NT - 01.05.1985, Síða 15

Miðvikudagur 1. maí 1985 15
hvort í sólskini eða svartnætti.
Hann var lengi umdeildasti
maður á íslandi, annað hvort
dýrlingur eða djöfull. Margir
hugðu til grimmilegra hefnda,
jafnvel svo að honum var stefnt
til galdrabrennu og bálköstur-
inn hafði verið hlaðinn. Sú
saga er kannski ævintýri aldar-
innar um það hvernig hann
sleit af sér fjöturinn með afli
orða sinna eins og fífukveik.
En Jónas Jónsson veitti líka
oft samferðamönnum sínum
og samherjum leiðsögn með
valdi og stormi, og honum
hætti til að koma við kvikuna
þar líka, þótt með öðrum hætti
væri. Stormurinn er mesta afl
náttúrunnar, hann gefur
byrinn, en hann verður aldrei
haminn eða beygður, sveigður
af leið eða hnepptur í fjötra.
Þannig var Jónas Jónsson líka.
Honum lét ekki ævinlega að
slá af til þess að verða samstiga
sundurleitum hópi samferða-
manna. Þeir voru margir, sem
þurfti að eiga nokkra samleið
með er töldu sig varbúna að
ganga við hlið hans og óttuðust
um samlyndið undir handar-
jaðri hamhleypunnar sem þeir
kenndu við ráðríki og ofstjórn.
Þegar við minnumst Jónasar
Jónssonar og málefnabaráttu
hans á árunum eftir 1922, kom-
umst við varla hjá því að taka
eftir fágætum mætti hans til
þess að drepa framfaramál úr
dróma, sem vafningameistarar
þeirra ára höfðu reyrt að þeim.
Ég hef hér að framan farið á
stiklum um hinn víða og há-
vaxna hugsjónaskóg Jónasar
frá Hriflu. En það er ekki eins
dags verk kvað þá hálfrar
stundar að lýsa öllum stórvið-
unum þar. En þegar Jónasar er
minnst í þessum hópi á aldaraf-
mæli hans hæfir varla að
gleyma framlagi hans til is-
lenskrar samvinnuhreyfingar.
Hann var sverð hennar og
skjöldur, félagslegur orkugjafi
hennar með stofnun og starfi
Samvinnuskólans og háði fyrir
hana með orðsins brandi
Iengstu og tvísýnustu orrust-
una, og hafði sigur sem stað-
festi réttarstöðu hennar og
hlutskipti í hinu nýja þjóðríki.
Það hlýtur einnig að teljast
þakkar vert í þessum hópi og á
þessari stundu, þegar ný aðför
virðist kalla á annan Jónas.
En hvað var hann og er
Framsóknarflokknum. Hann
var og er faðir hans, segjum
við með réttu. Hann safnaði
saman og bjó honum í hendur
málefni hans og hugsjónir í
öndverðu. Hann fylkti liði fé-
landshyggjufólksins í landinu í
samvirkar sveitir og hann og
Tryggvi lyftu flokknum með
sameiginlegu átaki á efsta
hjalla sem hann hefur náð í
vitund þjóðarinnar, og skilaði
honum fram til nýrra og mikil-
hæfra forystumanna. Þótt í
sundur bæri með honum og
flokknum var hann ætíð nálæg-
ur og er enn í verkunum sem
við blasa og hugsjónamálum
sem eru sííellt að kalla til
okkar með orðum hans. Það
hefur orðið mér undrunarefni,
sem í Ijós hefur komið nú við
hundrað ára minningu hans,
hve hann lifir enn þá sterku lífi
í því fólki sem man hann og
hefur lesið hann. Og sagan
mun seint slá þagnarmúr um
Jónas Jónsson.
En við getum aldrei tíundað
það að fullu sem hann var og
er Framsóknarflokknum og
þjóðmálabaráttu hans, allra
síst á þessari ögurstundu. svo
að mál er að linni mínum
orðum. En ef til vill má líka
segja þetta í einu orði.
Hann var lífsandi Framsókn-
arflokksins.
Hann var það á mótunarár-
unum, og er það að nokkru
leyti enn.
Andrés Kristjánsson
Erlendur Einarsson:
Sjá síðu 18.
Erindi flutt í Hamragörðum 6. mars 1985
Jónas og sam-
vinnuhreyfingin
Fyrstu kynni mín af Jónasi
Jónssyni voru bækurnar hans
„íslandsaga handa börnum",
tvö bindi, gefin út 1915 og 1916
og svo Dýrafræði, 3 bindi,
gefin út á árunum 1922-1927.
Bækur þessar las ég spjald-
anna á milli á unglingsárunum
í Vík.
Sumir telja íslandssögu Jón-
asar eina áhrifaríkustu skóla-
bók sem íslendingar hafa eign-
ast. Á einum stað í bókinni
hermir Jónas eftirfarandi um-
mæli Haralds konungs harð-
ráða um Gissur ísleifsson síðar
Skálholtsbiskup:
„Af Gissuri má gera þrjá
menn:
Hann má vera víkingahöfðingi
og er til þess vel fallinn.
Pá má hann og vera konungur
af sínu skaplyndi og í þriðja
lagi biskup og er hann til þess
■best fallinn.
Pað mun hann hljóta og þykja
ágætismaður. “
Þessi ummæli Haralds kon-
ungs leiða ósjálfrátt hugann að
því aðlíkt hefði mátt að otði
kveða um Jónas sjálfan. Hann
var óvanalega fjölbreyttum
gáfum gæddur og áhugasamur
um marga hluti. Af honum
hefði a.m.k. mátt gera þrjá
menn: Uppeldisfrömuð og var
hann til þess vel fallinn, stjórn-
málaleiðtoga vegna skaplyndis
og baráttuvilja og í þriðja lagi
félagsmálaleiðtoga samvinnu-
manna, vegna þeirra sterku
samvinnuhugsjóna sem hann
bar í brjósti og vegna baráttu-
viljans fyrir framgangi sam-
vinnustefnunnar.
í þeim samanburði sem hér er
gerður er þó sa-munurinn að þar
sem Gissur varð að velja eina af
þeim þrem brautum, sem kon-
ungur vísaði honum á, þá
auðnaðist Jónasi að verða allt
það þrennt, sem ég nefndi.
lengstur var þó ferill hans sem
samvinnumanns við störf hjá
Sambandinu að útgáfu- og
fræðslumálum og þó öðru
fremur sem skólastjóri Sam-
vinnuskólans, allt frá stofnun
hans uns Jónas lét af því starfi
sjötugur, 37 árum síðar.
Ég var tíu ára gamall er ég
fyrst sá Jónas Jónsson, sem þá
var gestkomandi á heimili for-
eldra minna í Vík í Mýrdal.
Það var stjórnmálamaðurinn
Jónas sem var á ferð um landið
að halda þingmálafundi. Mér
er enn í minni þegar Jónas
stakk peningaseðli í lófa minn
þegar hann kvaddi.Jónas gisti
nokkrum sinnum á heimili for-
eldra rninna, þegar hann var á
ferð um Vestur-Skaftafells-
sýslu. Þannig sköpuðust nokk-
ur kynni milli hans og foreldra
minna sem mátu Jónas mjög
mikils. Samvinnuhugsjónin
var mjög í hávegum höfð á
æskuheimili mínu. Boðskapur
Jónasar um framfarir í féiags-
anda og samvinnu, féll þar í
góðan jarðveg og hugtakið
samvinnumaður hafði þar á
bak við sig ákveðið lífsviðhorf.
Samvinnustefnan fól í sér nýja
draumsýn um betri heim. Með
samstarfi og samvinnu skyldu
menn skapa betri lífskjör, ekki
síst rétta hlut þeirra sem lakar
voru settir í lífsbaráttunni. Sá
fátæki hafði sama rétt og hinn
ríki á fundum samvinnufélaga
og í viðskiptum sínum við þau.
Að vera sam vinnumaður var
því ekki fyrst og fremst að vera
samvinnustarfsmaður, heldur
að vera virkur félagsmaður í
samvinnufélagi, vera áhuga-
samur um samvinnustarf,
fylgja samvinnustefnunni. •
■ í ræðustól á Snorrahátíð í Reykholti 1947.
Jónas Jónsson ólst upp á
félagssvæði Kaupfélags Þing-
eyinga, elsta kaupfélags
landsins. Hann sleit barns-
skónum, þegar samvinnu-
frumherjarnir í héraðinu voru
önnum kafnir við að festa
kaupfélagið í sessi, í harðri
andspyrnu við erlent kaup-
mannavald. Býli foreldra Jón-
asar tilheyrði Kinnardeild
kaupfélagsins, deild Sigurðar í
Ystafelli. Hann var sá í
forystusveit samvinnumanna
sem einna róttækastar vonir batt
við samvinnustefnuna. Sam-
vinnustarfið var í hans augum
afl jafnaðar og bjargráða hinna
verr settu í þjóðfélaginu. Ekki
dreg ég í efa að frá unga aldri
hafi Jónas haft áhuga á sam-
vinnumálum, verið einlægur
samvinnumaður.
Eftir að hafa lokið gagn-
færðanámi á Akureyri heldur
Jónas til útlanda og stundar
nám f Askov, Kaupmanna-
höfn, Berlín, Oxford, París og
London og kemur heim til
íslands árið 1909 og gerist
skólamaður í Reykjavík. Mun
hann þá hafa ætlað sér ævistarf
á sviði skólamála. Þátttöku í
samvinnustarfi á höfuðborgar-
svæðinu var þá ekki til að
dreifa. Það var ekki fyrr en
mögrum árum seinna, að reyk-
vískir neytendur stofnuðu
samvinnufélög.
Á meðan Jónas dvaldi ytra
höfðu hins vegar gerst mikil
tíðindi í íslensku samvinnu-
starfi. Hallgrímur Kristinsson
hafði endurmótað Kaupfélag
Eyfirðinga og gert það að fyrir-
mynd annarrra félaga. Starf-
semi Sambandsins, sem fram
að þessu hafði mest verið á
sviði félags- og fræðslumála
beindist nú meira inn á við-
skiptasviðið. Kaupfélögunum
fór fjölgandi og menn sáu við
sjóndeildarhringinn móta fyrir
nýjum umsvifum á verslunar-
sviðinu. Fór nú saman eins og
svo oft, að blómlegu viðskipta-
lífi fylgdu átök á vettvangi
félagsmála, einkum útgáfa
Tímaritsins, fyrirrennara Sam-
vinnunnar, sem Sigurður í
Ystafelli ritstýrði. Hóf nú Jón-
as að leggja þar orð í belg með
því að skrifa hvatningargreinar
um framtíðarverkefni sam-
vinnuhreyfingarinnar. Má þar
nefna greinar um samvinnu-
menntun, heildsölu samvinnu-
félaga, framtíð félaganna, svo
nefndar séu nokkrar hinar
helstu.
Það var vegna þessara skrifa
Jónasar í Tímaritið sem kynni
tókust með honum og Hall-
grími Kristinssyni. Kynni þessi
urðu brátt að bandalagi, nærri
því fóstbræðralagi um þau
mörgu og brennandi áhuga-
mál, sem þeir fundu sig eiga
sameiginlega, ekki síst varð-
andi samvinnuhreyfinguna. Á
þessum árum var Hallgrímur
að taka við forystu Sambands-
ins og byggja það upp í nýrri
mynd kringum vaxandi versl-
unarstarfsemi.
Næstu stórtíðindi af Jónasi
varða meira stjórnmálamann-
inn en samvinnumanninn, því
nú tók hann þátt í stofnun
tveggja stjórnmálaflokka sama
árið, Alýðuflokks og Fram-
sóknarflokksins. Þó varð þess
nú skammt að bíða að hann
tengdist samvinnuhreyfing-
unni nánar.
Annar hinna nýstofnuðu
flokka, Framsóknarflokkurinn,
fékk aðild að ríkisstjórn 1917,
og valdi sem ráðherra engan
annan en Sigurð i Ystafclli.
Þar með varð tímarit sam-
vinnufélaganna forsjárlaust.
Fékk Hallgrímur Kristinsson
því ráðið að Jónasi var falin
ritstjórn þess. Um þetta leyti
var dagblaðið Tíminn stofnað.
Aðalforgöngumenn um stofn-
un blaðsins voru þeir Jónas og
Hallgrímur, en segja má að
Jónas hafi starfað við Tímann
sem eins konar ólaunaður að-
stoðarritstjóri um aldarfjórð-
ungsskeið. Tíminn leit á sig frá
upphafi sem málsvara sam-
vinnustefnu og samvinnu-
hreyfingar, ekki síður en
Framsóknarflokksins og ráð-
herra hans. Sama mátti segja
um Dag á Akureyri, sem Jónas
átti einnig þátt í að koma á fót.
Því var það, að samvinnublöð-
in nutu allmörg fyrstu árin
nokkurs fjárstyrks frá Sam-
bandinu.
Ekki leið á löngu þar til
Jónasi var falið annað verkefni
fyrirSambandið. Starfsmanna-
fræðsla hafði verið á dagskrá
hjá Sambandinu í nokkur ár
og framkvæmdin hafist með
stuttu námskeiði sem Hall-
grímur Kristinsson og Sigurður
á Ystafelli önnuðust. Jónas
hafði frá upphafi sýnt máli
þessu öflugan áhuga og ritað
um það sína fyrstu hugvekju í
Tímaritinu 1914. Það lá því
beint við að fela Jónasi for-
Fáir hafa orðið rómaðari kennarar en Jónas Jónsson frá Hriflu. Hér sést hann í kennslustund með áhugasömum nemendum.