Morgunblaðið - 07.06.2003, Síða 32

UMRÆÐAN
32 LAUGARDAGUR 7. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
NOKKUR umræða hefur verið
undanfarið um skort á samkeppni á
fjármálamarkaði. Við sameiningu á
Kaupþingi og Bún-
aðarbankanum er
talið að þar myndist
sterkari bankaeining
sem á að geta í krafti
stærðarinnar boðið
upp á hagkvæmari
þjónustu og þar af
leiðandi sé sú sameining jákvæð fyr-
ir samkeppni í bankageiranum. Virk
samkeppni einkennist af því að fyr-
irtæki keppa að því að laða við-
skiptavini að. Heilbrigð samkeppni
er þegar fyrirtæki keppa á eigin
verðleikum að því að bjóða betra
verð og betri vöru eða þjónustu.
Þetta leiðir til þess að fyrirtæki hag-
ræða í rekstrinum hjá sér og byggja
upp samkeppnislega yfirburði.
Michael Porter hefur haldið því
fram í kenningum sínum að fyr-
irtæki sem ætla að skara framúr á
markaði og ná árangri þurfi m.a. að
byggja upp varanlega samkeppn-
islega yfirburði.
Vernd á markaði fyrir ut-
anaðkomandi samkeppni, eða sam-
keppnishöft, eru jafnframt takmark-
andi fyrir vernduðu fyrirtækin og
koma í veg fyrir framþróun og hag-
kvæmni. Alan Greenspan, seðla-
bankastjóri í Bandaríkjunum, hefur
staðhæft að ef lagaleg takmörkun á
samkeppni og þar með hagkvæmni
verði ekki afnumin, muni það veikja
fjármálastofnanir í að bjóða bestu og
hagkvæmustu þjónustu til neytenda
og á endanum gera þær ósamkeppn-
ishæfar í milliríkjasamkeppni.
Hverjir eru samkeppnislegir yf-
irburðir í greiðslukortaþjónustu?
Á Íslandi hafa einungis tvö fyr-
irtæki boðið greiðslukortaþjónustu.
Annað þjónustar Visa en hitt Mast-
erCard, en bankarnir eru sameig-
inlegir eigendur beggja kortafyr-
irækjanna.
Starfsemi greiðslukortaþjónustu
skiptist í tvennt, kortaútgáfu og
færsluhirðingu. Kortaútgáf-
ustarfsemin felst í markaðssetningu
á greiðslukortum til almennings og
þjónustu við korthafa. Færsluhirð-
ing felst í uppgjöri á kortafærslum
til verslunar og þjónustu. Bankarnir
virðast vera með samkeppni í korta-
útgáfunni, þar sem viðskiptavinur
bankans getur valið hvaða tegund af
korti hann fær sér. Í færsluhirðingu
hafa einungis verið þessi tvö fyr-
irtæki. Ef söluaðilar ætla að taka við
greiðslukortum hafa þeir þurft að
semja við bæði fyrirtækin. Þessi
systurfyrirtæki, sem skipta með sér
að hirða Visa- og MasterCard-
færslur, hafa hvort um sig verið með
100% markaðsráðandi stöðu. Ekki
hefur því verið um neina samkeppni
að ræða í færsluhirðingu, þar til ný-
verið.
Framkvæmdastjórn Evrópu-
bandalagsins hefur unnið með al-
þjóðlegu kortafyrirtækjunum í að
opna fyrir milliríkjasamkeppni í
greiðslukortaþjónustu. Kveikjan að
þessari vinnu er sú einokunarstaða
sem hefur myndast í greiðslukorta-
þjónustu í fjölmörgum löndum, sbr.
Íslandi. Reglur um milliríkja-
samkeppni hafa í kjölfarið verið
rýmkaðar og hefur það opnað mögu-
leika á að bjóða kortaþjónustu yfir
landamæri.
Viðbrögð íslensku kortafyrirtækj-
anna við samkeppni í færsluhirðingu
hafa einkennst fyrst og fremst af því
að byggja upp hindranir í þeim til-
gangi að koma í veg fyrir að sam-
keppnin nái fótfestu.
Hver er ástæðan fyrir þessum við-
brögðum? Geta fyrirtækin ekki
keppt á heilbrigðan hátt á mark-
aðinum? Kannski ætti frekar að
spyrja: Er þörf á samkeppni á korta-
markaðinum? Hvað getur sam-
keppni leitt af sér?
Ef kortafyrirtækin lækka
verðskrá sína í samkeppnislegu
skyni, þá er samkeppnin farin að
skila sér beinhart til allra á mark-
aðinum. En eru kortafyrirtækin þá
að viðurkenna að þeirra verðskrá
hafi verið hærri hingað til en nauð-
synlegt hafi verið? Annað fyrirtækið
byrjaði á því að lækka verðskrána
sína, en fjarlægði hana svo alfarið af
heimasíðu sinni. Skyldi fyrirtækið
nú ætla að bjóða hverju fyrirtæki
sérstaklega útreiknuð verð? ... og
það þegar söluaðilarnir íhuga að
færa hluta viðskipta sinna til annars
færsluhirðis? Rétt áður en sam-
keppni kom til hafði sama fyrirtækið
hækkað verðskrána, en það var talin
eðlileg hækkun. Þá höfðu söluaðil-
arnir ekki neinn valkost, það var
annaðhvort að samþykkja hækk-
unina eða hætta að taka við greiðslu-
kortum í viðskiptum sínum. Er hægt
að kalla þetta virka og heilbrigða
samkeppni?
Í lokin má spyrja: Eru þessar
hindranir sem kortafyrirtækin hafa
verið að byggja upp á markaðinum
raunverulega að hlífa þeim, eða eru
þær takmarkandi fyrir hagkvæmni
og þjónustulund þessara fyrirtækja?
Eru aðgerðir kortafyrirtækjanna í
hag markaðarins og þjónustuaðila?
Við þessar aðgerðir kortafyr-
irtækjanna gagnvart samkeppninni
bætist ógnandi staða bankanna sem
eigenda kortafyrirtækjanna. Er
ástæða til að hræðast hugsanlegar
aðgerðir eigendanna ef söluaðili not-
ar þjónustu samkeppnisaðila?
Spurning er hvort ekki sé bæði
nauðsynlegt og eðlilegast að eign-
araðild bankanna í kortafyrirtækj-
unum sé tekin til endurskoðunar og
skipt upp til að ný samkeppni þurfi
ekki að takast á við hagsmunafélög
allra banka á Íslandi. Bankarnir eru
orðnir það stórir og sterkir að hags-
munum þeirra ætti að vera betur
borgið í eigin starfsemi frekar en í
fyrirtækjum sem eru í sameiginlegri
eigu þeirra. Gefur eignaraðildin til-
efni til að fyllast efasemdum þegar
bankamenn staðhæfa að raunveru-
lega ríki samkeppni á fjármálamark-
aðinum?
Samkeppni á
fjármálamarkaði
Eftir Jóhannes I. Kolbeinsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Kortaþjónustunnar.
S
agan segir að banda-
ríski heimspeking-
urinn Mortimer J.
Adler hafi orðið mold-
ríkur á því að kenna
kaupsýslumönnum siðfræði. Sið-
fræði Aristótelesar, nánar til-
tekið. Í eftirmælum um Adler,
sem fréttastofan Associated
Press sendi út er hann lést í júní
2001, sagði meðal annars að
hann hefði verið „hæstlaunaði
heimspekingur í heimi“.
Sagan um Adler hermir nánar
tiltekið að hann hafi farið að
halda námskeið fyrir almenning
um heimspeki Aristótelesar og í
tengslum við það gefið út bókina
Aristóteles fyrir alla (Aristotle
for Everybody), sem rokseldist.
Aðsóknin að námskeiðinu var
svo mikil að
Adler ákvað
að einskorða
það við sið-
fræði Arist-
ótelesar. En
enn var allt
yfirfullt hjá honum. Þá greip
hann til þess ráðs að þrengja
enn viðfangsefnið á námskeiðinu
og kallaði það „Siðfræði Arist-
ótelesar fyrir kaupsýslumenn“.
Og svo notað sé nú kaupsýslu-
legt orðalag: Enn var eftir-
spurnin meiri en framboðið.
Því miður fylgdi ekki sögunni
hvort einhver sérstök ástæða
hafi verið fyrir þessari miklu að-
sókn kaupsýslumanna í siðfræði.
Var þarna fyrir hendi einhver
óuppfyllt þörf – og þá einkum
hjá kaupsýslumönnum – fyrir
umfjöllun um siðferðisefni? Ég
held að vísu að það sé fátítt að
þeir sem á annað borð kynnast
siðfræði Aristótelesar heillist
ekki af henni, og þurfi ekki
kaupsýslumenn til. Eða kannski
var bara Adler svona skemmti-
legur kennari.
Hver svo sem ástæðan var má
af þessari sögu ráða svör við
spurningum sem skotið hafa upp
kollinum í íslenskri þjóðmála-
umræðu undanfarið í kjölfar
nokkurra hvítflibbaglæpa þar
sem ungir athafnamenn hafa
farið að athafna sig helstil
frjálslega. Þarf að fara að kenna
kaupahéðnum siðferði? Þarf að
setja siðfræði á kennsluskrána í
öllum þessum háskólum sem
kenna viðskipti? Og er yfirleitt
hægt að kenna siðferði?
Af sögunni um Adler að dæma
er svarið við þessum spurn-
ingum jákvætt – að minnsta
kosti virðist Adler hafa talið svo
vera, og allir kaupsýslumenn-
irnir sem sóttu námskeiðin hans
hljóta að hafa talið sig hafa eitt-
hvert gagn af þeim. Annars
hefðu þeir varla borgað honum
fyrir þau.
En ekki eru allir kaupsýslu-
menn á þessari skoðun. Einn
slíkur – og enginn smá – Jack
nokkur Welch, fyrrverandi for-
stjóri bandaríska stórfyrirtæk-
isins General Electric, sagði ný-
lega þegar hann var í heimsókn
hér á Íslandi að hann efaðist um
að mögulegt væri að kenna fólki
sem komið væri á háskólastig
muninn á réttu og röngu. Þetta
var haft eftir honum í Reykja-
víkurbréfi Morgunblaðsins þar-
síðasta sunnudag.
Það er margt sem bendir til
að Welch hafi rétt fyrir sér, og
skiptir þar mestu greinarmun-
urinn á siðferði annarsvegar og
siðfræði hinsvegar. Þessi grein-
armunur leiðir í ljós, að maður
lærir ekki siðferði með því að
lesa siðfræði. Þess vegna er
ólíklegt að viðskiptasiðferði
myndi batna þótt viðskiptasið-
fræði yrði gert hærra undir
höfði í viðskiptafræði í háskól-
um.
Í hverju er þá þessi grein-
armunur fólginn? Venjulega er
hann útskýrður með því, að sið-
fræði fjalli um siðferði, svona
svipað og bókmenntafræði
fjallar um bókmenntir. Þetta fel-
ur þá í sér að siðferði er til á
undan og leiðir af sér siðfræði,
en ekki öfugt. Af þessu leiðir þá
aftur að siðferði leiðir ekki af
siðfræði, fremur en bókmennta-
fræði leiðir af sér bókmenntir.
En kannski er það betri út-
skýring á þessum greinarmun
að segja að siðferði sé fyrst og
fremst verklegt en siðfræði ein-
ungis bókleg. Siðferði er athöfn,
það er ekki hugmyndir eða orð
(þótt það flæki dálítið málið að
segja má að til séu „munnlegar
athafnir“, en sleppum því hér).
Siðfræði, aftur á móti, er ekkert
nema hugmyndir og orð.
Því má grípa hér til hinnar
klassísku og haldgóðu líkingar
við hjólreiðar og segja að sið-
ferði sé eins og að læra að hjóla
– maður kemst ekki upp á lag
með það nema með því að fram-
kvæma það. Maður lærir ekki að
hjóla með því að lesa bækur um
hjólreiðar.
Og þá má enn hnykkja á
greinarmuninum á siðferði og
siðfræði með því að segja að sið-
ferði sé innrætt, en siðfræði sé
kennd. Og það er ekki hlutverk
skóla að innræta fólki eitt né
neitt – það eru bara foreldrar
manns sem hafa heimild til (og
ber reyndar skylda til) að inn-
ræta manni.
En ef siðfræði er svona vita-
gagnslaus til siðbótar, er hún þá
yfirleitt einhvers um verð?
Kannski getur hún sagt manni
eitthvað. Í Reykjavíkurbréfinu
sem nefnt var í hér að ofan er
líka vitnað í Kim B. Clark, rekt-
or viðskiptadeildar Harvard-
háskóla, og haft eftir honum að
markaðurinn þarfnist fólks sem
ekki láti markaðslögmálin
stjórna gjörðum sínum. Það er
að segja, maður má ekki leita til
markaðarins til að finna lögmál
til að fylgja í siðferðisefnum.
Þessi orð Clarks má líta á sem
siðfræðilega kenningu. Hann er
ekki að kenna siðferði, heldur
útskýra stöðu og hlutverk sið-
ferðisins gagnvart markaðinum.
Það er að segja, að siðferði og
markaðslögmál séu sitt hvað;
siðferði geti ekki ráðist af mark-
aðslögmálum og að siðferði
gangi á vissan hátt á undan
markaðslögmálunum.
Þannig getur siðfræðin minnt
mann (og kaupsýslumenn) á að
maður sé gæddur siðferði, og að
þetta siðferði sé mikilvægt og
maður eigi að taka mark á því
og megi ekki bæla það, jafnvel
þótt markaðurinn kunni að virð-
ast krefjast þess.
Siðferði og
siðfræði
Þannig getur siðfræðin minnt mann
(og kaupsýslumenn) á að maður sé
gæddur siðferði, og að þetta siðferði sé
mikilvægt og maður eigi að taka mark
á því og megi ekki bæla það.
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
STEFÁN Pálsson forstöðumaður
Minjasafns Orkuveitu Reykjavíkur
svarar grein minni Toppstöðin í
Elliðaárdal – hug-
mynd að nýju hlut-
verki sem birtist í
Morgunblaðinu 20.
maí s.l . með svar-
greininni: Toppstöð-
ina burt! birtri 1.
júní. Það er nú svo í
ríki okkar mannanna að margt fleira
þarf að skoða betur en gildismat
peninganna á hverjum tíma. Lengi
vel hefur þótt sjálfsagt að rífa niður
og farga öllu sem ekki er lengur
notað á Íslandi. Þannig hefur saga
okkar og menning beðið mikið og
tilfinnanlegt tjón. Íslensk menning
er um margt ákaflega merkileg.
Hún er hluti arfleifðar menningar
Norður-Evrópu sem hefur þróast á
eigin forsendum og varðveist í
meira en þúsund ár hérlendis.
Margt hefur farið forgörðum vegna
afleitra geymsluskilyrða, verald-
legrar fátæktar einkum eftir sið-
skipti, sinnuleysis og skammsýni.
Íslendingar eru í dag með ríkustu
þjóðum heims. Það virðist mörgum
ekki vera nóg því margir vilja
meira. Þá er talið réttlætanlegt að
eyðileggja önnur gæði til að afla
þeirra, t.d. íslenska náttúrufegurð.
Hús hafa ekki verið nein und-
antekning. Fyrir 30 árum stóð til að
rífa Bernhöftstorfuna, dauðadómur
yfir henni kveðinn upp. Litið var á
þessi gömlu hús sem fortíðarrusl
sem rétt væri að afmá fyrir nýjum
byggingum. Brennuvargar sáu sér
leik á borði og reyndu margsinnis að
eyða húsunum. Einn góðan veð-
urdag tók hópur hugsjónafólks sig
til sem vildi sjá þessi öldnu hús end-
urbyggð og þeim fengið nýtt hlut-
verk. Í dag stöndum við í þakk-
arskuld við þá sem trúðu á góðan
málstað. Fyrir bragðið eigum við
elstu varðveittu götumyndina í
Reykjavík frá fyrri hluta 19. aldar.
Toppstöðin í Elliðaárdal er sögð
vera risastór stálgrind með asbesti,
forljót ásýndum. Fyrir mér er þetta
hús hluti af því umhverfi sem eg hef
alist upp við í hálfa öld. Hús þetta
hefur gríðarlegt burðarvirki, reist
til að standast jarðskjálfta, jafnvel
eldgos og aðrar náttúruhamfarir um
aldur og eilífð. Losun og förgun
asbestsins er mjög vandmeðfarin og
kostnaðarsöm sem veldur miklu
álagi á náttúruperluna sem Elliða-
árdalurinn er. Er ekki rétt að
staldra ögn við? Er möguleiki að
verja þessu mikla fé, 70 milljónum
sem ella fer í að brjóta húsið niður, í
að endurbyggja það með nýtt hlut-
verk í huga? Helstu söfn landsins
eiga í miklum vandræðum með
geymslurými. Nýta mætti eitt
sterkbyggðasta húsið á öllu höf-
uðborgarsvæðinu á hagkvæman
hátt í þessu skyni. Hver er staðan í
safna- og menningarmálum? Hús-
næðisþörf safnanna er mikil. Þau
þurfa fjargeymslu þar sem unnt er
að varðveita hluti sem ekki eru not-
aðir daglega en þurfa að vera á vís-
um og tryggum stað. Í nær 90 ár
voru Landsbókasafnið og Þjóð-
skjalasafnið í þröngu sambýli, auk
þess um hálfrar aldar skeið með
tveim öðrum söfnum í gamla Safna-
húsinu. Undir lok 20. aldar var
byggt yfir Landsbókasafn og Há-
skólabókasafn, Þjóðarbókhlöðuna
sem nú er að verða of lítið. Þjóð-
minjasafnið hefur verið lokað um
nær áratug til mikils baga. Gamla
náttúrugripasafnið er í miklum
þrenglsum við ófullkomnar að-
stæður við Hlemm. Bygging Nátt-
úrufræðihúss er ólokið en fram-
kvæmdir hófust fyrir áratug. Fyrir
um hálfum öðrum áratug var gömul
og úrelt mjólkurstöð inn við Lauga-
veg keypt fyrir Þjóðskjalasafn.
Loksins sást í land að það safn gæti
sinnt lagaskyldu sinni að taka á móti
skjölum frá ýmsum mikilvægustu
embættum og varðveita þau. Voru
víða þrengsli í skjalageymslum orð-
in slík í landinu, að hægði á stjórn-
sýslu. Í sögu menningar hefur tón-
listarhús verið á döfinni nánast allan
þann tíma sem Sinfóníuhljómsveitin
íslenska hefur starfað en hún talin
vera á heimsmælikvarða. Hefur hún
þraukað í bíóhúsi til bráðabirgða í
40 ár! Nei það er ekki sérleg ástæða
til bjartsýni þegar íslensk menning
er annars vegar því hún hefur verið
n.k. afgangsstærð í refskák stjórn-
málanna. Það er ekki sældarbrauð
við þessar kringumstæður að varð-
veita íslenska menningu. Okkur ber
að vera vakandi yfir hverjum þeim
minnsta möguleika sem getur nýst
okkur. Við Íslendingar erum þekkt-
ir fyrir að vera úrræðagóðir þegar á
reynir. Íslenskir arkitektar, hönn-
uðir og verkfræðingar og fleiri
starfsstéttir ónefndar, hafa góða
reynslu og afburða þekkingu til að
finna góðar lausnir í landi þar sem
oft er unnið við erfið ytri skilyrði,
veður og vinda, náttúruhamfarir af
ýmsu tagi og oft litlum efnum. Víða
um land má sjá að gömlum húsum
hafi verið fengið nýtt hlutverk, jafn-
vel hefur gömlum fjárhúsum og
fjósum verið breytt í gestastofur
fyrir ferðafólk, margt prýðilega gert
með hagsýni og góðu hugmynda-
flugi. Ekki má gleyma sjálfum höf-
uðstað þjóðarinnar: Á þeim slóðum
sem landnámsmaður Reykjavíkur
ýtti forðum bát sínum úr vör til
fiskjar, má njóta ríkulegra góðgerða
í veitingahúsinu Nausti. Þau húsa-
kynni voru áður hrörleg fisk-
geymsluhús, netageymslur og skúr-
ar. Mætti biðja þá
Landsvirkjunarmenn sem nú
drottna yfir örlögum íslenskra
öræfa að doka og gefa íslenskri
menningu örlítið tækifæri. Kannað
verði hvort raunhæfur sé möguleiki
að nýta hús það í Elliðaárdal sem
gengið hefur undir nafninu Topp-
stöðin en er á dauðalista íslenskra
húsbygginga; að því verði breytt í
geymslusafn í þágu íslenskra menn-
ingarverðmæta.
Enn um Topp-
stöðina
Eftir Guðjón Jensson
Höfundur er bókasafnsfræðingur
og leiðsögumaður.