Pressan - 08.10.1992, Qupperneq 16

16
FIMMTUDAGUR PRESSAN 8. OKTÓBER 1992
íslendingar skila auðu í Mikson-málinu
Gagna og vitna var ekki leitað
Svíar ráku Evald Mikson úr landi. Bandaríkjamenn neituðu honum um vegabréfsáritun og bandaríska dómsmálaráðuneytið
hefur hann nú á sérstökum lista yfir stríðsglæpamenn. íslenska ríkisstjórnin segir að ekki sé nóg vitað til að réttlæta
frekari athugun og hefur tekið málið af dagskrá.
„Evald Mikson tók virkan þátt í
ofsóknum á hendur saklausum
borgurum undir stjórn nasista í
Eistlandi á stríðsárunum.“ Þetta
var opinber niðurstaða banda-
ríska dómsmálaráðuneytisins síð-
astliðið vor þegar Evald Miksoti
(þekktur á íslandi sem Eðvald
Hinriksson) var settur á lista yfir
stríðsglæpamenn sem meinað er
að koma til Bandaríkjanna. Þá
hafði ráðuneytið rannsakað sömu
gögn og Eiríkur Tómasson og
Stefán Már Stefánsson höfðu til
hliðsjónar í nýlegri skýrslu sinni
um mál Miksons.
Eins og kunnugt er komast þeir
Eiríkur og Stefán að þeirri niður-
stöðu að hvorki sé rétt né skylt að
hefja opinbera rannsókn í málinu.
Það er stutt þrenns konar rökum í
meginatriðum:
a) að hugsanleg brot séu fyrnd,
öll nema manndráp, sem er eitt af
því sem Mikson hefur verið sak-
aður um,
b) að mikilvæg sönnunargögn
séu líklega týnd,
c) að vitni séu flest látin og þótt
þau kunni að vera á lífi, þá muni
þau ekki það sem máli skipti.
Fyrsta atriðið er óumdeilt, að
ofsóknir, barsmíðar, nauðgun og
önnur meint voðaverk Miksons
séu fyrnd að íslenskum lögum.
Seinni atriðin tvö orka mjög tví-
mælis, enda segjast lögfræðing-
arnir í skýrslunni ekki hafa haft
umboð til að kanna þann þátt
málsins.
GÖGNIN ERU TIL
Sönnunargögnin, sem lögfræð-
ingarnir skoðuðu, eru að uppi-
stöðu til handtökuskipanir á
hendur gyðingum með undirritun
Miksons, listi eistnesku öryggis-
lögreglunnar yfir gyðinga sem
taka átti af lífi, gögn sem sýna að
Mikson var foringi í „Omakaitse"
(vopnuðum sveitum þjóðernis-
sinna), finnsk lögregluskýrsla frá
október 1941 og yfirheyrslur frá
sænskum réttarhöldum árið 1946.
Aðeins hluti þessara gagna var
meðal þess sem Efraitn Zuroff,
forstjóri Wiesenthal-stofnunar-
innar, afhenti Davíð Oddssyni í
febrúar síðastliðnum. Þór Jóns-
syni, fréttamanni Stöðvar 2 í Sví-
þjóð, tókst með eftirgangsmunum
að fá afhentar sænsku vitnaleiðsl-
urnar og blaðamaður PRESS-
UNNAR komst að tilvist finnsku
lögregluskýrslunnar fyrir tilviljun
og fann hana hjá sagnfræðipró-
fessor í Helsinki. Þar stærir Mik-
son sig af áhrifaríkum pyntingum
þeirra Eistlendinga og lýsir fjölda-
aftöku á gyðingum á skurðar-
barmi yfir utan Tallinn. Sagnfræð-
ingar, sem rannsakað hafa sögu
Eistlands á þessum tíma, hafa
einnig í fórum sínum skjöl sem
tengjast máli Miksons beint og
óbeint.
Engin skipuleg leit hefur farið
fram að öðrum gögnum í málinu.
í Ríkisskjalasafninu í Eistlandi
og/eða skjalasafni KGB má vænta
að til séu öll gögn sem fram komu
við réttarhöld í Tallinn árið 1961.
Skýrt hefur verið frá þeim í bók-
um og fáein frumgagnanna eru
fundin, en alls ekki öfi. Efraim Zu-
roff fór fram á það við Davíð
Oddsson af íslensk stjórnvöld
hefðu samvinnu við eistnesk
stjórnvöld um að finna þessi
gögn, enda hefðu opinberir aðilar
mun betri aðgang að slíku en
einkafyrirtæki á borð við fjölmiðla
og Wiesenthal-stofnunina sjálfa.
Þeirri bón hefur ekki verið svarað.
VITNIN ERU Á LÍFI
Talið er að innan við tugur eist-
neskra gyðinga hafi lifað af of-
sóknir Þjóðverja og eistneskra
samverkamanna þeirra. Meðal
þeirra eru því væntanlega ekki
margir sem geta borið vitni um
það sem gerðist. En aðrir eru til og
hefur PRESSAN birt fleiri en eitt
viðtal við þá.
Þeirra á meðal eru Martin
Jensen, Eistlendingur búsettur í
Kanada, sem starfaði með Mikson
í öryggislögreglunni. Undirskrift
hans er á ofangreindum „dauða-
lista“ yfir gyðinga sem búið var að
handtaka og átti að drepa. Jensen
er nú rúmlega sjötugur og blaða-
maður PRESSUNNAR getur bor-
ið að hann er ágætlega em og við-
ræðugóður, þótt hann yrði æ fá-
málli sem meira var spurt út í of-
sóknir gegn gyðingum. Hann get-
ur í það minnsta skýrt fyrir ís-
lenskum stjórnvöldum hvaða
hlutverki Mikson gegndi í örygg-
islögreglunni, en um það telja lög-
fræðingarnir margt á huldu.
Annar samstarfsmaður Mik-
sons úr öryggislögreglunni er
Harry Mánnil, hagfræðingur sem
rekinn var úr landi í Svíþjóð á
svipuðum tíma og Mikson og býr
nú í Venesúela. Mikson gaf í skyn
í vor að ásakanir á hendur honum
væru frá Mannil komnar, en í við-
tali við PRESSUNA neitaði
Mannil því, bar Mikson yfirleitt
vel söguna og sagði hann hafa ver-
ið duglegan við að handtaka
kommúnista í Eistlandi. Mannil er
líka málhress og skýr og ferðast
reglulega heimshoma á milli.
Þriðju má nefna dóttur Unger-
mann-hjónanna, sem handtekin
var ásamt hinni fjórtán ára görrdu
Ruth Rubin, en Ruth hafði leitað
á náðir herra Ungermanns, sem
var starfsmaður í skartgripaversl-
un Alexanders Rubins, þegar Ru-
bin-hjónin voru handtekin. Skjöl
bera með sér að Mikson hafi sjálf-
ur handtekið Ruth (og nauðgað
henni og drepið síðan) og krafið
herra Ungermann um verðmæti
úr verslun Rubins. Ungfrú Unger-
mann er á sjötugsaldri og býr enn
í sama húsi og fyrir fimmtíu ár-
um, en hefur ekki viljað tala við
fjölmiðla um neitt sem tengist
Mikson.
Náðst hefur í fleiri sem urðu
vitni að störfum Miksons, til
dæmis Ericu Schein og Ninu Po-
om, en Mikson lýsir því í ævisögu
sinni þegar herra og frú Poom
voru handtekin, þótt þau séu ekki
nafngreind. Fastlega má gera ráð
fyrir að fleiri séu innan seilingar,
þótt íslenskir fjölmiðlar hafi ekki
rætt við þá. Ekki er ástæða til að
ætla að minni þeirra sé brigðulla
en Miksons sjálfs.
ÓSANNINDIMIKSONS
Skýrsla þeirra Eiríks og Stefáns
er engin yfirlýsing um sakleysi
Miksons, eins og gefið hefur verið
í skyn. Þvert á móti staðfestir hún
margt af því sem haldið hefiir ver-
ið ffam, til dæmis að Mikson hafi
verið vísað úr landi í Svíþjóð. Mik-
son hefur ítrekað sagst hafa kom-
ist ffá Svíþjóð fyrir heppni eftir að
hafa verið sýknaður („hreinsað-
ur“ eða „hvítþveginn") í réttar-
höldum þar.
Mikson hefur reyndar ítrekað
orðið uppvís að ósannindum eða í
það minnsta ónákvæmum full-
yrðingum í málinu. f viðtali við
Morgunblaðið í febrúar sagðist
hann einungis hafa „skráð“ hand-
tökur og aðeins einu sinni hafa
tekið þátt í handtöku vegna sér-
stakra aðstæðna. Nú liggur fyrir
fjöldi handtökuskipana sem Mik-
son undirritaði og við réttarhöld í
Svíþjóð viðurkenndi hann að hafa
tekið þátt í „rassíum“.
I’ viðtölum í febrúar segir hann
engar gyðingaofsóknir hafa verið í
Eistlandi fyrr en hann var hættur í
lögreglunni. Nú er vitað að búið
var að myrða flesta gyðinga um
það leyti sem hann var sjálfur
fangelsaður, ásakaður um að hafa
stolið eigum fanga. f ævisögu
sinni segir Mikson einnig að hann
hafi notfært sér vitneskju sína úr
lögreglustarfinu til að aðstoða
gyðinga við að komast undan of-
sóknum. Hann nafngreinir sér-
staklega Miriam Lepp, en við rétt-
arhöldin í Svíþjóð kvaðst hann
hins vegar ekki hafa vitað að hún
væri gyðingur.
Mótsagnirnar eru margar,
sumar smáar, aðrar alvarlegar, en
þær athyglisverðustu snerta þó
Alexander Rubin og dóttur hans
Ruth. í blaðaviðtölum í febrúar
kvaðst Mikson aldrei hafa heyrt á
þetta fólk minnst nema í Þjóðvilj-
anum árið 1961. Við yfirheyrsl-
urnar í Svíþjóð kom hins vegar
fram að Mikson þekkti Alexander
Rubin ágætiega, heimsótti hann í
verslunina í miðbæ Tallinn og
fékk meira að segja fjárframlög
hjá honum vegna fótboltaliðs sem
Mikson lék með.
PRESSAN hefur áður rakið at-
burðarás sem virðist hafa leitt til
þess að Mikson komst yfir gull úr
skartgripaverslun Rubins, þegar
Rubin-hjónin höfðu verið hand-
tekin. Gullið var gert upptækt
þegar Mikson kom til Svíþjóðar
árið 1944, en hann kvaðst hafa
keypt það hjá Nicolai Rosenberg.
Rosenberg þessi var starfsmaður
Rubins og benti lögreglunni með-
al annars á hvar Ruth Rubin var í
felum þegar foreldrar hennar
höfðu verið handtekin.
Skjöl benda til þess að Mikson
og félagar hans hafi viljað komast
yfir auðæfi Rubin-fjölskyldunnar
og tekist það á endanum með hót-
unum og ofbeldi. fslensku lög-
fræðingarnir höfðu aðgang að
flestum skjölum sem þetta varða,
en meint brot eru fymd.
Litlar heimildir liggja fyrir um
meinta nauðgun og morð Mik-
sons á Ruth Rubin, en fleiri gögn
er væntanlega að finna í skjala-
söfhum í Tallinn og Moskvu.
ZUROFF HELDUR ÁFRAM
Það eru engan veginn öll kurl
komin til grafar í þessari sögu,
enda mörg gögn ekki enn komin
fram í dagsljósið. Miðað við
hversu miklar upplýsingar fást úr
þeim skjölum, sem þegar hafa
fundist, má búast við að málið
skýrist enn þegar og ef fleiri ff um-
gögn koma í leitimar. Efraim Zu-
roff sagðist í samtali við PRESS-
UNA myndu halda áfram leit að
sönnunargögnum, að því marki
sem einkaaðilar hafa aðgang að
þeim. Hann íhugar fleiri leiðir til
að knýja fram niðurstöðu í mál-
inu, en engar aðrar ákvarðanir
hafaveriðteknar.
Að öilu óbreyttu má búast við
að málinu sé lokið af hálfu ríkis-
stjórnarinnar, nema eitthvað nýtt
komi fram sem kallar á upptöku
málsins.
Karl Th. Birgisson
„Tilhæfulausar ásakanir“
segir Atli Eðvaldsson
„Skýrslan staðfestir að þetta eru tilhæfulausar
ásakanir og ekkert annað en kom ffarn í áróðri KGB
árið 1961,“ sagði Atli Eðvaldssson, sonur Eðvalds
Hinrikssonar, í samtali við PRESSUNA. „Ég átti
alltaf von á þessari niðurstöðu. Þeir hafa ekki neitt
annað til að byggja ásakanir sínar á.“
Þér þykir þetta þá sýna að ásakanirnar séu úr
lausu lofti gripnar?
„Já, já. Skýrslan sýnir að þetta er nákvæmlega það
sama og kom ffam 1961. Nú er enn lengra um liðið
og það er ekkert nýtt sem getur komið fr am.“
Sumt í skýrslunni virðist þó vera í mótsögn við
það sem haldið hefur veriðfram, til dœtnis aðföður
þínum hafi verið vísað úr landi í Svíþjóð og hann
hafi verið á leið til Suður-Ameríku.
„Ævisögur eru sambland af sögu og tilbúningi
rithöfundar og bókaforlags, sem æflað er til þess að
gera söguna lystugri fyrir lesendur. Þessi bók er
frekar skrifuð sem heimildabók, sem saga Eistlands
ffemur en hreint og beint saga hans. Það er ýmislegt
sem sleppt er úr sögunni, til dæmis ýmislegt sem
dreif á daga hans hér á landi.“
Þetta geturþá verið rétt niðurstaða hjá þeitn, að
honum hafi verið vísað úr landi?
„Eins og kemur ffam í bókinni fékk hann leyfi til
að fara úr landi, fyrir tilstilli lögffæðings síns, Schar-
tau.“
Verður eitthvert framhald á málinu af
ykkarhálfu?
„Ég held að því miður sé ekkert
hægt að gera. Það virðist hver sem
er geta borið ff am svona ásakanir á
hendur einhverjum og hann verð-
ur bara að sitja undir því.
Þegar það er búið er
það bara búið.“