NT - 01.05.1985, Síða 17

Miðvikudagur 1. maí 1985 17
■ Foreldrar Jónasar; Jón
Kristjánsson og Rannveig
Jónsdóttir.
■ Þingdokkur framsókn-
armanna árið 1925.
■ Hamragaróar. Þar var
heimili Jónasar og Guórúnar,
en nú er þar Félagshciinili
samvinnuhreyfíngarinnar.
■ Nemendur og kennarar Kennaraskólans 1909. Jónas er þriðji
frá vinstri í miðröð.
lendingi, því ótvíræðar sann-
anir eru fyrir því, að hinn langi
samfelldi skóli nær ekki til-
gangi sínum. Þegar fermingar-
börn, sem notið höfðu kennslu
í mörg ár í ágætum skólum, í
miklu menningarlandi, voru þó
búin að gleyma mjög veruleg-
um hluta þess þekkingarforða,
sent þau höfðu átt að nema
með margra ára vinnu, þá hlýt-
ur að vakna í huga manns sú
spurning, til hvers var lögð slík
megin áherzla á að gera öll
þessi börn og alla þessa ung-
linga að nokkurs konar al-
fræðiorðabókum, gangandi á
tveimur fótum. Og svörin
liggja á reiðum höndum hjá
almenningi í hverju því landi,
sem gerir þessa tilraun, því að
það, sem gerzt hefur í Dan-
mörku og Svíþjóð og hér hefur
verið vikið að, hefur líka gerzt
á íslandi og í öllum þeim
löndum, þar sem leiðtogar
þjóðanna gerðu sig seka um þá
ofrausn að ætla að gera alla
landsmenn að lærðum
mönnum. Þessi uppeldisaðferð
er nú á góðum vegi með að
sliga andlega allar þær þjóðir,
sem gera þessa tilraun. Megin
liluta nemenda í þessum lönd-
um er misboðið með of
áreynslu í skólunum. Börn og
unglingar með sterka minnis-
gáfu geta að vísu lært leiðinleg-
ar kennslubækur utan að og
staðizt hvers konar lögmæt
próf, þó að kennsluefnið hafi
verið fráleitt og óhrjálega
framborið, en hin börnin eru
miklu fleiri, sem ekki hafa til
að bera sérstaka minnisgáfu,
en eru gædd öðrum dýrmætum
eiginleikum. Eitt barnið hefur
mjög skarpan skilning, annað
miklar skapandi gáfur, þriðja
er afkastamikið við dagleg
störf, fjórða hefur listagáfur
og fimmta heppilegt skaplyndi
til að stunda góða sambúð.
Hver af þessum eiginleikum er
jafn ágætur og jafnvel enn
þýðingarmeiri við dagleg störf
manna heldur en frábær
minnisgáfa. Nú á dögum eru
bækur og margs konar önnur
tæki til stuðnings minnisgáfu
manna. Það er því óþarft í
nútíma lífi að geyma í huga sér
allar þær staðreyndir, sem ein-
hverntíma þarf að nota í dag-
legu lífi. En í öllum þeim
löndum, sem tekið hafa upp
hinn samfellda skóla, er ætlazt
til þess, að öll börn og ung-
menni séu árum saman þjálfuð
með umfangsmiklum minnis-
æfingum, sem snúast þó að
mestu leyti um þýðingarlítil
málefni. Nemendur verða
brátt leiðir á þessu einliliða
námi, þeir fá óbeit á kennslu-
bókunum, sem minna einna
mest á markaskrár, og þeir fá
mjög oft ótrú á öllum bókum,
halda að þær séu leiðinleg
verkfæri. Leiðinlegur skóli
myndar þannig skilvegg milli
ungu kynslóðarinnar og bóka,
en í bókum er geymd vizka og
snilld aldanna. Hugkvæm og
dugleg börn geta átt erfitt með
að nema þululærdóminn, fá
lága einkunn, falla á prófi,
hryggja foreldra og vanda-
menn og eignast sjálf ríkulega
minnimáttarkennd og vantrú á
lífið. Það tekur mörg ár að
öðlast aftur þann kjark og
starfsvilja, sem lamaðist í
skólaverunni og við ósigur í
prófum um ómerkileg efni.
Hér á landi eru ekki háð
yfirpróf til að endurmeta störf
ríkisskólanna. Vitað er, að þar
er margt vel gert og unnið með
elju og ástundun til að full-
nægja lagakröfunum frá 1946.
En þar eiga kennarar við ofur-
efli að etja, hinar mörgu
dreifðu námsgreinar, og lítt
gert til að samhæfa viðfangsefni
og meðfædda hæfileika nem-
enda. Miklir annmarkar koma
fram á starfi barnaskólanna,
svo að mjög er áfátt lestrar- og
skriftarkunnátu margra skóla-
barna, og ungmenni með svo-
kölluðu gagnfræðaprófi kunna
ekki nærri alltaf þá reiknings-
list, sem notuð er við almenna
afgreiðslu í búðum. Gagnar
þessum ungmennum lítt, þótt
þau hafi eytt miklum tíma til
að nema bókstafareikning.
Hér verður ekki fjölyrt um
þessa þætti skólamálanna, en
vikið að þrem þýðingarmiklum
atriðum, sem sanna, svo að
ekki verður á móti mælt, að
ríkisskólarnir eru ekki í sinni
núverandi mynd, færir til að
taka uppeldi æskunnar úr
höndum heimilanna, eins og
þó er ætlazt til með löggjöfinni
um hinn samfellda skóla. Hér
er átt við skólaþreytuna. vín-
nautn ungmenna í skólunum
og lestur æsi- og glæparita.
Mjög mikill hluti skólaæsk-
unnar fagnar hverri frístund
frá náminu. Skólaleyfin eru
eftirsóttir fagnaðarviðburðir.
Mest er þó gleðin á vorin, bæði
í hugum barna og ungmenna,
þegar skólakennslan hættir,
einkum ef hinir námsþreyttu
nemendur eiga von á þátttöku
í sveitavinnu við framleiðslu-
störfin eða vinnu í beituskúr-
um sjóþorpanna. Þetta er
óeðlilegt ástand. Ef rétt er
búið að nemendum um náms-
efni og vinnubrögð, kvíða þeir
burtförfrá náminu, meðan það
á að vera iðja þeirra.
Vínnautn er nú mjög út-
breidd í ungmennaskólum
landsins. Það þykir vel að verið
í allgóðum skólum, ef ekki
þarf að taka leyniáfengi af
nema 20 ungmennum á hundr-
að manna dansæfingu. Við
skólahátíðir er mikill drykkju-
skapur í mörgum skólum,
einkum þeim, sem hafa langa
vertíð. I kveðjuferðum nem-
enda á vorin er mikið drukkið,
en þó tekur út yfir allan þjófa-
bálk með vínnautn á almenn-
um dansleikjum, þar sem
skólaæskan og lítið eitt eldra
fólk stundar mannfagnað sam-
eiginlega. Flest kvöld ársins
koma í Reykjavík ungmenni,
sem skipta hundruðum, úr 6-7
danssölum, þarsem allurfjöld-
inn er undir áhrifum og sumir
drukknir. Sömu sögu er að
segja af almennum skemmtun-
um ungra manna í bæjum og
sveitum.
Siðast koma glæparitin. Þau
munu vera um 20, bæði inn-
lend og útlend. Þetta eru fjöl-
lesnustu bókmenntir hér á
landi og arðsamasti atvinnu-
vegur fyrir útgefendur. Þau
spilla góðum smekk og máli og
standa í vegi fyrir því, áð
æskan hafi löngun og tíma til
að stunda sér til þroska og
fagnaðar hinar sígildu bók-
menntir landsins.
Ég hef kennt ungmennum
úr öllum héruðum landsins í
næstum hálfa öld. Sú kennsla
fór fram í frjálsum skólum.
Engir voru lokkaðir þangað,
' heldur komu nemendur af
frjálsum vilja. Mér finnst æsk-
an alltaf sjálfri sér lík, ef
frjálsmannlega er að henni
búið. Ég hef sem kennari engin
óþægindi haft af námsþreytu,
drykkjuskap nemenda eða
ásókn þeirra í hrakbókmennt-
ir, Þeir blettir, sem falla á
skjöld æskunnar í þessu efni,
eru ekki úrkynjunarmerki,
heldur fyrst og fremst af því,
að uppeldi ríkisins er í miklu’
ólagi. Æskunni er misboðið
með illa völdum námsefnum,
of langri skólasetu og of til-
breytingarlausri og dauðri
kennslu. Námsþreytan, vín-
hungrið og glæparitalesturinn
eru hættuleg tákn í uppeldis-
málum þjóðarinnar. En þessar
misfellur stafa næstum ein-
göngu af gálausri og grunn-
færri stefnu í þjóðaruppeldinu,
þegar yfirheyrsluverkstæði
ríkisins koma í staðinn fyrir
uppeldi í skauti fjölskyldunnar
með stuðningi frjálsra skóla.
Mér sýnist að til þessara orsaka
megi rekja núverandi ófarnað
uppeldismálanna. Flutningur
fræðslumálanna frá heimilum í
skóla var of snöggur og of lítið
undirbúinn. Matthíasi skáldi
þótti hin óskólagengna móðir í
Skógum hafa verið betri og
meiri kennari heldur en spek-
ingar þeir, innlendir og útlend-
ir, sem hann heimsótti síðar á
ævinni. Núeru skólarnir líkast-
ir verksmiðjum. í tveim
menntaskólum eru 800 og í
gagnfræðaskóla Austurbæjar
700 nemendur og enn fleiri í
sumum barnaskólunum. Víða
út um land er sagan hin sama.
Skólarnir eru svo stórir, að
tæplega er um nokkur andleg
kynni að ræða milli nemenda
og kennara, sem eiga þó að
koma í stað foreldra og annar-
ra vandamanna.
í öðru lagi er meginið af
kennsluefni barna- og ung-
lingaskóla frábærlega leiðin-
legt og svo sundurtætt, að þaö
er helzt hæft til utanbókar-
náms. Hið forna þjóðarupp-
eldi byggðist á því, að allir
sæmilegir unglingar gátu kom-
izt í kynni við sígildar bók-
menntir: Ritninguna,
Hallgrím, Vídalín, Snorra, ís-
lendinga sögur og margháttuð
Ijóð. Unglingur, sem hefur les-
ið bók eftir vitran mann, býr
alltaf að þeim áhrifum meðan
hann lifir. Nú býður ríkisskól-
inn sundurtætt námsefni oftast
eftir lítt ritfæra menn. Þessi
þekking er lélegur forði fram á
lífsbrautina.
Ef ég mætti að síðustu gefa
forráðamönnum skólamálanna
nokkur heilræði, mundu þau
verða á þessa leið:
1) Góður skóli er eftirmynd af
góðu heimili
2) Gleði og góðvild verða að
drottna í skiptum kennara
og nemenda.
3) Kennslan þarf að vera lif-
andi og fjölbreytt. Leiðin-
legur kennslutími ætti að
varða við lög.
4) Bóklegt og verklegt nám
þarf í hverjum skóla að
haldast í hendur.
5) Það er óafsakanleg synd
gagnvart komandi kynslóð-
um, að bera á borð fyrir
i æskuna úrgang menningar-
innar, í því skyni að skapa
með því fallgryfjur fyrir
hraust og dugandi ung-
menni. f þess stað á að
flytja inn í skólana perlur
hinnar andlegu sameignar
úr ritningunni, náttúruvís-
indunum, atvinnufræðinni,
bókmenntunum og listun-
um. Byrðarnar verða ef til
vill misstórar, en þar er af
miklu að taka. Hver maður
getur úr þeim sjóði fengið
nægju sína, ef hann vill
bera sig eftir björginni með
skynsamlegum stuðningi
vandamanna og þjóðfélags-
ins.