NT - 01.05.1985, Page 16

■ Albert Guðmundsson nú-
verandi fjármálaráðherra var
nemandi Jónasar í Samvinnu-
skólanum. Hér er hann í hlut-
verki veislustjóra í sjötugsaf-
mæli læriföður síns.
■ GuðrúnogJónasmeðdæt-
urnar Gerði og Auði.
■ Jónas á áttræðisafmæli
sínu með ungum f ramsókn-
armönnum.
Miðvikudagur 1. maí 1985 16
■ Ættingjar og vinir með Jónasi og Guðrúnu í jólaboði í Hamragörðum.
Jónas Jónsson frá Hriflu:
Geta skólar verið skemmtilegir?
Fyrir einni öld átti þjóðin
ekki nema eina viðurkennda
menntastofnun, það var Lat-
ínuskólinn í Reykjavík. Eftir
það eignuðust íslendingar
prestaskólann. Mörgum árum
síðar bættist við læknadeildin.
Að fengnu fjármálafrelsi og
nokkru sjálfstæði 1874, reisti
þjóðin hvern skólann á fætur
öðrum. Nú skipta þessar stofn-
anir mörgum hundruðum, og
fjórði hver íslendingur situr á
skólabekk hálft ár eða meira.
Árlegur tilkostnaður ríkisins
og sveitasjóðanna við skóla-
hald er meira en hundrað mill-
jónir króna. Skólar landsins
eru þannig orðnir mikið fyrir-
tæki. Þjóðin leggur fram vegna
þeirra mikla orku og hlýtur að
gera ráð fyrir að uppskeran af
menntaakrinum verði mikil í
hlutfalli við tilkostnað og erf-
iði. Ef dæma skal um skólana
þarf að koma til greina ná-
kvæm athugun, heilbrigð gagn-
rýni, réttmæt viðurkenning þar
sem það á við og sanngjarn
áfellisdómur, ef gáleysisíega
er teflt með mannssálir og
framtíð heillar þjóðar. íslend-
ingar hafa sýnt mikinn áhuga
og fórnfýsi að stofnsetja þessa
mörgu myndarlegu skóla víða
um land. Til þess hefur þurft
mikil átök. Forgöngumennirn-
ir hafa treyst því, að fram-
kvæmdin yrði til gagns og gleði
fyrir ófæddar kynslóðir. Alda-
mótafólkið var hér að verki,
þúsundir karla og kvenna, sem
vildu unna æsku landsins betri
aðstöðu til andlegrar iðju held-
ur en kostur var á fyrr á
tímum, þegar ekki veitti aí
allri dagstundinni við fram-
leiðslustörfin og kvöldin voru
ein eftir til bóklesturs.
Ofurlítið atvik úr ævisögu
frú BríetarBjarnhéðinsdóttur,
bregður birtu yfir námshungur
óteljandi unglinga meðan
sjálfsnámið var eina mennta-
leiðin í landinu. Bríet las á
æskuárum við tungsljós utan
við bæjardyrnar þegar gott var
veður á kvöldin, því að á
mörgum heimilum varð að
spara Ijósmetið á þeim tíma.
Bjarni bróðir hennar var yngri.
Fíann fékk að standa bak við
sæti systur sinnar og lesa yfir
öxl hennar. Hún réði hvenær
flett var blaði og þá varð
bróðir hennar að sætta sig við,
að þráðurinn í lesmálinu slitn-
aði án hans tilverknaðar. Við
því lík lífskjör fæddist upp sú
kona, sem mest hefur unnið að
því að bæta réttarstöðu ís-
lenskra kvenna. Saga hennar
er vel fallin til að skýra, hve
miklu íslendingar fengu áork-
að með sjálfsmenntun. Land-
námsmennirnir fundu og
byggðu ísland og stofnsettu
hér Alþingi og fullkomið þjóð-
skipulag. Þeir voru andlega
þroskaðir, lögspakir og bók-
menntafróðir. Þeir geymdu og
sköpuðu Eddu, formannasög-
ur og sögu landsins í huga sér.
Með kristindóminum barst rit-
listin og bækur til íslands. Þá
urðu íslendingar mesta bók-
.menntaþjóð í álfunni, án eigin-
legrar skólagöngu. Allan
kaþólska tímann las og lærði
þjóðin fræði sín söguleg og
trúarleg, eftir munnlegum og
skrifuðum heimildum. Með
siðaskiptunum eignaðist þjóð-
in prentaðar bækur þrátt fyrir
margþætta erlenda kúgun.
Bókakostur almennings var að
vísu ekki ætíð mjög auðugur
að tölunni til, en á öllum
heimilum voru til sígild rit,
biblían, fornsögur, passíu-
sálmarnir og Vídalíns postilla.
Það var hægt að verða
menntaður maður af lestri því-
líkra bóka. Það reyndi mjög á
þessa heimalærðu íslendinga í
frelsissókn Fjölnismanna og
Jóns Sigurðssonar, og í baráttu
íslensku landnemanna í Vest-
urheimi. Alls staðar reyndist
stöðu gætir mikið í þroskun
hinna miklu meistara, bæði
Sveinbjarnar Egilssonar og
Jónasar Hallgrímssonar. Orð-
kyngi þeirra var fyrst og fremst
til þeirra komin af vörum sjó-
manna og bænda við Faxaflóa
og í Eyjafirði.
Þegar lífshættir breyttust
með tilkomu véla í báta og
skip í byrjun 20. aldarinnar óx
þéttbýlið við góðhafnir og
fiskimið. Heimili í þéttbýlinu
Útvarpserindi 1958
þjóðstofninn traustur og dug-
mikill. Þegar viðreisnarbarátt-
an hófst, var þjóðin undir það
búin að opna hug og hjarta
fyrir stórskáldum 19. aldarinn-
ar. Bændafólkið og Bessa-
staðaprestarnir stóðu að öllum
jafnaði fastast og best með
Jóni Sigurðssyni í frelsisbarátt-
unni, og fátækir og luralega
búnir sveitamenn, sem námu
lönd á sléttunum í Ameríku,
reyndust þar úrvalsmenn að
dugnaði, siðgæðisþroska og
allri menningu. Sennilega hef-
ur engin Evrópuþjóð sent til
Ameríku tiltölulega jafn mikið
af vel menntuðu og ágætu
landnámsfólki eins og íslend-
ingar. Sömu sögu er að segja
af flestum þeim íslendingum,
sem bjuggu sig undir lang-
skólanám á Bessastöðum og
stunduðu það í Kaupmanna-
höfn. Hin heimafengna, þjóð-
lega menning var það hellu-
bjarg, sent skólanám þeirra
byggðist á. Þessarar undir-
gátu ekki séð um uppeldi barna
og ungmenna á sama hátt og
fyrr. Skólar hlutu að taka til
starfa á þessum stöðum, en sú
þróun varð allt of ör og lítt
undirbúin. Á þeim tíma skipti
mestu að skólarnir yrðu tengd-
ir eðlilegum böndum við fortíð
þjóðarinnar í uppeldismálum,
við hin sjálfstæðu heimili, þar
sem greind börn þráðu að lesa
bækur og njóta fræðslu. í flýti
vélaaldarinnar var þetta
vanrækt. Forgöngumenn hins
nýja skipulags fóru til Dan-
merkur og að síðustu jafnvel í
kolaborgirnar á Englandi til að
sækja fyrirmyndir, sem þeir
mæltu með, að líkt væri eftir,
alls staðar á Islandi, þar sem
því mátti við koma. Eftir
síðara stríðið mátti heita að öll
heimafræðsla væri gerð útlæg
úr landinu. Á Alþingi 1946,
þegar þjóðin hélt að hún sæti
varanlega að eilífum auði, var
mjög hert á skólagöngu barna
og öll ungmenni skólaskyld í
þrjú til fjögur ár. Inntöku-
prófsréttur var tekinn af
kennaraskólanum og mennta-
skólanum og allt skólakerfið
miðað við, að sem allra flest
íslensk ungmenni gætu byrjað
að stunda nám í háskóla.
Áhuginn fyrir þessu nýja
uppeldiskerfi var svo mikill,
að æska landsins var gerð
skólaskyld þó að bæði vantaði
húsakost og kennara til að
framfylgja lögunum. For-
göngumenn breytingarinnar
þekktu ekki vilja foreldra og
barna í þessu efni, heldur ekki
getu þeirra að taka á herðar
sér hið dýra fræðslukerfi. Allra
síst höfðu forgöngumennirnir
athugað aðstöðu fámennu
heimilanna í sveitinni til að
missa börn og ungmenni
vetrarlangt og kosta þau með
miklum fjárframlögum til dval-
ar í fjarlægum stöðum. En
áður en komið er að því efni,
hvernig uppeldiskerfið frá
1946 hentar íslendingum, er
fróðlegt að spyrja um reynslu
þeirra þjóða, sem lengi hafa
búið við svipað fyrirkomulag.
Er þá eðlilegast að snúa sér
fyrst til Dana, því þeir hafa
verið aðal fyrirmynd íslensku
fræðslumálaíeiðtoganna við
myndun núverandi skólaskipu-
lags. Auk þess eru Danir vel
menntuð þjóð. Skólahús
þeirra einhver hin fullkomn-
ustu sem til eru í nokkru landi,
en kennarastéttin vel undir
búin og þaulæfð í handverk-
inu. Danir hafa viljað efna til
uppeldisskipulags, sem væri
hið besta eða að minsta kosti
næst besta í öllum heimi. Nú
vill svo vel til að í vor sem leið
létu Danir sálfræðinga og upp-
eldisfræðinga sannprófa með
fullkomnustu aðferðum hvern-
ig ástatt væri með þekkingar-
forða efnilegra fermingabarna
úr góðum barnaskóla í ágætu
héraði. Þeir völdu í þessu skyni
bæinn Nýköping á Falstri og
prófuðu nálega 500 börn, sem
lokið höfðu burtfararprófi.
Lögð var sérstök áhersla á að
prófa börnin í móðurmáli og
reikningi. Niðurstaðan varð
allt önnur heldur en við mátti
búst. Nemendur áttu að skrifa
rétt eftir upplestri 50 venjuleg
dönsk orð. 193 nemendur
höfðu frá 13 til 50 villur í
þessum orðalistum. Allmörg
af börnunum rituðu næstum
öll orðin rangt. Ekki gekk
betur með reikninginn. Börnin
fengu 24.343 dæmi til úrlausn-
ar en af þeim voru 18.087
röng. Mörg börnin í þessum
hópi voru ekki læs. Svipaða
sögu er að segja frá ungu
piltunum, sem ganga í herinn í
Danmörku. Tilraunir með ný-
liðana hafa sannað að 10% af
þessum ungu dátum eru, að
því er snertir skólaþekkingu, á
sama stigi og átta og níu ára
börn. í dönsku og reikningi
stóðu ekki nema 15-30% af
nýliðunum á þekkingarstigi
þroskaðra barna, miðað við
fullnaðarpróf. í Svíþjóð, þar
sem barna- og unglingafræðsl-
an er mjög rómuð, hefur sann-
ast að 20% af nýliðum í hern-
um eru illa læsir, en 80%
þeirra eru búnir að gleyma
meginhlutanum af þeirri þekk-
ingu, sem þeir áttu að öðlast
með námi í barnaskólanum.
Vafalaust verður þetta ærið
umhugsunarefni mörgum ís-