NT - 01.05.1985, Page 14

Miðvikudagur 1. maí 1985 14
Andrés Kristjánsson:
Landnámsmaður í þjóð
ríki sjálfstæðisins
Hver var Jónas Jónsson þeg-
ar lindir tóku að streyma til
stofnunar Framsóknarflokks-
ins? Eitt orð kemur í hugann -
landnámsmaður - hann var
mikilvægasti landnámsmaður
sjálfstæðisþjóðfélagsins í hinu
nýja, íslenska þjóðríki - að
minnsta kosti frá sjónarmiði
félagshyggjufólksins í landinu.
En að skrifa eða segja þá
landnámu er enginn leikur.
Ingólfur Arnarson og aðrir
hinir fyrstu landsnámsmenn ís-
lands komu að óbyggðu landi,
herma sögur, námu það,
byggðu og mynduðu þjóðfélag
sem dafnaði og lifði á þriðju
öld, en lagðist síðan að mestu
í eyði undir erlendan kúgunar-
hæl. Síðan liðu sex myrkar
aldir uns aftur tók að birta á
s.l. öld af kyndli Fjölnismanna
og Jóns Sigurðssonar, sem sótti
óðalsréttinn að nýju í trölla
hendur og færði hann þjóð
sinni heim. En við verkalok
hans og samherja hans var
þjóðfélag sjálfstæðisins sem
enn óbyggt og ónumið land
eins og Island sjálft í önd-
verðu, þótt fullveldið væri á
þröskuldinum.
Pannig var statt er tugur ára
var af tuttugustu öldinni. Hin
gömlu og lúðu herfylki, sem
tekist höfðu á urn þjóðmálin á
síðasta skeiði sjálfstæðisbar-
áttunnar voru að leysast upp
en nýirþjóðmálaflokkarhöfðu
ekki dregið gunnfána sína að
húni.
Á þessari örlagastundu ís-
lenskrar þjóðarsögu kom ung-
ur maður heim til íslands úr
hraðri menntaför um mörg
Evrópulönd þar sem hann
hafði öðru fremur búið sig
undir það að verða fræðari
kennaraefna í heimalandinu
en jafnframt hugað grannt að
félagsmálahreyfingum sam-
tímans og menningararfleifð
hinna gámalgrónu þjóðríkja.
Þetta var Jónas Jónsson frá
Hriflu, og við minnumst aldar-
afmælis hans á þessu vori.
En kall tímans og vor-
leysingin kvaddi hann von
bráðar út úr skólanum, og
hann gerðist mikilvægasti land-
námsmaður á þjóðmálalend-
um hins nýja og sjálfstæða
þjóðríkis sem var í fæðingu.
Hann hóf landnámsstarfið með
voryrkju og verkaskiptingu ís-
lensks bónda sem ætlar hverri
árstíð sína önn og penninn var
plógur hans, en fyrsta eykið
tímarit ungmennafélaganna,
Skinfaxi.
Fyrstu greinar hans þar og
víðar um þjóðmálin og áhuga-
efni frjálslynds félagshyggju-
fólks fóru senn eldi um landið.
Þær vöktu ýmist hrifningu eða
reiði en öllum sem lásu hitnaði
í hamsi. Hann ritaði um áhug-
ann og bjartsýnina sem eru
vitar æskunnar. Hann lýsti
réttleysi fátæktarinar, yfir-
gangi fégróðaafla, spillingu og
sekt þeirra sem mergsugu
aðra. Hann lét þjóðina standa
frammi fyrir sjálfri sér naktri í
þessum greinum, reiddi svip-
una og græddi sár jöfnum
höndum. Hannsagði dæmisög-
ur um manndómleg viðbrögð
og niðurlægingu svikahrapp-
anna í samfélaginu. Hann lýsti
þeim verkum sem þjóðin yrði
að snúast að til þess að komast
á braut sannfrjálsrar þjóðar
við hlið nágranna sinna. Þann-
ig lagði hann málefnin fyrir
þjóðina og stefndi henni til
sjálísmats og frjálsrar og sið-
gæðislcgrar en óhjákvæmilegr-
ar afstöðu fyrir eigin dómi.
Þannig liðu nokkur missiri
og ár við vorstörfin, en í næstu
atrennu þurfti að fylkja þjóð-
inni út á akurinn til þess að
erja og uppskera, fylkja því
liði sem var vaknað til vitundar.
Þá gekk hann á fund verka-
manna og sjómanna og eggjaði
forustulið þeirra til félagslegra
dáða og athafna. Hann rétti
fram hjálparhönd við það land-
nám og átti mikinn hlut að því
að koma á fót pólitískum og
stéttarlegum samtökum þeirra
sem þyngst ok báru og sló
þeim hug í brjóst til þess að
hann á í þessari fæðingu. En
við vitum og og finnum samt
að hann er nálægur. Hann hefur
tengt þræðina saman að baki
þessari athöfn á liðnum missir-
um. Það er hann sem hefur
slegið vefinn sem var í höföld-
um.
Hann stofnar blöðin Tímann
og Dag en gerist samt ekki
ritstjóri Tímans, þótt manni
finnist að það hafi verið allt að
því einboðið og hann skrifi
manna mest í blaðið. En land-
námsstörfunum er ekki lokið,
og Jónas sjálfur virðist ekki
tilbúinn að taka við stýrinu.
Þannig starfar Framsóknar-
flokkurinn að sumu leyti eins
og leiksoppur tilviljunarinnar
til að sjá, utan samtaka þing-
mannanna á þriðja ár, og held-
mótamaður íslenskrar stjórn-
málasögu.
Jónas var kjörinn á þing 1922
en hann fór í efsta sæti landlista
flokks síns með tregðu. Stjórn-
arandstaða hans og Tryggva
næstu fjögur árin er litríkasta
og vígfimasta sókn á hendur
íhaldsöflunum, sem háð hefur
verið í íslenskri stjórnmálabar-
áttu og jafnframt hin árangurs-
ríkasta. Árið 1927 fékk þjóðin
Jónasi og Tryggva og sam-
starfssveit þeirra smíðahamar-
inn í hendur, og eftir það
glumdu dagsins hamarshögg
tíðar og fastar en þjóðin hafði
þekkt áður og var íslenskur
heimur í smíðum. Hér skulu
ekki rakin þau stórvirki van-
efnanna sem Jónas stóð öðrum
fremur fyrir næstu árin. Á
■ Jónas talar á 100 ára afmæli samvinnuhreyfingarinnar á
samkomu í Yaglaskógi.
Meginkaflar úr ræðu sem flutt var á nýloknum
miðstjórnarfundi Framsóknarflokksins, í aldar-
minningu um Jónas Jónsson frá Hriflu.
hrista hlekkina. En hann ílent-
ist ekki sjálfur í þeim herbúð-
um, heldur hélt í nýjan land-
námsáfanga, þar sem enn var
verk að vinna. Þetta var aðeins
annar armur þeirrar fylkingar
sem hann vildi að byggði þjóð-
félagshúsið. Hinn yar bænda-
stéttin, fólk ungmennafélag-
anna og samvinnumenn. Þessi
öfl áttu að vinna saman að
þjóðfélagslandnáminu þar sem
maðurinn, samhjálp og sam-
ábyrgð, réðu auði ogathöfnum
til almennrar farsældar og
þjóðmenningar en þokaði úr
öndvegi fúanum í lifandi tré
samfélagsins, þar sem iðjulaust
fjársafn elst á féleysi fátæk-
linga.
Við höfum lengi kallað Jón-
as Jónsson aðalstofnanda
Framsóknarflokksins, og það
er án efa rétt skilgreining, þótt
það gerðist raunar ekki með
sama hætti og þegar herforingi
blæs liði sínu til fylkingar og
framsóknar. Hann hafði ekki
þann hátt á að kveðja til þings,
stofna flokk og gerast foringi
hans. Hann beitti landnámsað-
ferðinni. Hann skrifaði um
hugsjónir, ræddi við menn um
þær og vann hugina, og þegar
til fyrstu atlagna var stefnt
virtist hann lítt sýnilegur
sjálfur, að minnsta kosti ekki í
fremstu víglínu. En hann var
samt alltaf nálægur, hvort sem
var við framboð óháðra
bænda, samtök vinnusfétta eða
mál sem efst voru á baugi, þá
var liann þar með einhverjum
hætti eða hafði komið þar við.
Það má líka segja með réttu,
að Gestur á Hæli eigi nokkurn
hlut að fyrsta vísinum, því að
fyrstu aðdrættir Framsóknar-
flokksins eru frá hinum gamla
bændaflokki hans, síðan kem-
ur framboð óháðra bænda, þar
sem Jónas leggur á ráðin og
ræður efsta frambjóðanda. En
þegar áttmenningarnir ganga
saman í flokk á þingi rétt fyrir
jólin 1916 og Sigurður í Ysta-
felli tekur af skarið um flokks-
nafnið nokkru síðar, sést Jónas
ekki á sviðinu, og það verður
ekki heldur rakið með skýrum
heimildum, hvern beinan þátt
ur ekki fyrsta þing sitt fyrr en
1919, þar sem liann setur sig á
laggirnar, en Jónas víkur sér
enn undan því að verða for-
maður hans. Hann er enn sjálf-
boðaliði og landnámsmaður.
Það virðist undarleg þver-
stæða að segja það nú, að það
hafi verið eitthvert mesta happ
sem hinn unga flokk henti, að
Jónas skyldi ekki gerast rit-
stjóri Tímans við stofnun hans
eins og sjálfgefið mátti heita
og hann var í raun til kjörinn
að öllu atgervi. Ef hann hefði
orðið það, hefði flokkurinn
líklega ekki fengið Tryggva
Þórhallsson, en samganga
þeirra í stjómmálunum er
gullnasta augnablik þessa
þjóðmálavors samfélaghyggj-
'unnar í landinu. Samvinna
þeirra og árangur hennar er
eitt af stórbrotnustu ævintýr-
um íslenskrar stjórnmálasögu.
Þegar sú flokkaskipun, sem
Jónas stefndi að og hafði beitt
sér fyrir með svo áhrifaríkum
hætti, komst endanlega á
1922-23 var íslenska lýðríkið
loks í stakk búið til þess að
takast á við úrlausn þjóðmála.
Þessi stjórnmálastakkur var að
langmestu leyti verk Jónasar.
Þó var hann sjálfur enginn
valdamaður orðinn enn. Hann
var ekki þingmaður, ekki for-
maður flokksins sem hann
hafði stofnað, ekki ritstjóri
flokksblaðsins. Hann hafði
hvorki þau vopn né valdaað-
stöðu sem venjulegir forystu-
menn þurfa til þess að koma á
breytingum og hafa úrslita-
áhrif. Hanni hafði náð þessu
marki með greinum sínum,
hugaraflinu sem hann beitti
með pennanum. Þetta er undr-
ið urn Jónas Jónsson, svo að
hann er fáum eða engum öðr-
um manni líkur í íslenskri
stjórnmálasögu. Valdastaða
var aldrei sterkasta vogarstöng
hans heldur penninn. Það er
rétt sem Þórarinn Þórarinsson
hefur sagt, að þótt hann hefði
fallið frá 1922 - áður en hann
komst í nokkra valda- eða
áhrifastöðu - hefði hann án
vafa hlotið þann sögudóm að
vera einhver áhrifamesti tíma-
stjórnarandstöðuárunum eftir
1922 hafði hann borið hvert
umbótamálið af öðru fram á
þing, en þau brotnuðu flest á
íhaldsmúrnum. Nú tók hann
að rótfesta skóga hugmynda
sinna. Sú saga er ekki gleymd
enda minna verkin á sig hvern
dag enn og munu gera það
öldum saman. Hér skal ekki
fullyrt að allt hafi verið gott
sem þeir Jónas og Tryggvi
gerðu. Hitt er víst að þá braust
þjóðin eftir nýjum leiðum af
vonleysisklifum til vinnandi
vegar og lagði marga þá horn-
steina sem síðan hefur verið
byggt á. Enn mikilvægara var
þó, að í þessum verkum fékk
hún á borði svo óræka sönnun
um mátt og getu sjálfrar sín,
að það staðfesti með henni til
frambúðar nýtt raungildi sjálf-
stæðisins. Þessi sjálfsprófun
var íslendingum meira virði en
nokkuð annað á þeirri sögu-
stundu. Þannig hafði Jónas
Jónsson stjórnað bæði hug-
sókn og verksókn þjóðar
sinnar.
Sagan frá 1927 og viðburða-
rásin síðan allt til þessa dags
sýnir okkur glöggt þau marg-
reyndu sannindi, að stórbrotin
framfarasókn er hvorki tengd
né bundin auðlegðarárum eða
stórlánatímum samfélagsins
heldur á sér aðrar forsendur.
Dúnsæng og velsæld fjármuna
er engin herhvöt til stórræða,
og þótt peningar séu stundum
kallaðir afl þeirra hluta sem
gera skal, er annað afl sterkara
í þeirri orrustu - sá kjarkur
sem ekki þolir andspyrnu og
styrkist við hverja raun, leggur
á brattann hvort sem góð
leiðarlok eru vís eða ekki og
berst til úrslita án ótta um
sjálfan sig. Það dauða hag-
stjórnarkerfi sem leggur snið-
götur í brattann eftir útreikn-
ingi til hægrar göngu, vinnur
ekki stórvirki í sókn þjóðar
upp á líf og dauða, heldur
hugrekki og áræði kjarnafólks
í ögrun og brýningu frjálsrar
fátæktar. Það hugarafl eitt klíf-
ur þrítugan hamarinn. Sú sókn
er sjaldan áfallalaus og hún
getur orðið mannskæð, en hún
færir þjóðinni sigur.
Á hamhleyputímanum frá
' 1927 til 1932 var rutt og byggt
en samfélagsmynstrið sat enn
að nokkru á haka, það beið
næsta áfanga, þá var félags-
hyggjuþjóðfélagið gróðursett.
Meinleg atvik og dularfull átök
ollu því, að Tryggvi og Jónas
stýrðu ekki verksókninni þegar
sjálft þjóðfélagshúsið var reist
á árunum eftir 1934. Ný kyn-
slóð forystumanna tók við og
hinir eldri þokuðust fjær.
Framsóknarflokkurinn var
sterkasta aflið í þessum úr-
slitaáfanga og Hermann og
Eysteinn voru og leiðtogar við
þjóðfélagsgerðina á grunni
Jónasar þar sem félagshyggja
og samábyrgð voru sterkustu
þættir, en í hana vantaði ýmsa
helstu stuðla hinna gamal-
grónu auðhyggjuríkja. Þar var
til að mynda engum færi gefið
til að lifa á peningunum sínum
einum án vinnu, þar var hluta-
félagið ekki lausnarorð - fél-
agsform efnahagslegrar stiga-
mennsku, einsogJónas kallaði
það - heldur samvinna og sam-
félagsábyrgð. En Jónas var
samt enn nálægur í þrjátíu ár,.
nálægur í hverju stórmáli þjóð-
arinnar.
námssjóðs sem var bæði tákn-
ræn og áhrifamikil samhjáip.
Eða Menningarsjóðs sem enn
er í fullu gildi eftir hálfa öld.
Við getum enn nefnt Þjóð-
leikhúsið og Hallgrímskirkju
til marks um stórhugann og
áræðið.
En þótt þjóðfélagsverk og
menningaráfangar muni lengi
tala máli Jónasar, hljótum við
þó að staðnæmast fremur við
orð hans og listatök á íslensku
máli sem gerðu greinar hans
að bitrasta sverði sem brugðið
var á ritvelli stjórnmálabarátt-
unnar og lét menn aldrei hlut-
lausa, ollu oftast annað hvort
hrifningu eða hatri. í raun og
veru var skilningur Jónasar
ævinlega sögulegur og túlkunin
skáldleg. Hið sterka og hreina
bændamál þúsund ára fágunar
lagðist honum ungum sjálf-
krafa á tungu af vörum fólks
og lestri bókmennta. Enginn
maður kunni betur að nota
söguna sem sjónauka á mann-
lífið og májefni samtíðar.
Minni hans og sterk rökhugsun
gerði honum ætíð tiltækar svo
hugfleygar og snjallar líkingar,
að hann gat birt mönnum í
andrá og örfáum orðum kjarna
flókins máls, og stundum jaðr-
aði þessi vígfimi við sjónhverf-
ingar. Myndræn fegurð og
hljómur málsins féll í löð við
skapheitt og súgmikið hugar-
flug. Enginn íslenskur stjórn-
málamaður hefur haldið á
máttugri penna.
Síðan hófst stríðið, hersetan
og kalda stríðið. Þjóðin hætti
að lifa eðlilegu lífi, horfði star-
blind á gullkálf hremsigróðans
og samábyrgðarþjóðfélagið
hlaut þung áföll.
Á þessari stundu er ekkert
ráðrúm til þess að tíunda stór-
virki Jónasar og einstök bar-
áttumál, en ýmsir þeir stuðlar
standa enn lítt haggaðir. Hér-
aðsskólarnir á heitum stöðum
eru líklega þær stofnanir sem
mestum aldahvörfum ullu í
mannlífi landsbyggðarinnar.
Þeir gerbreyttu lífi unga
fólksins, lyftu nýrri kynslóð
upp á sigurbakka með ný úr-
ræði og nýja lífsfyllingu. Ég
held að samvinnuhreyfingin og
héraðsskólarnir séu mestu
lyftistengur mannlífsins á
landsbyggðinni allt frá land-
námstíð. Við skulum líka
minnast Byggingar- og land-
En þessi listatök voru ekki
aðeins á stjórnmálaskrifunum
heldur líka greinum um
menningarmál og hvers konar
önnur mannfélagsmálefni, og
ef til vill bar þau hæst er hann
skrifaði um merkismenn sög-
unnar og samferðafólk. Áhugi
hans á mannlífi og fólki stóð
djúpum rótum, og þegar hann
sagði frá lífsdæmi sem hreif
hann var sem penninn tæki
flugið. Hver gleymir til að
mynda lokaorðum minningar-
greinar hans um Gest á Hæli
sem eitt sinn hefur lesið hana.
„Mjúka og stælta stálfjöðrin
er brostin í miðju. Eldingar
Gests á Hæli leiftra ekki
lengur. í hinum fámenna
flokki íslenskra afburðagáfu-
manna hefur fækkað um einn. “
Jónas Jónsson brá blikandi
sverði sínu oft ærið nærri and-
stæðingum sínum, jafnvel svo
að þeir urðu sárir. Orð hans og
gerðir létu fáa ósnortna eða
hlutlausa. Menn dáðu hann
eóa hötuðu, sáu hann annað
ti'ii. .íwí k nikVifi táv> i'é • á> ».»«,:»•» *»*%*•*:*'«,.*■* **■*•»:*-»-»*'** í.ck.íí j. *-***-*.*-•! .*
_ 1