Morgunblaðið - 22.05.2003, Blaðsíða 32

MINNINGAR
32 FIMMTUDAGUR 22. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Svanlaug RósaVilhjálmsdóttir
fæddist í Reykjavík
8. október 1914.
Hún andaðist á
hjúkrunarheimilinu
Skógarbæ 14. maí
síðastliðinn. For-
eldrar hennar voru
hjónin Þórdís Þor-
steinsdóttir, f. 14.
sept. 1878 á Reykj-
um á Skeiðum, d.
22. okt. 1963, og
Vilhjálmur Vigfús-
son sjómaður og
verkamaður, f. 26.
okt. 1878 í Hamrakoti í Húna-
vatnssýslu, d. 11. feb. 1942.
Systkini Svanlaugar Rósu eru: a)
Eva, f. 11. sept. 1903, d. 21. jan.
1904; b) Vilhelmína Þórdís, f. 16.
júní 1905, d. 31. júlí 1995, maki
Sigtryggur Eiríksson, f. 16. nóv.
1904, d. 18. júlí 1985; c) Ingiríð-
ur, f. 14. nóv. 1906, maki Salberg
Guðmundsson, f. 26. júní 1912, d.
31. ágúst 1952; d) Valgerður, f.
29. ágúst 1908, d. 17. júní 1911;
e) Valgerður Eva, f. 23. júní
1912, d. 15. okt. 1975, maki Ey-
þór Gunnarsson, f. 24. febr. 1908,
d. 25. ágúst 1969; f) Sigríður, f. 3.
júní 1916, d. 12. ágúst 1999, maki
Einar G. E. Sæmundsen, f. 18.
sept. 1917, d. 15. febr. 1969; g)
Ingvar Þorsteinn, f. 5. nóv. 1918,
2002; c) Kristinn Ingi rafmagns-
verkfræðingur, f. 14. maí 1964; d)
Ásdís Rósa húsmóðir, f. 16. mars
1973, maki Kristinn Jónsson
verslunarmaður, f. 1971, synir
þeirra: Ásgeir Eðvarð, f. 1996,
Arnar Már, f. 1997, og Brynjar
Logi, f. 2002; e) Svanlaug Rós
nemi í tæknifræði, f. 3. apríl
1976. 2) Þrúður Guðrún húsmóð-
ir, f. 28. mars 1939, maki Björn
Hafsteinn Jóhannsson rekstrar-
tæknifræðingur, f. 4. júní 1939.
Dætur þeirra eru: a) Svana Helen
rafmagnsverkfræðingur, f. 20.
des. 1960, maki Sæmundur E.
Þorsteinsson rafmagnsverkfræð-
ingur, f. 1958, synir þeirra eru:
Björn Orri, f. 1993, Sigurður
Finnbogi, f. 1996 og Þorsteinn, f.
1996; b) Brynja Dís myndlistar-
kona og myndlistarkennari, f. 26.
apríl 1962, maki Örvar Aðal-
steinsson slökkviliðsmaður, f.
1961, börn þeirra eru: Birkir f.
1988, Drífa f. 1990, og Kári f.
1997; c) Hildur Inga grafískur
hönnuður, f. 16. maí 1965, maki
Jóhann Kristjánsson rekstrarhag-
fræðingur, f. 1965, dóttir þeirra
er Æsa, f. 2001. Börn Jóhanns
eru Arnór Tumi, f. 1992, Nadía,
f. 1994 og stjúpdóttir Katrín
Viktoría, f. 1988; d) Þórdís, nemi
í bókmenntafræði, f. 7. ágúst
1978, sambýlismaður Bjarni
Klemenz Vesterdal, nemi í bók-
menntafræði, f. 1978, dóttir Þór-
dísar er Alda Ægisdóttir f. 1999.
Útför Svanlaugar Rósu verður
gerð frá Fríkirkjunni í Reykjavík
í dag og hefst athöfnin klukkan
13.30.
d. 21. sept. 1988,
maki Sigrún Sigur-
geirsdóttir, f. 15. júlí
1926; h) Stúlka, f.
andvana 1920.
Svanlaug giftist 12.
des. 1936 Sigurði
Finnboga Ólafssyni,
f. 15. ágúst 1913, d.
21. maí 1976. Sigurð-
ur var sonur Ólafs
Magnússonar, kaup-
manns í Fálkanum, f.
27. des. 1873, d. 15.
apríl 1955, og konu
hans Þrúðar Guðrún-
ar Jónsdóttur, f. 6.
des. 1875, d. 8. apríl 1949. Dætur
Svanlaugar og Sigurðar eru: 1)
Hjördís húsmóðir, f. 21. sept.
1937, maki Ásgeir Hörður Hjör-
leifsson framkvæmdastjóri, f. 13.
jan. 1937. Börn þeirra eru: a)
Sigurður Þór rekstrarverkfræð-
ingur, f. 4. mars 1961, maki Ólöf
Rún Skúladóttir fjölmiðlafræð-
ingur, f. 1961, börn þeirra eru:
Skúli Haukur, f. 1983, Hjördís
Hugrún, f. 1986, Heiðdís Hanna,
f. 1990, Halldór Kári, f. 1995, og
Sindri Snær, f. 2000. b) Hjörleif-
ur sjávarútvegsfræðingur, f. 15.
mars 1963, maki Maria Purifia-
cion Luque Jiménez bókmennta-
fræðingur, f. 1964, börn þeirra
eru: Ana Maria, f. 1990, Gerður
Adelade, f. 1994, og Davíð, f.
Þann er þetta ritar dreymir. Hann
er staddur í hripleku völundarhúsi,
það frussast vatn niður um gisin loft,
um bita og veggi, en hann er sjálfur
þurr þar sem hann stendur. Víkur sér
þá að honum vinur hans og leggur
miða í greip hans. Hann lítur á mið-
ann og sér í sjónhendingu nafn sam-
sett af tveimur skírnarnöfnum og
föðurnafni. Er í sömu andrá vakinn af
eiginkonunni og er þá með föðurnafn-
ið „Vilhjálms …“ á vörunum, Bubbi
það var hringt úr Skógarbæ, hún
mamma var að deyja. Lítur upp,
skynjar guðdómlega alkyrrð hugans,
úti er logn og þögn, er alsæll og ham-
ingjusamur því hans kæra tengda-
móðir Svanlaug Rósa Vilhjálmsdóttir
hefur andast og er nú himinborin eft-
ir um fjögurra ára lífsstríð í ónýtum
líkama. Finnur tómið sem hún skilur
eftir sig læðast að sér, saknar strax
nærveru við hana. Hugsar, dagurinn
í dag er 14. maí, fardagur fortíðarinn-
ar, flutningadagurinn mikli, dagurinn
sem amma hans sem gekk honum í
móður stað fluttist jafnan búferlum
milli íbúða. Dagurinn sem hún sem ól
hann upp og lagði honum lífsreglurn-
ar andaðist á fyrir fjörutíu árum.
Minningar um Svanlaugu til fjöru-
tíu og fjögurra ára streyma fram.
Strax frá fyrstu kynnum sýndi hún
mannsefni dótturinnar móðurlegt
umburðarlyndi og reyndist honum
kærleiksríkur leiðbeinandi. Eftir
giftingu hans og heimasætunnar lá
það fyrir honum að vera búsettur um
tíma á heimili hennar í Skaftahlíð.
Mikil regla var á öllu heimilishaldi og
einstök háttvísi hornsteinn heimilis-
ins. Þar tíðkaðist ekki að hækka róm-
inn né gægjast ofan í hálsmál ann-
arra.Ýmislegt var þar framandi í
matreiðslu eins og spælt egg með
plokkfiski og sulta með steiktum fisk-
bollum. Heimalagaður ís og hnetur-
jómakaka með bönunum sem var al-
gjört lostæti.
Svanlaug var vel greind og hafði til
að bera kvenlegan yndisþokka. Hún
samsvaraði sér vel, yfirbragðið ljóst
og bjart, augun grá og leiftrandi.
Hreyfingar, klæðnaður og fas, hátt-
víst, sæmandi hefðarkonu. Kenna
mátti í fari hennar blíðu, hlédrægni
og eðlislæga nægjusemi, hógværð og
heiðarleika til orðs og æðis, góðvildar
og rausnar í garð annarra og örlæti
er við átti. Hún var samúðarfull þeim
er bágindi báru og taldi ekki eftir sér
að styrkja góð málefni. Var föst fyrir
er við átti og tjáði hug sinn þá tæpi-
tungulaust og til áhersluauka leiftr-
uðu augun hvössu bliki. Í hnotskurn
er hér lýst hvernig hann skynjaði
Svanlaugu tengdamóður sína, sem
var honum sem móðir og svo einstak-
lega kær, sem hann virðir mikils og
mun sakna.
Björn.
Amma mín, Svanlaug Rósa Vil-
hjálmsdóttir, er látin. Hún var sjötta
barn foreldra sinna, þeirra Þórdísar
Þorsteinsdóttur og Vilhjálms Vigfús-
sonar, sjómanns og verkamanns. Af
níu börnum þeirra hjóna komust sex
á legg. Nú er aðeins Ingiríður á lífi,
96 ára að aldri.
Amma fæddist í Reykjavík árið
1914 og bjó þar alla tíð. Á uppvaxt-
arárunum bjuggu foreldrar hennar
við fremur kröpp kjör. Atvinnuleysi
ríkti og fyrir kom að fjölskyldufað-
irinn, Vilhjálmur, hafði enga vinnu.
Þá var erfitt að sjá stórri fjölskyldu
farborða og því greip langamma Þór-
dís til þess ráðs að koma börnunum
tímabundið til dvalar hjá góðu skyld-
eða vinafólki. Amma dvaldi í nokkur
ár á bænum Húsatóftum á Skeiðum
og Sigríður systir hennar, sem alltaf
var kölluð Sísí, var sett í fóstur. Þetta
gerði langamma til að tryggja hag
barna sinna sem best. Amma átti ljúf-
sárar minningar frá þessum árum.
Þórdís mamma hennar var um-
hyggjusöm og ástrík móðir og börnin
voru mjög hænd að henni. Amma
saknaði hennar afar mikið þann tíma
sem hún dvaldi sem lítil stelpa á
Húsatóftum, þótt hún fengi stundum
að fara til Reykjavíkur og heimsækja
hana. Á Húsatóftum fékk hún góða
bóklega kennslu og síðar einnig í
Ingimarsskóla. Fermingarárið sitt
veiktist amma svo að hún gat ekki
fermst. Þá dvaldist hún enn á Húsa-
tóftum. Botnlanginn sprakk og flytja
varð hana til Reykjavíkur þar sem
hún var skorin upp. Henni batnaði
nokkuð fljótt, en var samt aldrei góð í
maganum. Fjölskyldumyndir frá
þessum tíma sýna ömmu sem laglega
og ljóshærða stúlku með feimnislegt
bros. Hún hafði fjarska fallegt, þykkt
og ljóst hár sem náði henni niður fyr-
ir mitti Æska ömmu mótaðist af erf-
iðleikum kreppuára og atvinnuleysis.
Faðir hennar var sjómaður og virkur
í verkalýðsbaráttu. Móðir hennar var
afar trúrækin og annaðist börnin og
heimilið. Þótt efnin væru ekki mikil
gætti hún þess að börnin liðu ekki
skort. Faðir hennar kom með fisk af
sjónum sem hann síðan saltaði. Þenn-
an fisk kallaði amma tros og var hann
helsta fæða fjölskyldunnar. Keyptur
var einn peli af mjólk á dag. Mjólkin
var helst ætluð því barni sem næst-
yngst var hverju sinni, því sem síðast
hafði hætt á brjósti. Ekki var mikið
um gjafir, en móðirin reyndi að sjá til
þess að börnin fengju eitt linsoðið
egg á afmælisdaginn sinn. Fjölskyld-
an bjó lengi í lítilli íbúð við Berg-
staðastíg 7, sem nú heitir Bergstaða-
stræti. Þótt þröngt væri um stóra
fjölskyldu voru systkinin samheldinn
hópur og ýmsir erfiðleikar fjölskyld-
unnar urðu til að styrkja samband
systkinanna. Af miklu og nánu sam-
bandi þeirra alla tíð óx gott og náið
samband barna þeirra. Það hefur
löngum verið haft á orði að konur í
þessari fjölskyldu séu sérlega sam-
hentar og duglegar. Þær standa fyrir
ættar-jólaböllum sem orðinn er
ómissandi viðburður í fjölskyldunni.
Í húsinu við Bergstaðastíg 7 bjó
einnig Kristín, mikil gæðakona, en
föðurnafn hennar veit ég því miður
ekki. Hún rak matstofu á fyrstu hæð
hússins og hafði kostgangara. Amma
lýsti Kristínu sem engli í manns-
mynd. Hún gaf börnunum mat þegar
þröngt var í búi og hlúði að þeim á
ýmsa lund. Einhvern tímann rifjaði
Kristín upp þessi ár og lýsti því þegar
amma, agnarlítil og smámælt hnáta,
trítlaði sönglandi til hennar og sagði:
„Ég syng svo hátt að það heyrist alla
leið upp í himnaríki.“ Og amma var
vissulega söngelsk. Hún söng og
raulaði við öll sín störf, einnig sálma-
lög og bænavers við rúmstokk dætra
sinna og síðar barnabarna á kvöldin.
Amma eignaðist fljótt sína bestu
vinkonu sem var vinkona hennar alla
tíð. Það var Sigurbjörg Jóhanna Að-
alsteinsdóttir, alltaf kölluð Hanna.
Þær voru jafnöldrur og bjó Hanna í
næsta húsi, á Bergstaðastíg 9. Þær
vinkonurnar fermdust saman í Frí-
kirkjunni 5. maí 1929. Þann dag snjó-
aði svo ungu fermingarstúlkurnar í
fermingarkjólum og nýjum, fínum
skóm urðu að fara með leigubíl til
kirkjunnar. Það var í fyrsta sinn sem
amma fór með leigubíl. Fermingar-
dagurinn var ömmu alla tíð minnis-
stæður. Fermingarversin eiga vel við
hennar innri manni: „Varðveit hjarta
þitt framar öllu öðru, því að þar eru
uppsprettur lífsins“ (Orðskv. 4.23) og
„Allt sem þér viljið að aðrir menn
gjöri yður, það skulið þér og þeim
gjöra“ (Matt. 7:12).
Þegar amma var rétt innan við tví-
tugt keypti hún reiðhjól af frænku
sinni á Reykjum. Þar sem frænkan
var hávaxnari en hún gat amma ekki
notað hjólið nema sætið væri lækkað
og hjólið lagfært. Hún fór því í Fálk-
ann á Laugavegi 24, hitti þar fyrir
laglegan pilt og bað hann um aðstoð.
Sá var ekki aðeins mjög hjálplegur
heldur einnig broshýr og glettinn.
Þetta var Sigurður Finnbogi sonur
Ólafs Magnússonar í Fálkanum, kall-
aður Siggi. Hann bauðst til að hjálpa
henni með hjólið hvenær sem hún
SVANLAUG RÓSA
VILHJÁLMSDÓTTIR
A
uglýsingarýni er efn-
isþáttur sem gæti
verið vinsæll í fjöl-
miðlum. Hún er aft-
ur á móti sjaldan
stunduð, helst er brugðist
ókvæða við þegar einhver fer
viljandi eða óviljandi yfir ósýni-
lega strikið. Faglegri rýni bregð-
ur þó endrum og eins fyrir, t.d. í
Lesbók Morgunblaðsins.
Auglýsingarýni á að vera holl
fyrir alla; neytendur, seljendur,
hönnuði og hugmyndasmiði. Hún
ætti að leiða til góðs og þróunar í
íslenskum auglýsingaheimi. Aug-
lýsingafólk myndi örugglega
fagna stöðugri markvissri rýni,
því með henni
skapast um-
ræða um verk
þessarar fag-
greinar.
En hvernig
myndu aug-
lýsendur taka þessu? Myndu þeir
hætta að auglýsa í miðlinum
fengi auglýsing um vöruna þeirra
slæma dóma? Það gerðist stund-
um á 20. öldinni að kvikmynda-
hús hættu að auglýsa í miðlum
þegar myndirnar fengu slæma
dóma.
Á þessu misseri hafa auglýs-
ingar oft vakið umræðu og jafn-
vel hneykslun, m.a. vegna nektar
sem birtist í þeim, vanvirðingar
gagnvart konum, sterkra tilvís-
ana í klám og undarlegra skila-
boða til ungra stúlkna. Þörfin
fyrir auglýsingarýni er því fyrir
hendi.
Nokkrar lágt stemmdari aug-
lýsingar hafa ekki fengið um-
ræðu þótt ástæða sé til að rýna í
þær. Í þeim eru leikendur sið-
prúðar verur sem miðla skökkum
skilaboðum um æskileg hlutverk
kynjanna.
Mig langar til að skoða sem
dæmi um þetta tvær auglýsingar
sem eru í umferð núna og flestir
þekkja. Önnur er frá Bún-
aðarbankanum, hin frá Húsa-
smiðjunni. Þessi greining tengist
ekkert þjónustu eða gæðum fyr-
irtækjanna, einungis birting-
armyndinni í auglýsingum.
Búnaðarbankinn auglýsir: „Í
augum margra fyrirtækja eru
allir eins, með sömu drauma,
væntingar og markmið. Þannig
hugsum við ekki – hver við-
skiptavinur okkar er einstakur.“
Þetta er fínt slagorð og mynd-
ræn útsetning felst í því að
„klóna“ konu og sýna hana marg-
falda á tveimur myndum og
„klónaðan“ karlmann margfald-
aðan á tveimur öðrum myndum.
Bankinn vill koma því til skila að
hann meti hvern og einn út frá
breytilegum forsendum. Það er
fallegt, og engin ástæða til að
efast um það.
En ný spurning vaknar eftir að
auglýsingarnar og bæklingurinn
hefur verið skoðaður: „Eru kynin
tvö metin til jafns?“ Margfaldaða
konan birtist á annarri myndinni
í óljósu hlutverki á kaffihúsi.
Hún klæðist hvítri blússu og er
með tískublað fyrir framan sig.
Hún á stefnumót við einhvern
sem er ekki kominn, svo hún fær
sér kaffi á meðan hún bíður.
Staða hennar og hlutverk er
óljóst. Á hinni myndinni stendur
hún utan við húsakynni sem virð-
ast viðskiptaleg í útliti. Þetta er
sama konan og hún er í sömu fínu
blússunni en hefur smeygt sér í
blágráan jakka. Staða hennar og
hlutverk er enn óljóst, hún gæti
verið ritari forstjóra, en hún er
ekki einu sinni með tösku eða bíl-
lykil í hendinni eða aðrar vís-
bendingar um stöðu.
Karlmaðurinn í þessari auglýs-
ingaherferð birtist fjölfaldaður á
tveimur myndum. Margfalt auð-
veldara er að lesa í myndirnar
með honum. Á fyrri myndinni
gengur hann út úr einbýlishúsinu
sínu með skjalatösku í hendi og
býr sig undir að setjast inn í nýja
fallega bílinn sinn. Karlinn til-
heyrir sennilega viðskiptalífinu;
hann á verðmæta hluti og er eig-
in herra. Á hinni myndinni
skokkar hann margfaldur í fjör-
unni. Þetta er augljóslega maður
sem nær markmiðum sínum og
sem hugsar vel um heilsuna.
Hann kemst í mark!
Hlutverk kynjanna í þessum
auglýsingum Búnaðarbankans
eru ekki æpandi eða dónaleg;
staða þeirra hrópar ekki á les-
andann, heldur birtist hún undir
niðri. Ekki verður augljóst fyrr
en eftir myndlesturinn í hverju
munur kynjanna liggur, að mati
þeirra sem gera auglýsinguna.
Einstaklingarnir eru m.ö.o. ein-
stakir, en sitja kynin við sama
borð? Eru þau ennþá í hefð-
bundnu föstu formi?
Auglýsingaherferðin frá Húsa-
smiðjunni er sama marki brennd;
virðist saklaus við fyrstu sýn og
stuðar engan strax, en við end-
ursýningar verður hún óþægileg,
því þar opinberast meint hlut-
verk kynjanna. Slagorðið er:
„Kláraðu málin með okkur – nú
eru heimilisdagar í Húsasmiðj-
unni.“
Konan í auglýsingunum gerir
ekki neitt nema að segja karlin-
um sínum hvað hann eigi að gera.
Aðferð hennar felst í því að líma
gula skilaboðamiða út um allt hús
og jafnvel úti fyrir líka. Hann
opnar varla skáp eða stígur niður
fæti án þess að rekast á gulan
minnismiða frá konunni sinni.
Hann ætlar t.d. að raka sig og lít-
ur þangað sem spegillinn ætti að
vera, en þar er aðeins minnismiði
sem á stendur „Muna: spegill“
(klára baðið). Konan lítur sposk á
hann og rennir í bað fyrir sig
sjálfa. Hann fer í Húsasmiðjuna,
reddar hlutunum og rekst á
næsta miða: „Muna: parket“
(klára stofu) og næsta og næsta:
„Muna: ísskáp“ (klára eldhús),
„Muna: pallinn“ (klára garðinn).
Hlutverkaskipan þessa unga
pars er afkáraleg og jafnvel þótt
það eigi að vera húmor í auglýs-
ingunum er kynjaskekkjan ekki
hluti af þeirri fyndni heldur
ísmeygileg opinberun. Hann er
viljalaust verkfæri hennar. Hún
veslast upp í stólnum sínum og
deyr án hans.
Rýni eins og þessi er ábending
til þeirra sem gera auglýsingar
um að pæla meira í hlutverkum
kynjanna. Hún er hvatning til
umræðu. Auglýsingar eru vand-
að og vinsælt innlent efni, en þeir
sem gera þær þurfa aðhald eins
og allir aðrir faghópar.
Greining
auglýsinga
Nokkrar lægra stemmdar auglýsingar
hafa ekki fengið umræðu þótt ástæða sé
til að rýna í þær. Í þeim eru leikendur
siðprúðar verur, sem miðla skökkum
skilaboðum um hlutverk kynjanna.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is