Heimilistíminn - 06.06.1974, Blaðsíða 32

EINHVER reikningsmeistarinn netur
komizt að þeirri niðurstöðu, að ryð og að-
gerðir til þess að sporna gegn þvi, muni
kosta um 500 milljónir sterlingspunda ár-
lega. Þeir eru þó til, sem vilja halda þvi
fram, að sú upphæð eigi að vera minnst
helmingi hærri.
Hvað er eiginlega ryð, og hvers vegna
ræðst það svona hastarlega á járn og stál?
Hreint járn er hvitur, silfurlikur málm-
ur, sem er allt of linur til að koma að
nokkrum notum. t jörðu er járn venjulega
i samböndum við ýmsa aðra málma, svo
sem nikkel, kóbalt og kopar. Járn finnst
svo viða, að talið er, að tuttugasti hluti
jarðskorpunnar sé járn eða járnsambönd.
Þegar járnið hefur verið unnið úr jörðu,
er þvi allra málma hættast við að skemm-
ast. Það er vegna þess, að járn aðlagast
súrefni auðveldlega, þvi sem viö höfum i
svo rikum mæli i vatni og andrúmsloftinu.
Þá myndast kemisk efnasambönd, og er
járnoxið einna mikilvægast þess. Það er
þetta efni, sem myndar rauðu eða brúnu
húðina, sem við kölluð ryð.
Súrefni er i miklu magni i vatni Þess
vegna er það, að járn, sem fer i vatn,
drekkur i sig súrefni, og við það er ryðið
ekki lengi að myndast.
Fyrir áhrif lofts og vatns
Það, sem mestu máli skiptir við ryð-
myndun, er að loft komist að málminum.
Ef loft nær ekki að komast að, er ekki um
neitt ryð að ræða. Af þéssari ástæðu ryðg-
ar járn i vatni, þar sem litið loft kemst að
þvi, afar hægt, og hlutur, sem liggur að
nokkru i vatni, ryðgar hvað mest, rétt of-
an við vatnsborðið. Sokkið skip getur legið
árum saman á hafsbotni og ryðgar tiltölu-
lega hægt, en þegar þvi er lyft upp á yfir-
borðið, tekur málmurinn að ryðga miklu
hraðar.
Eins og við má búast, ryðgar þurrt járn
i þurru lofti alls ekki. En það er heldur
ekki nóg, að það sé raki i loftinu, til þess
að ryðið myndist. Vatnið verður að vera til
staðar og setjast sem dropar á járnið —
svo sem dögg, regnúði eða mistur til
dæmis.
Ef vatnsdropi fellur á sléttan, hreinan
flöt á járni, er vatniö aðeins stutta stund
þarna. Þú getur séð bjartan flöt járnsins i
gegnum dropann.
Aður en langt um liður tekur dropinn á
sig grænleitan blæ. Það gefur til kynna, að
járnið sé farið að samlagast súrelninu,
sem það hefur unnið úr vatninu. Loks lýk-
ur atburðarásinni og á staðnum, þar sem
dropinn féll, situr eftir hinn þekkti rauði
litur ryðsins.
Meðan vatnið er á járninu festist ryöið
ekki við. I þess stað er það uppleyst i
vatninu, og það myndar ekki húðina á
málminn fyrr en vatnið hefur gufað upp.
Þegar ryð hefur myndazt á annað borð,
heldur járnið áfram að ryðga i andrúms-
loftinu, þar sem hreint járn lætur ekki á
sjá. Ástæðan er sú, að þegar íarið er að
32
falla á málm á annað borð verður hann
miklu næmari fyrir ryði. Það er miklu
auðveldara að koma i veg fyrir fyrstu
ryðmyndunina heldur en að stöðva ryðið,
þegar það er byrjað á annað borð.
Hin raunverulegu efnaskipti, þegar súr-
efni vinnst úr vatninu og sameinast járn-
inu og myndar ryð, eru raffræðileg. Mis-
munandi hlutar af yfirborði járnsins hafa
mismunandi þol. Smá rafstraumar fara
frá einum pól til annars gegnum vatnið,
sem snertir járnið. Eru straumarnir að
reyna að leysa vatnið upp i frumeindir
sinar, súrefni og vatnsefni,- leysa súrefnið
úr læðingi til þess að renna saman við
járnið.
Rúmlega 100 milljón tonn af járni eru
framieidd i heiminum árlega. En feiknar-
legur hluti þess járns hverfur aftur i ryði.
Þannig skýrum við hvarf milljóna rak-
blaða, dósa og nála á hverju ári.
Ryðið gefur okkur lika skýringu á þvi,
hvers vegna við eigum svo fá sverð og
verkfæri úr stáli, sem gerð voru af for-
feðrum okkar. Þessir hlutir hafa ósköp
einfaldlega horfið á brott sem ryð. Sann-
ieikurinn er sá, að við eigum miklu fleiri
minjar frá hinni ævafornu steinöld heldur
en frá ýmsum skeiðum, fyrir aðeins
nokkrum öidum.
Til þess að koma i veg fyrir, að hlutir
ryðgi, verður aðsetja á þá einhvers konar
húð, bera á þá efni, sem koma i veg fyrir,
að loft eða raki komizt i snertingu við yfir-
borðþeirra. Til þessa hefur málning verið
einfaldasta og hagkvæmasta ráðið.
Óleyst vandamál
Rauða járnoxiðið, sem myndar grunn
beztu ryðvarnarmálningarinnar, er i
sjálfu sér eins konar ryð. Málning stáls og
járn til þess að koma i veg fyrir ryðmynd-
un, tekur langan tima, er kostnaðarsamt
og verður að endurtaka hana með stuttu
millibili.
Margar tilraunir hafa verið gerðar til
þess að framleiða ryðlaust járn og stál.
Blettalaust stál er bezt heppnaða tilraun-
in, en það er afskaplega dýrt, og það væri
gjörsamlega útilokað að nota það i allar
stærri byggingar, sem stál hefur verið
notað i, svo sem hengibrýr.
Fleiri aðferðir mætti nefna, en öllum er
það sameiginlegt, aö þær eru of dýrar og
of viðamiklar i stærri verk.
Feiknarlegum auðæfum er eytt i
baráttuna gegn ryðinu árlega. En það
mikla vandamál að framleiða ryðfritt stál
til hversdagslegra nota hefur enn ekki
verið leyst.
HÍ?éGIÐ
Hún haföi ákveöiö að láta bréyta á sér
nefinu og fór til sérfræöings. Hann fræddi
hana á þvi, að aðgerðin myndi kosta einar
100 þúsund krónur.
— Almáttugur, það er brjálæði. Er ekk-
ert tii, sem er ódýrara?
— Jú, þér gætuð reynt að ganga á ljósa-
staur.
& n
& o
& y
Nonni litli var að leika við vinkonu sfna,
þegarhún spurði hvort þau ættu ekki að
leika lijón.
— N'ei, mamma segir, að við megum ekki
öskra hátt.
— Hvenær kemurðu heim i kvöld, Villi
minn?
— Nákvæmlega þegar mér sýnist.
— Jæja, en passaðu að koma ekki
seinna en það.
I