Morgunblaðið - 02.01.2004, Blaðsíða 20

20 FÖSTUDAGUR 2. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
„GÓÐIR Íslendingar.
„Hvað boðar nýárs blessuð sól?“ spurði sr.
Matthías forðum, og sama hugsun býr nú með
okkur, hverju og einu.
„Hún boðar náttúrunnar jól,
hún flytur líf og líknarráð,
hún ljómar heit af Drottins náð.“
Þannig svaraði skáldið sjálfu sér. Matthías
þurfti enga spádómsgáfu til þess að gefa þetta
svar. Þetta var ekki spá, heldur vissa. Sr.
Matthías hafði, þegar þarna var komið, sigrað
efann sem ásótti hann stundum forðum. Hann
var kominn fyrir þann vind. Honum var borgið, í
öruggri vissu þess að:
„Í hendi Guðs er hver ein tíð
í hendi Guðs er allt vort stríð
hið minnsta happ, hið mesta fár
hið milda djúp, hið litla tár
Í almáttugri hendi hans
er hagur þessa kalda lands,
vor vagga, braut, vor byggð og gröf,
þótt búum við hin ystu höf.“
Ofanverð 19. öldin, meginstarfstími
Matthíasar Jochumssonar, var ekki uppgangs-
tími á Íslandi. Öðru nær. Flest þau ár voru hall-
æris- og hörmungarár og fátt til bjargar. Drjúg-
ur hluti þjóðarinnar, bláfátækt bjargarlítið
manndómsfólk, sá enga útleið aðra en að yf-
irgefa landið og leita allslaus á vit hins óþekkta
á sléttum Norður-Ameríku. Það var mikil blóð-
taka.
En við lok þessa tímabils fær þjóðin loks
fyrsta stóra skammtinn af frelsinu – heima-
stjórnina, sem verður eitt hundrað ára eftir
réttan mánuð. Fyrsti ráðherrann, Hannes Haf-
stein, kom vígreifur til starfa í
gamla Landshöfðingjahúsinu við
Bakarabrekku. Nú finnst okkur
sjálfsagt, í ljóma sögunnar, að
Hannes hafi verið sjálfkjörinn til
þessa nýja embættis. En því fór
fjarri. Ekki eru efni til þess hér að
rekja þá sögu eða lýsa þeim svipt-
ingum og tilviljunum sem lituðu
atburðarásina. En hvað sem að-
dragandanum líður er nú lítt deilt
um að einkar vel var fyrir öllu séð
með vali á fyrsta ráðherranum.
Mér hefur vissulega oft þótt of
mikið gert úr hlut þeirra ein-
staklinga sem gegna um skeið
háum stöðum, þegar vegferð
þjóða er skoðuð. Sagan er aldrei
spunnin úr einum vef og sjaldan
fáum. En um einstök atvik og afmarkaða þætti
atburðarásar geta öflugir menn og fylgnir sér
þó einatt haft úrslitaáhrif. Ef horft er til þeirra
24 manna sem farið hafa með þjóðarforystu síð-
astliðin eitt hundrað ár er væntanlega hafið yfir
vafa, að þeir voru allir margvíslegum hæfi-
leikum búnir og þess vegna hafi þeir valist til
forystu. En ég held að á engan sé hallað, þótt
fullyrt sé að það skipti mestu, að sá fyrsti í
þeirra röð skyldi vera svo kostum búinn sem
hann var – svo óvenjulega vel af Guði gerður.
Ýmsum finnst sjálfsagt, að margt megi betur
fara í okkar þjóðfélagi. Og ef við drægjum í eina
mynd lungann af því sem segir í aðsendum
greinum blaðanna frá degi til dags, þá mætti
ætla að þetta land væri ein allsherjar ræfildóms
ruslakista. Óþarft er auðvitað að láta þess hátt-
ar nöldur ná til sín, svo fráleitt sem það er. En
Áramótaávarp Davíðs Oddssonar forsætisráð
Davíð
Oddsson
Vandinn við að varðveit
„GUÐ gefi þér og landslýð öllum gleðilegt
nýtt ár, í Jesú nafni.
Við höfum fengið að fagna nýju ári, árinu
tvöþúsund og fjögur frá fæðingu frelsarans.
Ljósadýrð flugeldanna sem á miðnætti lýstu
himininn með tilheyrandi drunum og gný er
slokknuð og gnýrinn hljóðnaður. En jóla-
ljósin loga enn og fagna blessaðri nýjárssól.
Velkomið vertu nýja ár! Snemma á síðustu
öld orti skáldið Þorsteinn Erlingsson: „… jeg
vil lifa litlu jólin mín Við ljósið það, sem skín
úr barnsins augum.
Mjer finst þar inn svo frítt og bjart að sjá,
að friðarboðið gæti þángað ratað, og enn þar
minni heit og þögul þrá á þúsund ára bróð-
urríki glatað.
Þar vefst úr geislum vonarbjarmi skær
sem veslings kalda jörðin eigi að hlýna; Jeg
sje þar eins og sumar færast nær, jeg sje þar
friðarkonúngs stjörnu skína.“ Við vonarbjar-
mann frá Betlehem heilsum við ári nýju.
Ljósið tæra, hreina, sem skín af barnsins
augum, vísar fram til vonarríkrar framtíðar.
Það var áhrifarík frásögn á baksíðu Morg-
unblaðsins sl. laugardag undir fyrirsögninni:
„Lífgjöfin besta jólagjöfin.“ Þar er vitnað í
orð móður á Flateyri, sem lýsir á áhrifaríkan
hátt þegar sonur hennar á öðru aldursári var
nærri drukknaður á aðfangadag. Ekki mátti
tæpara standa. En snarræði viðstaddra og
hárrétt viðbrögð hinna mörgu varð til bjarg-
ar. „Ég er þakklát fyrir að allt fór vel. Það
skiptir mestu máli,“ segir hún. Og frásögn
blaðsins lýkur með orðunum: „Það hefur ekki
mikið farið fyrir hátíðleika jólanna og segir
(móðirin) að atvikið á aðfangadag setji allt um-
stangið í kringum þennan árstíma í annað
samhengi og undirstriki hvað sé mikilvægast í
lífinu.“ Við samfögnum þeim og öðrum sem
gæfan hefur brosað við, og öllum ham-
ingjubörnum. Engill gleðinnar gæti þeirra og
leiði. Og við hugsum til þeirra sem áföll og
auðnubrigði hafa sótt heim á árinu sem leið,
engill líknar og umhyggju umvefji þau öll.
Hvað er mikilvægast í lífinu? Svarið skín við
okkur af barnsins augum, jólabarnsins. Lífið
er besta gjöfin. Barnið, jólabarnið, gaf líf sitt
heiminum til lífs og gerði hag og kjör
barnanna að sínum. Og þegar hann var spurð-
ur hver væri mestur þá benti hann á barnið,
það er mest og mikilvægast alls.
Barnið er ekki bara und-
ursamleg gjöf. Það er krafa á
hendur okkur sem eldri erum.
Ekkert hefur eins áhrif á sam-
skipti fólks, verðmætamat og
lífsviðhorf, eins og það að eign-
ast og ala upp barn. Barnið
minnir okkur á varnarleysi lífs-
ins. Það vekur þakklætið, auð-
mýktina, og tilfinninguna fyrir
þeirri ábyrgð sem okkur er lögð
á herðar: Að vaka yfir velferð
þess til lífs og sálar. Að beina
því á gæfuvegu og heilla sér og
öðrum.
Tæru augun barnsins bera
birtu af ljóma barnsins í jötunni,
frelsara heimsins. Hvort tveggja
á í vök að verjast í heiminum í dag, börnin
okkar og Jesúbarnið, Jesú trú. Svo virðist sem
mat okkar yfirleitt á því hvað mikilvægast er
hafi farið afvega. Græðgin og fýsnin grúfa yf-
ir.
Könnun meðal tíu ára barna hér á landi
leiðir í ljós að helsta áhyggjuefni íslenskra
barna sé annríki foreldra og fjármál heimilis-
ins. Tökum eftir þessari umsögn barna okkar
um okkur og samfélag okkar! Umboðsmaður
barna hefur kallað eftir opinberri heild-
arstefnu í málefnum barna og þjóðarvakningu.
Það er alveg ljóst að við þurfum að vakna upp
og meta börnin meira og gefa þeim tíma,
börnunum sem sannarlega eru mikilvægasta
auðlind landsins. Sú auðlind virðist afgangs-
stærð á Íslandi. Það virðist enginn tími fyrir
börnin. Þau verða fórnarlömb lífsgæðakapp-
hlaupsins. Vanlíðan barnanna, kvíði og von-
leysi ber því vitni, og alls konar dæmi um van-
rækslu sem börnin okkar líða. Það er auðvelt
að skella skuldinni á kerfið en er ekki eitthvað
að hvað varðar gildismat okkar sjálfra? Er
ekki kominn tími til að horfa í eigin barm, er
ekki eitthvað alvarlegt að þegar við megum
varla vera að því að sinna því sem mestu máli
skiptir? Hagtölur segja að við séum í hópi rík-
ustu þjóða heims. En virðumst þó ekki hafa
efni á börnum. Þau virðast vera fyrir. Ber það
ekki vott um fátækt, andlega fátækt, um sam-
félag sem hefur misst sjónar á því hvað mik-
Nýársávarp biskups Íslands, Karls Sigurbjörn
Þörf er þjóðarvakninga
Karl
Sigurbjörnsso
VAXANDI HRINGAMYNDUN
Í áramótagrein sinni hér í Morgun-blaðinu á gamlársdag vék DavíðOddsson, formaður Sjálfstæðis-
flokksins og forsætisráðherra, að vax-
andi hringamyndun og sagði: „Nefnd,
sem ríkisstjórnin fól menntamálaráð-
herra að skipa vinnur nú að athugun á
samþjöppun á fjölmiðlamarkaði, en eins
og kunnugt er skortir hér slíkan laga-
ramma öfugt við það sem gerist í flest-
um þeim löndum, sem við þekkjum til.
Lög, sem á niðurstöðum nefndarinnar
yrðu byggð, mundu auðvitað ekki verða
afturvirk. Aðilum, sem þau kynnu að
taka til, yrði gefinn hæfilegur tími til að
laga sig að hinu nýja lagaumhverfi.
Þessar aðstæður minna á, að Sam-
keppnisstofnun taldi sig ekki á sínum
tíma hafa lagaskilyrði til að stemma
stigu við tiltekinni ákvörðun, sem leiddi
til samþjöppunar á matvörumarkaði. Úr
þeim lagaannmörkum hefur nú verið
bætt. Það þýðir með öðrum orðum, að
slíkur samruni, sem nú er orðinn, hefði
ekki náð fram að ganga, miðað við þau
lög, sem gilda í landinu. Nauðsynlegt
virðist að bregðast við þessu og vaxandi
hringamyndunum á ýmsum sviðum með
nýrri löggjöf, sem gefa mundi þeim, sem
í hlut ættu, tiltekinn aðlögunartíma að
breyttu lagaumhverfi. Öll merki benda
til þess að samruni fyrirtækja og einok-
unartilburðir í kjölfarið sé að verða
meinsemd í íslenzku viðskiptalífi. Við
því er sjálfsagt og eðlilegt að bregðast.“
Í ljósi þess, að Sjálfstæðisflokkurinn
hefur alla tíð barizt fyrir sem mestu at-
hafnafrelsi, hljóta þessi ummæli for-
manns Sjálfstæðisflokksins að vekja
mikla athygli. Þau eru Morgunblaðinu
sérstakt fagnaðarefni en blaðið hefur
ítrekað á undanförnum misserum varað
við þeirri þróun, sem nú stendur yfir í
íslenzku viðskiptalífi.
Forseti Íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson, gerði þessi málefni einnig að
umtalsefni í nýársávarpi sínu til þjóð-
arinnar en óneitanlega á nokkuð á ann-
an veg. Hann sagði:
„Við þurfum að ræða á sanngjarnan
og heiðarlegan hátt hvernig við ætlum
að gefa athafnafólki tækifæri til að njóta
sín um leið og við varðveitum eðliskosti
samfélagsins … höfum í huga að opnun
hagkerfisins er þess eðlis, hvort sem
okkur líkar betur eða verr, að fyrirtæk-
in geta einfaldlega flutt heimkynni sín,
skattskyldu og þjóðþrifaframlög til ann-
arra landa ef tökin eru hert um of hérna
heima.“
Ein helzta hótun auðhringa og stórra
viðskiptasamsteypa um allan heim er
sú, að þeir flytji starfsemi sína á brott
úr viðkomandi landi, ef stjórnvöld láti
ekki að vilja þeirra í einu og öllu. Þessi
tónn hefur heyrzt hér í umræðum um
nauðsyn þess, að setja íslenzku við-
skiptalífi eðlilegan starfsramma. Þess
vegna kemur það óneitanlega á óvart, að
forseti Íslands skuli sjá ástæðu til í ný-
ársávarpi sínu til þjóðarinnar að minna
á þessa hótun stórfyrirtækja og pen-
ingavalds. Þetta kemur enn meira á
óvart í ljósi þess, að hér hafa engar um-
ræður farið fram um að „herða tökin“
eins og forsetinn kemst að orði. Um
hvað hefur verið rætt? Að efla eftirlits-
stofnanir þjóðfélagsins, svo að þær geti
sinnt skyldu sinni. Þær hafa nóg að gera
eins og allir vita við umfangsmiklar
rannsóknir á starfsháttum nokkurra ís-
lenzkra stórfyrirtækja. Og nú þegar
liggur fyrir að þær rannsóknir eru í
sumum tilvikum ekki að tilefnislausu.
Er forseti Íslands að halda því fram að
með þessum störfum séu eftirlitsstofn-
anir að „herða tökin um of“?
Jafnframt hefur verið rætt um að
setja viðskiptalífinu ákveðnari leikregl-
ur og nú síðast hefur forsætisráðherra
vakið máls á löggjöf til þess að koma í
veg fyrir hringamyndun. Hvernig getur
forseti Íslands talið þessar umræður
gefa tilefni til að vara við því að „tökin
verði hert um of“?
Forseti Íslands hefur lagt áherzlu á
að skapa sér tengsl í hinum alþjóðlega
viðskiptaheimi, áreiðanlega með það í
huga að geta opnað dyr fyrir unga ís-
lenzka athafnamenn, og sú viðleitni get-
ur vel átt eftir að skila árangri og ekki
skal dregið í efa, að á bak við hana býr
góður hugur. En hinn alþjóðlegi við-
skiptaheimur getur verið viðsjárverður.
Stjörnur viðskiptalífsins falla með ógn-
arhraða úti í heimi eins og dæmin sanna
og forsetinn þekkir.
Umsvifamiklir kaupsýslumenn geta
ekki haldið okkur Íslendingum í gísl-
ingu með hótunum um að fara. Við eig-
um að leggja áherzlu á að byggja hér
upp viðskiptalíf, sem nýtur frelsis og
svigrúms til athafna en starfar innan
ákveðins ramma. Við eigum að leita fyr-
irmynda í nálægum löndum, bæði til
Norðurlandanna, Bretlands og Banda-
ríkjanna og sumra meginlandsþjóðanna
í Evrópu. Reynsla þeirra er betra vega-
nesti fyrir okkur en t.d. fyrirkomulag
þessara mála í Rússlandi og á Ítalíu.
ÞJÓÐARVAKNING Í ÞÁGU BARNA
Karl Sigurbjörnsson, biskup Íslands,gerði hlutskipti íslenzkra barna að
meginumtalsefni sínu í nýársprédikun
sinni í Dómkirkjunni í gærmorgun.
Biskup kallar eftir því að foreldrar end-
urskoði eigið gildismat og gefi sér meiri
tíma fyrir börnin sín en fyrir lífsgæða-
kapphlaupið. Hann bendir á mótsagn-
irnar, sem í því felast að ein ríkasta þjóð
heims virðist stundum varla hafa efni á
að eiga börn.
Karl Sigurbjörnsson vekur jafnframt
athygli á því hvernig neyzlusamfélagið
gerist æ aðgangsharðara við ómótuð
börn. Biskup nefnir meðal annars
hvernig vafasöm tákn og skilaboð eru
notuð í auglýsingum og á ýmsum barna-
fatnaði, hvernig auglýsingar „tæla sak-
leysingjann inn í viðjar kyntáknsins og
neysluþrælkunarinnar“, hvernig „klám-
fengið látæði og æ grófara ofbeldi á
myndböndum og fjölmiðlum hefur áhrif
á ómótaða sál“.
Á ýmsu því, sem biskup nefnir, hefur
verið vakin athygli hér í blaðinu und-
anfarin misseri, t.d. á barnafatnaði með
merkingum, sem vísa til kláms og kyn-
lífs, og á tölvuleikjum með svo grófu of-
beldi að öllum hlýtur að ofbjóða. Athygli
hefur vakið að þegar fjallað er um þessi
mál vilja seljendur varningsins gjarnan
firra sig ábyrgð – forðast að leggja eigið
siðferðismat á innihaldið og áletrarnirn-
ar, en vísa til óræðrar „tízku“ eða að
þetta sé það, sem börnin vilji. Sömu til-
hneigingar gætir hjá mörgum foreldr-
um, sem ber þó auðvitað skylda til að
taka afstöðu til þess hvers konar föt og
leikföng börnin þeirra eiga að eignast,
með hvers konar afþreyingarefni þau
fylgjast o.s.frv.
Áminning biskups er því þörf. Hann
hvetur til „þjóðarvakningar hvað varðar
viðhorf til barna. Að leyfa þeim að vera
börn. Að sinna börnunum betur. Að
stuðla að því að barnið fái að vaxa og
þroskast í kyrrð og næði“. Og hann
bendir réttilega á eftirfarandi: „[Barn-
ið] á kröfu til að hamlað sé gegn hinum
gegndarlausa flaumi áreitanna, ofur-
spennu afþreyingarinnar og ginningum
auglýsinganna.“