
Morgunblaðið/Sverrir
Leikið við Laugarnesskóla.
„Ísland er herlaust
land, en til þess að
bregðast við hætt-
unni af hryðjuverk-
um þarf, eins og áð-
ur sagði, annars
konar viðbúnað en
eingöngu hern-
aðarlegan. Það er
því full þörf á að
Íslendingar velti því
sjálfir fyrir sér
hvernig eigi að
verjast hryðju-
verkaógninni.“
Laugardagur 15. mars