Pressan - 04.06.1992, Síða 32
32
FIMMTUDAGUR PKESSAN 4. JÚNÍ 1992
„Það er ekkert leyndannál að
ljóðin í Steinfuglum eru uppgjör
til ákveðins karlmanns. Það var
sárt að birta þau og hluti af sárs-
aukanum var að hann er eini
maðurinn sem hefur séð mig al-
veg eins og ég er. Kannski þoldi
ég það ekki. Að einhver skyldi
sjá mig alveg. Ég hef miðað til-
veru mína við að vera elskuð en
er jafnsannfærð um að ef einhver
mundi sjá hvernig ég er væri
honum fyrirmunað að elska mig.
Þetta er auðvitað vítahringur,
mótsögn. Þess vegna hef ég
byggt heim umhverfis mig og
fundist ég örugg þar. Fannstu
ekki feluleikinn í ljóðabókinni?
En ég verð að geta sýnt mig öðr-
um ef ég ætla að nota það sem í
mér býr.
Ég finn líka togstreitu milli
kynverunnar og vitsmunaver-
unnar. Ef ég leyfi mér að vera
kvenleg er ég hrædd um að
verða ómarktæk. Og hætta að
vera til. Það sjónarmið ríkir í
samfélaginu: Ef kona lítur vel út,
til hvers þarf hún að hafa heila?“
Friðrika Benónýs hefur gef-
ið út fyrstu Ijóðabók sína,
Steinfugla. Hún er hingað til
betur þekkt sem skeleggur bók-
menntagagnrýnandi, fyrir
vandaða en oft óvœgna gagn-
rýni. Ljóð hennar túlka sárs-
auka sem kemur eins og úr
banvœnu sári, byrjar sem níst-
andi tónn en fyllir svo út í und-
arlegt rými. Ljóðin eru lokuð
og því dettur mérfyrst í hug að
ekkifáist orð upp úr henni. En
Friðriku liggur mikið á hjarta
og hvernig sem það getur nú
passað minnir hún á dádýr og
sígaunastelpu.
GRJÓT, ÞÖGN OG
MYRKUR
„Ég er alin upp í sveit, á
Hömrum í Reykjadal, í stórum
systkinahópi. I rrúnni sveit var
náttúran til að lifa á, ekki til að
horfa á. Ég held að þessi náttúm-
dýrkun sé komin úr firrtum
Reykvíkingum. Það sem hreif
mig mest var grjótið sem var
uppi í urð. Þar gat ég unað tím-
unum saman. Gijótið snart mig,
ekki græna grasið, blómin, lækj-
amiðurinn. Ég gæti aldrei hugs-
að mér að búa í sveit eða úti á
landi. Ég bjó átta ár á fsafirði og
var búin að fá fullkomlega nóg
þegar ég kom í bæinn fyrir tíu ár-
um. Lagið hans Megasar, Björt
ljós - borgarljós, var eins og
sungið út úr mínu hjarta. Ekki
þetta helvítis sveitakjafitæði. En
auðvitað þekkir maður ekki ann-
að en það sem maður elst upp
við og ég veit ekki hvort það er
betra að alast upp í borg. Þama
ríkti nítjánda öldin; afi og amma,
við systkinin sjö og maður stóð í
þeirri trú frameftir aldri að Davíð
væri eina skáldið sem ort hefði á
íslensku. En það er gott að heim-
sækja sveitina og líklega arfur
frá ísafjarðarárunum að mér
finnst náttúran best nálægt sjó.
Ræktaðar sveitir með kúahópum
minna mig bara á hvað var leið-
inlegt í fjósinu. Ég þoli ekki
sveitalífið sem borgarbúar dá-
sama. Þetta eru iðnaðarsvæði
þótt kolareykinn vanti. En það er
tvennt sem hafði sterk áhrif á
mig í sveitinni og ég sækist eftir
enn. Það er þögnin — og myrkr-
ið. Þögnin þrengir sér að, leggst
að mér, og sveitamyrkrið svona
ofboðslega svart.“
ÆTLAÐIAÐ BREYTA
MÉR TIL AÐ KOMAST í
HÓLFIÐ
„í æsku var ég upptekin af
mér og mínum heimi. Ég man
voða lítið hvað var að gerast ffá
degi til dags en man draumana
mína í smáatriðum. Það var lífið.
Mig dreymdi ég væri greifadóttir
í Frakklandi, ég bjó á herragarði
með hirð, þjón á hvetjum fingri,
dansandi á endalausum böllum,
ók í hestvögnum og kristals-
ljósakrónumar dingluðu fyrir of-
an. Ég held ég hafi fæðst á vit-
lausum tíma eða stað.
En það fylgir því að alast upp í
sveit að maður les allt sem fýrir
verður. Ég las Laxness, íslend-
ingasögur, ástarsögur og allt þar
á milli. En égfékk hugljómun tíu
ára gömul. Ég fann bók uppi á
háalofti með nýrómantísku
skáldunum; Jóhanni Siguijóns-
syni, Jóhanni Gunnari Sigurðs-
syni, Sigurði frá Amarholti og
Jónasi Guðlaugssyni. Bókin hitti
mig í hjartað. Það opnaðist eitt-
hvað stórkostlegt. Ljóðin opin-
bemðu svo ofboðslegar þjáning-
ar, svo sterkar tilfinningar. Þján-
ingin og sársaukinn hafa alltaf
snortið mig mest. S vo er reynt að
telja mér trú um að það sé bara
alkinn í mér sem hrífst svona af
þjáningunni. Ég get ómögulega
sætt mig við það. Það er öllu
troðið í hólf, rétt ejns og það sé
hamingjan: Að vera eins og allir
aðrir. AA-fræðin em góð og gild
en maður hlýtur að hafa rétt til að
skoða þau út frá eigin forsend-
um. Stundum finnst mér sem
maður hafi enga tilveru þar fyrir
utan. Bæði þar og í þjóðfélaginu
er tabú á svokallaðar neikvæðar
tilfinningar. Bannað að vera
reiður, neikvæður, bannað að
vera í þunglyndi. Ég trúi að mað-
ur geti ekki fundið hamingju
nema hafa upplifað þjáningu eða
óhamingju. Éftir seinni meðferð-
ina ákvað ég að verða bara
venjuleg manneskja. Ég ætlaði
að þurrka út þessa nýrómantísku
dýrkun á sársaukanum. En það
gekk ekki. Ég gat ekki sætt mig
við hlutskipti mitt. Ef allir hefðu
sætt sig við hlutskipti sitt hefði
aldrei neitt gerst í mannkynssög-
unni.
Svo er einblínt á sjálfan sig.
Skítt með hina. Sumir alkar
koma úr meðferð, fjölskylda
þeirra búin að þjást ámm saman
og þeir tilkynna kokhraustir að
nú loksins ætli þeir að fara að
hugsa um sjálfa sig!
Ég hef líka kynnst mér gegn-
um samskiptin við dætur mínar.
Ég var 21 árs þegar ég eignaðist
þá eldri en 29 ára er sú yngri
fæddist. Ég var tilbúnari þá, til-
finningar mínar hafa dýpkað og
þroskast. Böm gefa svo mikið.
Yngri dóttir mín er kannski að
elta og skoða fugl heilan klukku-
tíma.“
LIFIEKKIDAGINN AF
NEMALESA
- Hvemig vildi það til að þú
fórst í bókmenntafrœði ?
,Ég fór sautján ára í Mennta-
skólann á Isafirði hjá Bryndísi
minni elskulegri. Ég væri ekki
það sem ég er hefði hennar ekki
notið við. Svo giftist ég, var sjó-
mannskona í átta ár. Lifði því lífi
sem tilheyrði: Utanlandsferðir
og hreingemingar. Ég gafst upp
og ákvað að ljúka stúdentspróf-
inu fyrir vestan. Þá vildi svo til
að ritgerðir mínar fengu hljóm-
gmnn og enskukennarinn spurði
mig hvort ég hefði aldrei hugsað
mér að læra bókmenntafræði. Ég
hafði aldrei pælt í að ég gæti haft
lifibrauð af að lesa bækur, en
fannst hugmyndin bráðsnjöll. Ég
hef alltaf verið lestrarsjúklingur.
Ég lifi ekki daginn af nema lesa.
Nú hafði ég tækifæri til að lesa
bestu bækur sem skrifaðar höfðu
verið í heiminum. En ég vildi fá
að upplifa, njóta. Ekki skil-
greina. Ég held að það sé frjó-
samari leið til að skilja sjálfan sig
og heiminn að lesa bókmenntir
frekar en sálarfræði, félagsfræði
og allar þær aðferðir sem em í
tísku. Mér er stundum legið á
hálsi fyrir að vera vemleikafmt
og er spurð: Hvemig geturðu
skilið bókmenntir þegar þú skil-
ur ekki vemleikann?“
Skilurþú ekki veruleikann?
„Ég er eitthvert furðueintak,
held ég. Ég hef hugsjónir og
prinsip. Það passar ekki ef mað-
ur ætlar að „komast áfram í
heiminum". Það er reyndar hug-
tak sem er ofvaxið rm'num skiln-
ingi og mér sýnist snúast um að
safna völdum og eignum. Ég
upplifi fólk og atburði eins og ég
þekki það úr bókum og get ekki
séð að menn hafi breyst nokkuð
síðan á tímum Fom-Grikkja.“
HRÆÐSLA VIÐ VERU-
LEIKANN, KONUR OG
SKÖPUNARKRAFTTNN
- Hvað er veruleiki?
„Draumar mínir og ímyndanir
em alltjent sterkari en sá vem-
leiki sem ég held að margir séu
að tala um. Ég hef aldrei þorað
að pæla í dulrænum málum, held
ég færi alveg yfir um. ímynda
mér að þar sé heill og ókunnur
heimur. En allar hugsanir og
upplifanir em negldar í jrennan
svokallaða vemleika. Ég held
það sé hræðsla. Ég held það sé
líka hræðsla sem fær karlmenn
til að kúga konur. Eini karlmað-
urinn sem hefur skrifað hrein-
skilnislega um konur er Strind-
berg, — svo er hamrað á að hann
sé kvenhatari. En konumar hans
eru forynjur, sterkar, hann er
hræddur við það kynferðislega
vald sem þær hafa yfir honum.
þær hafa hann fullkomlega á
valdi sínu. Auðvitað er hann
hræddur. Ég las nýlega í Spiegel
um nýstofnaða karlffelsishreyf-
ingu sem er búin að fá leið á
ffamakonum og jaffirétti. Ég hélt
ég væri orðin galin þegar ég las
þetta. Ég veit ekki hvenær kven-
ffelsi og jafhrétti var gert svona
hlægilegt og hallærislegt. Fyrir
fáeinum ámm flutti ég fyrirlestur
í sjónvaipi um kúgun karlveldis
á listakonum og ég vissi ekki
fyrri til en tæknimenn vom famir
að gantast með álíka gáfuleg
komment og: „Hvasegiru
Nonni,heldumakonurhafisál?“
Það er tvískinnungur í gangi
víðar. Það er ótrúlega auðvelt að
telja fólki trú um að einhver sé
listamaður án tillits til verðleika.
Hins vegar er góðlátleg samúð
með listamönnum, ,Jiann er nú
bara listamaður greyið". Fólk er
hrætt við sköpunarkraftinn og
því er reynt að gera hann hlægi-
legan, eins og þegar sagt er:
„þetta er nú meiri dellan". Stund-
um held ég að mesta bölvun
þessarar þjóðar sé það sem kall-
að er bamabækur. Hvemig væri
ef maður hefði aldrei lesið neitt
annað? Ég er að lesa um Inka og
Fom-Grikki fyrir sex ára dóttur
mína og hún fylgist áfjáð með.
Eg veit ekki hver fann það upp
að böm væm fávitar. Það spegl-
ast í skólanum, ekki er hægt að
lesa Gísla sögu Súrssonar nema
horfa á Útlagann."
ÓHUGGULEG KVIKA OG
ÓUNNIÐ MÚRVERK
- Var ekki áður troðið í böm-
in?
,Ég held að ítroðsluhugtakið
sé skandinavískur frasi. Ég er
hlynnt því að bömin myndi sér
eigin skoðun, en páfagaukalær-
dómur er góður til að þjálfa
minnið. Þannig lærði ég marg-
földunartöfluna. Það er grátlegt
að sex ára böm, sem em opin og
næm, skuli föndra, dúlla og læra
nokkra stafi heilan vetur. Það
vantar heildarstefnu í skólana og
ég get verið svo íhaldssöm að
stundum vil ég að allir læri
grísku og latínu.
Svo em hér valdaöfl sem hafa
tekið þá afstöðu að reyna að
halda fólki eins heimsku og
mögulegt er. Sagt er blákalt með
nýjum lögum um námslán að
best sé að hafa skrílinn ómennt-
aðan, þá sé hann ekki með upp-
steyt.“
- Af hverju eru Ijóðin þín
svona lokuð?
,Ég vildi ekki vera of tilfinn-
ingasöm. Ég hef svo gamaldags
viðhorf til ljóða. Ég fæ velgju
þegar ort er: „Þegar þú fórst
glitraði tárið á diskinum." Ég
skynjaði ekki sársauka þegar ég
var að yrkja ljóðin en sé það
núna. Ljóðin hjálpuðu mér að
gera upp samband en þau gerðu
það ekki meðan þau lágu ofan í
skúffu. Flest komu óvart, byij-
uðu sem setning í dagbókinni.
Ég hef verið sfskrifandi ffá því
fyrir fermingu en haldið því
leyndu, sannfærð um að það
væri ekki nógu gott. En það er
átak að vera ég sjálf á bak við
ljóðin. Og skrítið að skoða sig
svona utan ffá.“
-Hvað sérðu þá?
,Ég sé óhuggulega kviku sem
ég hélt ég hefði múrað svo vel
yfir.“
Elisabet Jökulsdóttir