Morgunblaðið - 02.01.2004, Blaðsíða 22

MINNINGAR
22 FÖSTUDAGUR 2. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
B
ækur hafa alla tíð
verið hjartfólginn
hluti tilveru minnar.
Þegar ég lít um öxl,
gengur upprifjunin
oftar en ekki út frá því, hvaða
bækur ég var að lesa, fremur en
að tíunda eitthvað annað sem ég
hafði fyrir stafni. Árin með Árna
í Hraunkoti eru til dæmis dýr-
mætur kafli í bernskuminning-
unni og árið, sem ég las Bréf til
Láru, stendur upp úr unglings-
árum mínum.
Þannig get ég þreifað mig eftir
bókahillunni. Nýliðið ár var mér
gleðilegt bókaár. Reyndar verð
ég fyrst að setja þá varinhellu
fyrir mínum bókadyrum, að í
fyrra tók ég mér enga nýja ljóða-
bók í hönd. Það var ekki vegna
þess að for-
vitnileg ljóð
væru ekki á
ferðinni, það
voru þau svo
sannarlega
og þar á
meðal skáld, sem mér eru kær af
fyrri kynnum, heldur æxlaðist
þetta bara svona. Og nú er of
seint að bæta úr því! En heita má
því að gera bragarbót hið fyrsta
og láta þessa tilviljun ekki bitna á
ljóðabókum liðins árs. Má samt
vera að ég minnist 2003 sem árs-
ins þegar ég las enga ljóðabók.
Ég sé til með það. Annars er
sennilega meira vit að tíunda
eitthvað sem ég las heldur en að
halda því á lofti, sem ég las ekki!
Ég hef reyndar nefnt, bæði í Við-
horfi og Lesbók, nokkrar bækur,
sem urðu mér fagnaðarfundur á
síðasta ári. Og nú ætla ég að
hefja nýtt ár með því að segja frá
einni bók til viðbótar; þetta er
bókin Af norskum rótum – gömul
timburhús á Íslandi. Má vera að
þrátt fyrir góð skáldverk verði
hún bók ársins 2003 í mínum
huga, bæði sjálfrar sín vegna og
fyrir tengsl við annað hús, sem
nú á að kæfa undir hóteli við Að-
alstræti í Reykjavík.
Í formála Kjell H. Halvorsen,
fyrrum sendiherra Noregs á Ís-
landi, kemur fram að bókina Af
norskum rótum – gömul timbur-
hús á Íslandi megi rekja til for-
vitni hans um það sem gæti verið
„norskt“ á Íslandi. Sú forvitni
færði honum sögur af norskum
húsum, sem hann langaði til að
grafast nánar fyrir um. Afrakst-
urinn er þessi bók, sem segir
ekki einvörðungu sögu gamalla
timburhúsa, heldur greinir hún
einnig frá þróun íslenzks sam-
félags og samskiptum Íslendinga
og Norðmanna fyrir liðlega einni
öld.
Hjörleifur Stefánsson segir í
kafla um norsk áhrif í íslenzkri
byggingarsögu, að svonefnd
„katalóghús“ séu áþreifanlegustu
vitnisburðir byggingarmenning-
arstrauma frá Noregi til Íslands.
„Elstu hús sem varðveist hafa
hér á landi og með vissu eiga
uppruna sinn í Noregi eru frá
seinni hluta 18. aldar og þau eru
örfá. Fáein hús frá fyrri hluta 18.
aldar kunna að vera af norskum
rótum, en það verður þó ekki tal-
ið óyggjandi, Katalóghúsin
(innsk.: þ.e. fullbúin hús eftir
vörulista) frá því um aldamótin
1900 eru hins vegar æði mörg.“
Þegar sleppir köflum um norsk
áhrif á íslenzka byggingarsögu,
timburhús í Evrópu og Noregi,
forsmíðuð hús og hval- og síld-
veiðar Norðmanna við Ísland,
taka við kaflar um einstök hús á
fimm stöðum; Reykjavík – mið-
stöð stjórnsýslu, Seyðisfjörður –
norski bærinn, Akureyri – höfuð-
staður Norðurlands, Siglufjörður
– síldarbærinn og Ísafjörður og
Vestfirðir – miðstöð hvalveiða.
Allt varð þetta mér til gagns
og gamans, en sem gamlan Sigl-
firðing munar mig mest um kafl-
ann um Siglufjörð. „Hér er ekki
frásögn af merkilegum glæsi-
húsum sem flutt voru til Íslands í
þágu landsmanna, heldur húsum,
sem reist voru af Norðmönnum
sjálfum og þjónuðu þeim í mikl-
um umsvifum í síldarútveginum,
hús sem eru hin sýnilegu dæmi
um mikilvægan þátt Norðmanna
í atvinnusögu Íslendinga á 20.
öld.“
Þarna er margt um mikil at-
vinnuhús, en Róaldsbrakki, sem
nú hýsir Síldarminjasafnið, segir
Örlygur Kristfinnsson, safnvörð-
ur og höfundur Siglufjarðarkafl-
ans, að sé „eitt glæsilegasta
síldarhúsið sem byggt var hér-
lendis.“
Annað hús er norska sjó-
mannaheimilið, þar sem nú er
Tónlistarskóli Siglufjarðar. Ekki
eru mörg íbúðarhús í Siglufirði
innflutt frá Noregi, en nokkur af
norskum toga og kemur
skemmtilega á óvart að sjá þarna
gamlan nágranna; húsið Hverfis-
götu 2, sem (norski) bygginga-
fræðingurinn Sverre Tynes reisti
fjölskyldu sinni, en sjálfur er ég
fæddur og alinn upp í Hverfis-
götu 4.
Hjörleifur Stefánsson segir í
bókarkafla sínum, að við nánari
umhugsun sé auðvitað ljóst, að
hús hafi ekki einasta verið flutt
frá Noregi til Íslands um alda-
mótin 1900. „Líklega hafa hús
verið flutt tilsniðin frá Noregi
þegar á fyrstu árum búsetu nor-
rænna manna á Íslandi og senni-
lega hefur slíkur innflutningur
átt sér stað á öllum öldum síðan.“
Það er svo saga til næsta bæj-
ar, að meðan við höldum ótrauð
til haga þessum áhrifum norsk-
um í okkar húsakosti, þessu síð-
ara „landnámi“ Norðmanna á Ís-
landi, þá skuli ráðamenn
Reykjavíkur án minnsta hiks
moka heilu hóteli ofan á þau
norsku húsagerðaráhrif, sem ís-
lenzk urðu þúsund árum fyrr;
grunn fyrsta landnámsmannsins
frá Noregi.
Þetta óðagot við Aðalstræti er
með ólíkindum og líka hitt,
hversu tómlátir flestir eru um
þessa framkvæmd. Má vera að
menn muni ekki til hennar í
þeirri skeggöld, sem geisar í
þjóðfélaginu. Það mun þó fara
svo, að þessi hótelbygging verður
talin með mestu óhappaverkum
liðins árs; eitt tákn þeirrar taum-
lausu græðgi, sem nú ríður hús-
um á Íslandi og er ekkert heilagt,
ekki einu sinni árdagur íslenzku
þjóðarinnar.
Í þeirri von að menn snúi frá
villu síns vegar, óska ég sér-
hverju okkar meira ljóss og gam-
ans, og farsældar og friðar á nýju
ári.
Af norskum
landnámum
Hér segir af norskum landnámum á
Íslandi, hvernig við höfum þau síðari í
hávegum en hirðum lítt um það fyrsta
og ætlum reyndar að grafa það í hótel-
kjallara gleymskunnar og græðginnar.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
Hún Dísa er dáin. Dísa á Núpum.
Eftir móður minni, Ólöfu Gissurar-
dóttur, komst hún næst því að vera
mamma mín frá fimm ára aldri fram
á unglingsár. Þegar ég kom frá
Reykjavík að Núpum vorið 1941 stóð
nú víst ekki til að ég ílentist þar held-
ur yrði um sumardvöl að ræða. En
atvikin höguðu því svo að þessi sum-
ardvöl stóð í tólf ár.
Vorið 1941 voru fimm manns í
heimili á Núpum. Búsforráð höfðu
hjónin Helgi Bjarnason og Agnes
Sigmundsdóttir. Helgi var ættaður
frá Hörgsdal á Síðu en hafði alist upp
á Blómsturvöllum í Fljótshverfi og
búið þar uns hann fluttist að Núpum
aldamótaárið 1900 en faðir heima-
sætunnar, Agnesar, lést það ár.
Helgi og Agnes bjuggu síðan á Núp-
um til dauðadags og eignuðust þrjú
börn, tvær dætur og einn son. Þegar
ég kom að Núpum voru dæturnar,
Elín Helga og Margrét, flognar úr
hreiðrinu, en sonurinn, Sigmundur
Þorsteinn, bjó þar áfram og 1939
flutti til hans heitkona hans, Þórdís
Ólafsdóttir, sú sama og hér er
minnst. Dísa fæddist á Blómsturvöll-
um og ólst þar upp líkt og gert hafði
Helgi tengdafaðir hennar einni kyn-
slóð fyrr. Auk þess bjó á Núpum
bróðir Agnesar, Jón Hjörtur, þannig
að þegar ég bættist við vorum við sex
í heimili og þannig var það lengst af
meðan ég dvaldi á bænum. Dísa er sú
síðasta af Núpafólkinu sem fellur frá
og jafnframt síðust í systkinahópn-
um frá Blómsturvöllum. Þau dóu öll
barnlaus.
Núpar (upphaflega Gnúpar) eru
landnámsjörð í Fljótshverfi, aust-
ustu sveit í Vesturskaftafellssýslu.
Landnámsmaðurinn hét Bárður
ÞÓRDÍS
ÓLAFSDÓTTIR
✝ Þórdís Ólafsdótt-ir fæddist á
Blómsturvöllum í
Fljótshverfi 13. októ-
ber 1913. Hún lést á
Klausturhólum,
dvalarheimili aldr-
aðra á Kirkjubæjar-
klaustri, 23. desem-
ber síðastliðinn.
Móðir hennar var
Guðríður Þórarins-
dóttir, f. 1878, d.
1962, en faðir henn-
ar var Ólafur Filipp-
usson, f. 1868, d.
1921. Systkini Þór-
dísar voru: Guðlaugur, f. 1898, d.
1977, óskírt sveinbarn, f. 12. jan-
úar 1900, d. 19. janúar sama ár,
Elín Ólöf, f. 1901, d. 1954, Margrét
Jónína, f. 1904, d. 1983, og Guð-
jón, f. 1916, d. 1999.
Þórdís verður jarðsungin frá
Kálfafellskirkju í Fljótshverfi í
dag og hefst athöfnin klukkan 14.
Heyjangurs-Bjarnar-
son og eru af honum
merkilegar frásagnir í
Landnámabók. Ætla
ég ekki að rifja þær
upp hér en get þó ekki
stillt mig um að minn-
ast á eitt atriði: Synir
Bárðar tveir hétu Sig-
mundur og Þorsteinn,
þ.e. sömu nöfnum og
tíðkuðust í ætt Agnesar
á Núpum. Hafði
kannski ættarbandið
frá Bárði aldrei slitn-
að? Svari því fróðari
menn en ég.
Alkunna er að alþýða manna hér á
landi bjó við kröpp kjör og útbreidda
fátækt á síðari öldum, allt þar til tók
að rofa til upp úr 1900. Ekki mun
hallað á aðra landshluta þó fullyrt sé
að lökust hafi lífsskilyrðin verið í
Vesturskaftafellssýslu austanverðri
og ber þar margt til: einhæfir bú-
skaparhættir (eingöngu sauðfjár-
rækt), hafnleysi (nánast engir mögu-
leikar á sjósókn), erfiðar samgöngur
(miklar vegalengdir og óbrúuð stór-
fljót), náttúruhamfarir (eldgos,
frostavetur og graslaus sumur) og
fleira. Í kjölfar Skaftárelda lögðust
allir bæirnir tíu í Fljótshverfi í eyði í
nokkur ár. Á kuldaskeiðinu hundrað
árum seinna, á árunum 1881-87, lá
við að allt færi á sömu leið. Höfuð-
ástæðan í bæði skiptin: sauðféð sem
afkoma fólks byggðist á hafði strá-
fallið og aðeins brot af stofninum
komist af.
Það segir sig sjálft að fólk sem lifði
af slíkar og viðlíka þrengingar var
harðgert og stælt. Og þannig komu
Fljótshverfingar mér fyrir sjónir
þegar ég var barn og unglingur.
Líka Dísa á Núpum. Einkennandi
þættir í eðlisfari hennar og margra
íbúa sveitarinnar voru æðruleysi,
ósérhlífni og dugnaður; tilfinningar
voru ekki bornar á torg; menn tóku
því sem að höndum bar og undu
glaðir við sitt.
Að sjálfsögðu höfðu orðið ýmsar
framfarir í Vesturskaftafellssýslu
árið 1941 þegar ég gerðist Fljóts-
hverfingur. Búið var að leggja vegi
og brúa helstu ár, bændur höfðu
eignast áhöld til jarðvinnslu og öfl-
unar heyja: plóga, herfi, sláttuvélar,
rakstrarvélar o.s.frv. Ekkert af
þessum tækjum var þó vélknúið
heldur voru þau knúin áfram af hest-
um. Á því varð ekki veruleg breyting
fyrr en um áratug síðar. Húsakynni
voru sömu gerðar og tíðkast hafði frá
örófi alda. Eini munaðurinn í gamla
torfbænum á Núpum var eldhús-
kraninn sem gaf frá sér mjóa bunu af
köldu vatni þegar skrúfað var frá. Á
vetrum fraus stundum í leiðslunni og
þá þurfti aftur að sækja vatnið í
skjólum í bæjarlækinn (tæpa 200 m).
Jú, ég gleymi annarri nýjung sem
reyndar gjörbreytti fábreytninni í
strjálbýlinu: útvarpið var komið!
Þvílíkur undragripur! Og svo kom
heimarafstöðin sem gaf frá sér 5 kw
orku og leysti olíulampann og tað-
eldavélina af hólmi. Smám saman
birti af nýrri öld. Varla þó að ráði
fyrr en ég var fluttur burt.
Dísa á Núpum var í meðallagi há,
grönn og bein í baki, andlitssvipur-
inn geislaði af orku og stundum af
nokkurri hörku. Sem barni stóð mér
stöku sinnum svolítill beygur af
henni en mér lærðist fljótlega að
Dísa var sanngjörn og kröfur hennar
til mín voru ávallt réttmætar. Hún
var forkur til allra verka og ætlaðist
til að aðrir væru það líka. En hún var
líka mjög verkhög. Eitt árið var sett-
ur upp vefstaður uppi á lofti í gamla
bænum og Dísa óf ógnarlangan
(fannst mér!) vaðmálsdúk og úr hon-
um saumaði hún meðal annars fyrstu
jakkafötin sem ég eignaðist á ævinni.
Haldið ég hafi verið montinn! Ekki
orðið stoltari af neinu klæðisplaggi
sem ég eignaðist síðar um dagana.
Seinna rann upp fyrir mér að Dísa
var fjölfróð og skarpgreind. Hún
hafði 17 ára gömul verið einn vetur
við nám í Laugarvatnsskóla og eftir
að ég fór sjálfur að ganga í skóla
varð ég þess ákynja að hún og ekki
síður Sigmundur heitmaður hennar
byrgði með sér löngun til frekara
náms. Dísa og Sigmundur hefðu
bæði orðið úrvalsnámsmenn ef for-
lögin hefðu gefið þeim kost á að
stofna til lengri skólagöngu. Raunar
er það svo að mín kynslóð er sú
fyrsta í allri sögu Íslands sem al-
mennt bauðst að ljúka framhalds-
skólanámi, að ég tali nú ekki um
langskólanámi. Þetta var bylting:
menntunin var ekki lengur forrétt-
indi fólks af yfirstétt.
Ég varð vitni að því að Dísa minnt-
ist ársins á Laugarvatni með gleði og
minntist tveggja skólabræðra sinna
þar, Gunnars Eggertssonar og Stef-
áns Jónssonar, en sá síðarnefndi
varð seinna þjóðkunnur rithöfundur
og einkar vinsæll fyrir sérlega næm-
ar og raunsannar lýsingar á börnum
og unglingum. Og þessir skólabræð-
ur Dísu voru líka kunnir róttækling-
ar í stjórnmálum. Já, vel á minnst,
stjórnmál. Í þeim efnum voru ákaf-
lega hreinar línur í Vesturskafta-
fellssýslu um miðja tuttugustu öld.
Eldra fólkið fylgdi sjálfstæðismönn-
um að máli en það yngra framsókn-
armönnum. Í stórum dráttum hygg
ég að þetta hafi verið svona: kynslóð-
inni sem var ung upp úr aldamót-
unum 1900 fannst að hún hefði unnið
fullnaðarsigur þegar sjálfstæðisbar-
áttunni gegn Dönum lauk og vildi
síðan halda landi og þjóð sem mest í
föstum skorðum; ekkert breytinga-
brölt eða umbyltingu á gömlum hefð-
um. Næsta kynslóð – kynslóð Dísu,
stundum nefnd ungmennafélagskyn-
slóðin, vildi bylta, hverfa frá gömlum
búskaparháttum og taka vélar og
✝ Sigríður Ólafs-dóttir fæddist í
Álftagerði í Skaga-
firði 29. september
1906. Hún lést á
Hjúkrunarheimilinu
Ási í Hveragerði 25.
desember síðastlið-
inn. Foreldrar henn-
ar voru Ólafur Sig-
fússon og Arnfríður
Halldórsdóttir.
Systkini Sigríðar
voru sjö og eru þrjú
þeirra á lífi.
Eiginmaður Sigríð-
ar var Jóhannes Guð-
mundsson frá Ytra-Vallholti í
Skagafirði, d. 5.10.
1971. Dætur Sigríðar
og Jóhannesar eru
Guðrún Jóhannes-
dóttir, f. 7.6. 1938,
gift Sigurði Ingi-
marssyni og eiga þau
þrjár dætur, og Val-
gerður Jóhannes-
dóttir, f. 8.9. 1940,
gift Snorra Jónas-
syni og eiga þau tvær
dætur og einn son.
Útför Sigríðar
verður gerð frá
Hveragerðiskirkju í
dag og hefst athöfnin
klukkan 13.30.
Okkur barnabörnin langar til að
minnast ömmu okkar Sigríðar Ólafs-
dóttur sem lést á jóladag 97 ára að
aldri. Hún var yndisleg amma sem
vildi öllum svo vel og hugsaði vel um
sína. Það var svo gott að heimsækja
hana á Heiðmörkina, alltaf tilbúin
með ekta súkkulaði með rjóma og
hlaðborð með dýrindis kræsingum
svo ekki sé minnst á pönnukökurnar
hennar sem voru bestu pönnukökur í
heimi. Hún amma okkar lá sko ekki á
skoðunum sínum heldur sagði alltaf
hreint út það sem henni lá á hjarta,
t.d. ef hárið á okkur var orðið of sítt
og toppurinn kominn niður í augu
sagði hún alltaf: „Þið þurfið nú að
fara að láta klippa á ykkur toppinn
upp á mitt ennið svo þið sjáið eitthvað
út.“ Hún vildi hafa alla stuttklippta.
Í janúar árið 2000 fór amma okkar
á Dvalarheimilið Ás í Hveragerði,
það var mikil breyting fyrir hana að
fara úr sínu húsi og á Dvalarheimilið
og tók það sinn tíma að átta sig á því.
Þegar við fórum að heimsækja hana
þangað fannst henni ómögulegt að
geta ekki gefið okkur neitt meðlæti
eins og hún var vön að gera í húsinu
sínu. Því var nú fljótt reddað og hvert
einasta skipti sem við komum í heim-
sókn var okkur alltaf gefið konfekt
sem hún var með í skál á kommóð-
unni sinni. Öll fjölskyldan sá til þess
að hún ætti alltaf nóg af konfekti til
að gefa gestum og starfsfólkinu, enda
vildi hún bara fá konfekt í jólagjöf,
þ.e.a.s. ef við vildum endilega gefa
henni eitthvað sem henni fannst vera
óþarfi.
Ömmu leið vel á Dvalarheimilinu
og er það frábæru starfsfólki að
þakka sem hugsaði einstaklega vel
um hana. Undir það síðasta var
amma okkar orðin veik og kvaddi hún
okkur sátt. Hvíl þú í friði. Þú munt
alltaf eiga þér stað í hjörtum okkar.
Þín barnabörn
Guðrún, Jóhanna og Jóhannes.
SIGRÍÐUR
ÓLAFSDÓTTIR