Pressan - 25.03.1993, Blaðsíða 18

SKALDIÐ, SAMVISKAN & SOVET
18 PRESSAN
Fimmtudagurinn 25. mars 1993
Pétur Már Ólafsson
ÚTGÁFUSTJÓRIVÖKU-HELGAFELLS
í beinu
samræmi
við sannfær-
ingu hans
Ólaíur Hannibalsson BLAÐAMAÐUR
Hann var bar, sá, heyrðl og hreifaði á
Talaði Laxness gegn betri
vitund í Gerska œvintýrinu?
„Já, á því er í mínum huga
enginn vafi. Raunar segir Lax-
ness það sjálfur ansi berum
orðum í Skáldatíma. En jafnvel í
þeirri bók er hann minna en
hreinskilinn. Hann var ekki
bara nytsamur sakleysingi, sem
lét „tilleiðast að trúa málsvörum
á staðnum [mönnum] sem ekki
voru frjálsir að segja hug sinn
og þarafleiðandi ómerkir orða
sinna og ýmist þögðu „góðri“
þögn eða höfðu uppi „rétta“
hræsni“.
HKL var ekki einfeldningur.
Hann var ekki borgaralegt dek-
urbarn úr þröngu umhverfi
langskólagenginna mennta-
manna. Hann var þvert á móti
einhver víðförlasti menntamað-
lir sinnar samtíðar, með hald-
góðan samanburð á lífi venju-
legs múgafólks um allan Vest-
ur-Evrópu og Norður-Ameríku.
Og hann dvaldi langdvölum í
Sovétríkjunum á þeim tíma,
sem Stalín og stalínisminn
voru að festast í sessi. Hann var
þar, sá, heyrði og þreifaði á.
Hann lýsti „sósíalískri framn-
ingu þjóðreisnar“ án stórra fyr-
irvara. Hann var viðstaddur
réttarhöldin yfir Búkharín & co.
og gaf vinstrisinnuðum íslend-
ingum hina kórréttu skýringu.
Sömuleiðis á vináttusáttmála
Hitlers og Stalíns. Item á inn-
limun Póllands. Hann var ekki
venjulegur apologisti fyrir sína
nýju trú, sem stríddi þvert gegn
þeim staðreyndum, sem hann
sá og heyrði. Hann var virkur
framníngarmaður, sem gaf
gömlu kommúnistaforingjun-
um línuna eftir komuna frá
Moskvu og lagði nýstofnuðum
Sósíalistaflokki til það veganesti
óbifandi sovéthollustu, sem ein-
kenndi hann nær alla tíð og
hlaut sína fyrstu eldskírn í
„Finnagaldrinum". Það var
þetta sem mörgum gömlum
flokksjaxlinum sárnaði við út-
komu Skáldatíma: Hefði HKL
skýrt frá staðreyndum á þeim
tíma hefðu þeir ekki sparkað
Héðni Valdimarssyni út í
kuldann og sagan kannski orðið
önnur?
í Skáldatíma er sagt ffá sam-
tali þeirra HKL og Brechts um
ritskoðun: hvemig bók geti ver-
ið góð þótt hún sé vond, og
vond þótt hún sé góð, mæld á
mælikvarða einhvers rétttrún-
aðar. Síðan segir HKL: „Form-
úlan schlecht aber gut ber í sér
að maður hafni staðreyndinni í
hvaða mynd sem er andspænis
þeirri skyldu að boða hina
„góðu“ kenníngu. Hér er enn
lifandi kominn málstaður mið-
aldakaþólskunnar gegn trúvillu.
Tiltekin bók afneitar staðreynd-
um; hún er ílla skrifúð og full af
lýgi og vitleysu, en hún er góð af
því að hún boðar rétta kenn-
íngu. Sá sem segir svart hvítt,
maðurinn sem lætur segja sér
Halldór Laxness varð einn fárra
Vesturlandabúa vitniað tveimur
hátindum ógnarstjórnarStalíns;
hungursneyðinni í Úkraínu og
réttarhöldunum yfir Búkharín.
Það erþví eðlilegt að menn velti
því fyrir sér hvernigjafnglöggur
maður og hann gatskrifað um
Stalín og Sovétríkin með þeim
hættisem hann gerði.
„Allt líf þessara litlu greya var
samið að óbrigðulum venjum;
vaninn verður þeirra besti vin-
ur. Þau eru öll látin sofna jafn
snemma á kvöldi og vakna á
sömu stund að morni. Á daginn
sofha þau öll á sömu mínútu og
sofa jafn leingi... Það er ein-
kennilegt að í vísindalega reknu
barnaheimili heyrist minni
grátur en í fjölskyldu þar sem
tvö smábörn eru í heimili... Ég
spurði hvort þau vöknuðu ekki
á næturnar til að orga, en var
sagt að það þektist ekki. Þeim er
aldrei komið uppá þann vana.
Þau sofa í einum dúr.“
Halldór Laxness er hér í
ferðabók sinni / Austurvegi
(1933) að lýsa kornabörnum
rússnesku alþýðunnar, sem
vissulega virðast engu ungviði
lík enda fædd á ffamfaratímum
fimm ára áædunar Stalíns.
Á fjórða áratugnum fór Hall-
dór Laxness tvær ferðir til Sov-
étríkjanna í boði stjórnvalda
þar. Sú fyrri var farin 1932, hin
seinni fimm árum síðar. Eftir
fyrri ferðina sendi hann ffá sér
bókina I Austurvegi. Af þeirri
bók mætti helst ráða að um
pennann héldi hagfræðingur
Sovétstjórnar en ekki skáld með
dágóðan skammt af snilligáfu.
Innan um endalausar, þurrar
talnarunur vitnar Laxness þar í
Lenin og Stalín af miklu öryggi
en skrif hans sjálfs eru jafnþurr
og textar félaganna. Bókin er
beinlínis illa skrifuð og slær
flestar ferðabækur út í leiðind-
um. Gerska œvintýríð sem kom
ÓLAFUR HANNIBALSSON
„Hefði HKL skýrt frá stað-
reyndum á þeim tíma hefðu
þeir ekki sparkað Héðni
Valdimarssyni útí kuldann
og sagan kannski orðið
önnur."
að festa upp orðin „Arbeit
macht frei“ yfir portinu í Au-
schwitz, hvort er hann heldur
hlægilegur eða aumkunarverð-
ur? Kannski heilagur maður?
Mér er ljóst að þetta hitti sjálfan
mig að því leyti sem ég skrifaði
tvær bækur í þeirri trú og von
að jafnvel harðstjóm sem fýlgdi
góðri stefnu gæti látið gott af sér
leiða.““
út 1938 er að ýmsu leyti ástríðu-
þrungin bók og ekki leiðinleg
aflestrar, en þar virðist bara svo
fjarska margt byggt á misskiln-
ingi skáldsins. Um bækurnar I
Austurvegi og Gerska ævintýr-
fð má sem best nota orð Lax-
ness sjálfs. Hann sagði um grein
er hann hnfði ritað um dvöl hjá
Benediktsmunkum að hún væri
skrifúð „af þeim hætti sem ein-
kennir trúmenn þá er þeir vitna
um sýn af helgum stöðum trúar
sinnar; verður ógerlegt af lýs-
ingunni að sjá að þeir hafi kom-
ið þar. Eftilvill stafar þetta af því
að staðurinn er ekki til í reynd-
inni einsog þeir sjá hann“.
Það kom á daginn að þau
Sovétríki sem Laxness sá og
vitnaði um af svo mikilli hrifn-
ingu voru ekki til nema í
draumórum heittrúaðra Sovét-
vina. Raunveruleiki Sovétríkj-
anna var allt annar, eins og Lax-
ness síðar viðurkenndi. En á
fjórða áratugnum virtist hann
þess fullviss hvorum megin
sannleikurinn lægi: „Það er
mjög nauðsynlegt að segja satt
um Ráðstjórnarríkin, einkum
og sérílagi í hópi sósíalista og
þegar talað er um fyrir verka-
mönnum,“ sagði hann af al-
vöruþunga í Gerska ævintýr-
inu. Hér eru sýnishorn af þeim
sannleiksbrotum sem hann
sýndi íslenskri alþýðu og sósíal-
istum í Gerska ævintýrinu:
„...alstaðar skín Ijós byltíngar-
innar, hugsjón sósíalismans;
það er verið að skapa nýtt land,
nýa þjóð, nýan heim...“ („nýa
Guði“, bætti Laxness við í yngri
gerð verksins, en það var síðari
tíma uppgötvun hans).
Og Laxness heldur áffam í
hrifningarvímu: „Nú hafa
þessar þjóðir verið vaktar til
nýs lífs, fangelsisdyrnar hafa
verið opnaðar. Heimurinn
stendur þeim opinn með öll-
um þeim verðmætum sem
hann hefur að bjóða; galdur-
inn er að kunna að þiggja,
skilja að maður er frjáls. Hví-
líkt happ að Lenín skyldi hafa
elskað þá og gefið þeim heim-
inn! Og þvílíkt lán að Stalín
skuli halda uppi merki Leníns
á sömu braut!“ („á sömu
braut“ voru orð sem Laxness
sá ástæðu til að kippa úr end-
urútgáfúnni).“
f Sovétríkjunum varð Lax-
ness vitni að þeim skrípaleik
sem réttarhöldin yfir Búkhar-
ín og félögum hans voru. Á
þessum tíma var Stalín að losa
sig við alla hugsanlega óvini
og keppinauta en þeir leynd-
ust að hans áliti í hverju homi.
Laxness sá ekkert athugavert:
„Búkharínsmálið, niðurlagið á
baráttu ráðstjórnarinnar við
glæpafélög hægrimanna og
trotskista, eru mannkyns-
sögulegur viðburður fyrstu
stærðar, einhver stórkostleg-
ustu pólitísk reikningsskil
vorra tíma.“
Skáldatími og
nýjar skýringar
Seinna kom annað hljóð í
strokkinn. Þegar Halldór leit
um öxl í Skáldatíma, aldar-
fjórðungi eftir að Gerska æv-
intýríð kom út, var ekki laust
við að vottaði fyrir sjaldgæfri
„Skiptir það máli?
Umræða sem þessi er nokkr-
um árum á eftir tímanum enda
gerði Halldór Laxness upp þær
skoðanir sem hann heldur á loft
í Gerska æfintýrinu fyrir ná-
kvæmlega þrjátíu árum. Spurn-
ingin skiptir engu máli þegar
rætt er um skáldverk hans nú,
lestur þeirra og túlkun, enda
ævisöguaðferðin löngu aflögð í
bókmenntafræðum. Uppgjör
hans við Stalín og Sovétrfkin fór
fram í Skáldatíma (1963). Þar
segir hann:
„Ég hefði ekki skrifað eins um
Búkharín og ég gerði hefði ég
ekki trúað því sem mér var
sagt... Stærsta axarskaft okkar
vinstrisósíalista fólst í trúgirni.
Það er í flestum tilfellum meiri
glæpur að vera auðtrúa en vera
lygari. Við höfðum hrifist af
byltíngunni og bundum vonir
okkar við sósíalisma. Sannur
tómás trúir hinsvegar ekki að
lausnarinn hafi risið upp þó
hann þreifi á naglaförunum og
síðusárinu. Við trúðum ekki af
því aðrir lygju að það væri gott,
heldur af því að við lugum því að
okkur sjálfir. Afneitun stað-
reynda fylgir oft dýrmætustu
vonum manna og hugsjónum.“
Þegar Gerska æfintýrið er
skrifað (1938) stóðu menn
ffammi fyrir tveimur valkostum
í heimspólitíkinni: Kommún-
isma eða nasisma — Stalín eða
Hitler. Halldór tók afstöðu með
Sovét-Rússlandi sem var í beinu
samræmi við sannfæringu hans.
Það sem þar fór aflaga í fram-
kvæmd sósíalismans — eins og
þá var sagt — má segja að hann
hafi litið á sem einskonar vaxtar-
verki nauðsynlegrar og dýr-
mætrar þróunar, líkt og Peter
Hallberg segir í fyrra bindi bók-
PéturMárÓlafsson
„Spurningin skiptir engu
máli þegar rætt er um
skáldverk hans nú, lestur
þeirra og túlkun, enda ævi-
söguaðferðin löngu aflögð í
bókmenntafræðum."
ar sinnar Húsi skáldsins. Hali-
dór slær ekki striki yfir fortíð
sína eins og fram kemur í Skegg-
ræðum gegnum tíðina (1972)
en þar lætur hann fyrri afstöðu
sína standa óhaggaða í réttu
samhengi: „...þær hugmyndir
sem ég hef haft eru og verða
fróðlegur partur af sjálfum mér
eins fyrir því þó fyrri skoðana-
kerfi hafi að einhverju leyti eða í
heilu lagi verið gerð upp sem
gjaldþrot andspænis staðreynd-
um.“
Spurningin hvort Halldór
Laxness talaði gegn betri vitund
í Gerska œfintýrinu er því ekki
sérlega brýn nú, rúmlega hálfri
öld síðar. Ollu staðbetra fóður er
að lesa skáldverk hans og njóta
þeirra kræsinga sem hann ber á
borð fyrir okkur þar.“