NT - 01.05.1985, Síða 18

Miðvikudagur 1. maí 1985 18
komst hann að raun um, að
merkinu sem hann hafði reist
37 árum áður var haldið þar
hátt á loft. Þá skoðun sína
staðfesti hann með því að færa
skólanum að gjöf myndarlegt
safn bóka um félagsfræðileg
efni.
Mér er sérstaklega minnis-
stæð síðasta skólauppsögn
Jónasar, 30. apríl 1955. Hún
fór fram í húsakynnum skólans
í Sambandshúsinu, og voru
þau skreytt í virðingarskyni
við Jónas, er hann kvaddi skól-
ann eftir áratuga farsæla
stjórn. Fjöldi gamalla nem-
enda var viðstaddur til að
hlusta á kveðjuorð hins aldna
meistara, svo og forráðamenn
Sambandsins, auk nemenda
skólans um veturinn, en þeir
höfðu verið liðlega 60.
Þegar Jónas hafði lokið
kveðjuræðu sinni, tók til máls
Sigurður Kristinsson, fyrrver-
andi forstjóri Sambandsins og
nú stjórnarformaður. Þakkaði
hann Jónasi fyrir hið mikla og
gifturíka starf hans fyrir skól-
ann og samvinnuhreyfinguna,
og tilkynnti honum þá ákvörð-
un Sambandsstjórnar að hann
skyldi halda framvegis fullum
launum, svo og afnotum af
þessu húsi, sem verið hafði
skólastjórabústaður hans.
Petta var síður en svo talin
ofrausn. Jónas hafði ekki verið
hátekjumaður á sinni löngu
starfsævi fyrir samvinnuhreyf-
inguna, enda aldrei kröfuharð-
ur fyrir sjálfan sig. Þau Guðrún
voru samhent í því að búa búi
sínu af ráðdeiid og hófsemi,
svo að þau gætu lifað af hófleg-
um launum Jónasar fyrir aðal-
starf sitt, en hann neytti sinna
fágætu starfskrafta á sviði fé-
lags- og menningarmála án
þess að hugsa um aukatekjur
eða bitlinga. Á þriðja áratug
sættu þau sig við hina þröngu
og ónæðissömu íbúð í Sam-
bandshúsinu, jafnt þótt Jónas
væri þingmaður eða ráðherra,
og þrátt fyrir allan þann gesta-
gang sem fylgdi stöðu hans og
störfum, og það var ekki fyrir
tilmæli hans að Sambandið
hafði síðan ákveðið að búa
honum hæfilegri bústað í þessu
húsi.
Daginn eftir skóiauppsögn-
ina, hinn 1. maí, var sjötugsaf-
mæli Jónasar. Gamlir nem-
endur úr Samvinnuskólanum
gengust fyrir afmælishófi á
Hótel Borg um kvöldið. Þar
voru þéttsetnir salir og margar
ræður fluttar, og var ég einn í
hópi ræðumanna.
Eftir að Jónas lét af störfum
sem skólastjóri kom hann
Erlendur Einarsson
Jónas frá Hriflu
- framhald af bls. 15
nokkrum sinnum til mín uppí
Sambandshús að ræða um sam-
vinnumál. Hann óskaði þá
jafnan eftir að við spjölluðum
saman í Hallgrímsstofu, þar
sem húsbúnaður er enn allur
hin sami og þegar þar var
forstjóraskrifstofa Hallgríms
Kristinssonar. Þar var viðeig-
andi vettvangur fyrir samræður
okkar Jónasar, því að gamla
manninum varð tíðræddast um
hið liðna, ekki síst Hallgrím
sjálfan, sem hann mat mest
allra sinna samstarfsmanna og
vildi láta reisa honum minn-
isvarða, annað hvort í Reykja-
vík eða Bifröst. Jónasi var
umhugað að túlka fyrir mér
hve vel hefði tekist í uppbygg-
ingu samvinnuhreyfingarinnar
og hvernig hún hefði náð sín-
um glæsilega árangri á íslandi.
Ekki verður því heldur neitað,
að í þessum samtölum barst
talið hjá Jónasi stundum að
forystumönnum Framsóknar-
flokksins, þeim sem hann hóf
á sínum tíma til valda, en átti
ekki lengur samleið með. Þær
undir sviðu Jónasi enn, og það
var eins og hann þyrfti stund-
um að opna þær.
Mér fannst Jónas hafa já-
kvæð viðhorf til flestra nýjunga
sem við vorum að brydda á í
samvinnustarfinu. Hann stóð
álengdar, ríkur að reynslu og
þekkingu, þótt hann skynjaði
kannski ekki alltaf hve ört
aðstæðurnar voru að breytast.
En innst inni held ég hann hafi
borið í brjósti þær vonir að
ungu mönnunum í Samband-
inu myndi takast að vinna nýja
og stærri sigra í samvinnustarf-
inu.
Þó hafði hann ýmislegt við
starf okkar að athuga, og sumt
áreiðanlega með réttu, eins og
það, að hreyfingin hefði ekki
nógu sterka málsvara til and-
svara og gagnsóknar. Þar gat
hann trútt um talað, sem sjálf-
ur hafði um þriggja áratuga
skeið verið óþreytandi að bera
sverð og skjöld fyrir samvinnu-
hreyfinguna í landinu.
Og satt að segja eru einmitt
nú þeir dagar að gagnrýni Jón-
asar á málsvarnir hreyfingar-
innar er mér ofarlega í huga.
Gerningahríðin hefur sjaldan
verið svartari. Nú væri þess
þörf fyrir samvinnuna á ís-
Íandi, ekki síður en á dögum
Jónasar, að eiga til andsvara
öflugasta sóknarblaðamann
landsins, sem aldrei varð hrak-
inn á undanhald. því að hann
var í senn íþróttamaðurinn
sem naut yfirburða sinna, og
hugsjónamaðurinn sem vissi
málstað sinn réttan.
stöðu sams konar námskeiðs er
haldið skyldi í Reykjavík
snemma árs 1918. Vann hann
að undirbúningi þess, þótt
hann kenndi þar ekki sjálfur
vegna fjarvista úr bænum. í
staðinn lánaði hann íbúð sína
sem kennslustofur og heima-
vist fyrir námskeið.
Þegar hér er komið sögu er
Sambandið smám saman að
breytast úr félagi með tak-
markaðan verslunarrekstur í
fyrirtæki með deildaskiptingu
á aðalskrifstofu. Ljóst er að
Hallgrímur Kristinsson haf ði
gert upp hug sinn um það, að
hann vildi hafa Jónas sér við
hlið sem fastan starfsmann Sam-
bandsins. Reyndin varð líka sú
að frá aðalfundi 1918 var litið
á hann sem slíkan, þótt
ráðningin væri, eins og Jónas
rifjaði stundum upp síðar, lítt
formleg. Aðalfundurinn veitti
fé til þess, eins og þar stendur:
„að haldinn verði skóli í
Reykjavík næsta vetur fyrir
samvinnumenn, er standi yfir
4-5 rnánuði."
Með þessari yfirlætislausu
ályktun var í raun verið að
stofna Samvinnuskólann, sem
ári síðar var gerður að tveggja
vetra skóla og fékk húsnæði í
hinu nýreista Sambandshúsi
við Sölvhólsgötu. Jafnframt
var í rauninni verið að fastráða
Jónas sem skólastjóra og rit-
stjóra Tímaritsins (Samvinn-
.unnar). Var honum fengin
skólastjóraíbúð á saina gangi
og skólastofurnar. Þar á 3.
hæðinni var bústaður Jónasar í
nærri aldarfjórðung þar til
hann flutti að Hávallagötu 24.
Hávallagötu 24.
En víkjum nú aftur til ársins
1918. Sambandið hefur verið
að færa út kvíarnar á verslun-
arsviðinu. Auk skrifstofunnar
í Kaupmannahöfn hafði verið
sett á stofn skrifstofa í New
York 1917 vegna ófriðarins í
Evrópu. Undirbúningur til
aukins innflutnings á vörum
var í fullum gangi. Viðbrögð
ísienskra heildsala við þessari
„útþenslu" létu ekki á sér
standa. Mikil blaðaskrif
hefjast. Ráðist er á Sambandið
og kaupfélögin. Jónas er til
andsvara í Tímaritinu og
Tímanum. í Tímaritinu 1918
segir: „Samband ísl. sam-
vinnufélaga er nú komið á það
stig að það er orðið keppinaut-
ur tslenskra stórkaupmanna.
Við það ýfist mótstaða þeirrar
stéttar. Má segja það, að stór-
kaupmönuum hafi orðið eins
‘félmt við samvinnuheildsöluna
í Reykjavik eins og smákaup-
mönnum varð við pöntunarfé-
lögin er þau voru fyrst stofnuð
hér á landi.“
Árásir heildsala á samvinnu-
félögin í dagblöðunum
mögnuðust svo næstu árin.
Einkum voru það skrif í Morg-
unblaðinu svo og sérstök rit
eins og Verslunarólagið eftir
Björn Kristjánsson fyrrum
bankastjóra.
Skattamálin komu einnig
mikið inn í umræður á þessum
árum. Meðal samvinnumanna
er mikið rætt um tvísköttun á
kaupfélögin og Sambandið, er
hér átti við það, þegar endur-
greiddur tekjuafgangur til fé-
lagsmanna er skattlagður hjá
félögunum. Árið 1920 skrifar
Jónas í Tímaritið um skatta-
mál:
„Þar þrengist nú heldur fyrir
fæti, því andstæðingar sam-
vinnustefnunnar gerast þar
nokkuð uppvöðslumiklir. Eru
samvinnufélög skattlögð hér á
miklu illvígari hátt en í nokkru
öðru landi.“
■ Fífilbrekka, sumarhús Jónasar og fjölskyldu hans í Hveragerði.
Hann er mér ógleymanlegur.
í Noregi hitti Jónas að máli
Ole Dehli, formann norská
sambandsins. Örne og Dehli
voru báðir á stofnfundi sam-
vinnusambands Norðurlanda í
Kristianu (Osló} 26. j úlí 1918.
Jónas fékk mjög góðar mót-
tökur hjá samvinnuforystu-
mönnunum á Norðurlöndum
og gagnlegar upplýsingar fékk
hann um skattareglur sem í
gildi voru í þessum löndum.
Ekki þarf að draga í efa að í
viðræðum við þessa þekktu
samvinnuleiðtoga hafi Jónas
sótt gagnlegan fróðleik og hug-
myndir, ekki síst til Anders
örne, sem setti fram kenning-
ar sínar í óvenju skýru máli,
bæði í ræðu og riti.
Skattamálanefndin tók sér
fyrir hendur að semja frum-
varp að heildarlöggjöf um
samvinnufélög, þar sem meðal
annars yrði kveðið á um skatt-
skyldu þeirra til ríkis og sveit-
arfélaga. Naut nefndin aðstoð-
ar kunnáttumanna, svo sem
Björns Þórðarsonar, lærðasta
lögfræðings landsins. Frum-
varp nefndarinnar varð að
fyrstu samvinnulögum íslands,
sem afgreidd voru frá Alþingi
30. apríl 1921. Jónas átti þá
enn ekki sæti á þingi, en studdi
málið með blaðaskrifum og
hefur óefað haft hönd í bagga
með meðferð þess á þingi.
Með samvinnulögunum fékk
samvinnustarfið í fyrsta sinn
fastmótaða og viðeigandi
réttarstöðu. Meðal annars
voru þar ákvæði um gjöld sam-
vinnufélaga til hrepps eða bæj-
ar sem áttu að tryggja sann-
girni á báða bóga. Jafnframt
voru tekin inn í skattalög
ákvæði um tekjuskatt sam-
vinnufélaga, sem tryggðu þeini
þann sjálfsagða rétt að endur-
greiðslur til félagsmanna yrðu
ekki að skattstofni hjá félögun-
um sjálfum.
Kynni Jónasar af erlendum
samvinnufrömuðum meðan
hann starfaði í skattamála-
•nefndinni hafa e.t.v. átt sinn
þátt í því, að hann hvatti síðar
til þess að Sambandið gerðist
aðili að Alþjóðasamvinnusam-
bandinu sem það gekk í 1929.
Jónas var fulltrúi Islands á
þingum sambandsins, fékk þar
tækifæri til að kynnast leiðtog-
um samvinnustarfsins í öðrum
löndum og fylgjast með hvað
þar var helst á döfinni. Þarna
var Jónas réttur maður á rétt-
um stað- hinn fjölmenntaði
heimsmaður, sem stóð lang-
best að vígi allra íslendinga að
koma á framfæri við landa sína
hollum hugmyndum um sam-
vinnumál, þar eð hann var í
senn skólastjóri samvinnu-
hreyfingarinnar, áhrifamesti
málsvari hennar í ræðu og riti
og náinn trúnaðarmaður sam-
vinnuforystunnar í landinu.
Hin fyrstu nánu kynni, sem
ég fæ af Jónasi verða haustið
1939 er ég sest á bekk í Sam-
vinnuskólanum. Jónas var þá
mjög önnum kafinn. Hann sat
á þingi, var formaður Fram-
sóknarflokksins og átti sæti í
fjölmörgum nefndum og stofn-
unum. Hann var ritstjóri Sam-
vinnunnar ásamt Guðlaugi
Rósinkranz og skrifaði á þess-
um árum mikið í Tímann um
stjórnmál og einnig samvinnu-
mál.
Jónas kenndi tvö fög í Sam-
vinnuskólanum, samvinnu-
sögu og félagsfræði og voru
kennslustundir í þessum fög-
um þær fyrstu á morgnana.
Jónas tók daginn snemma og
ég hefi fyrir satt að ósjaldan
hafi hann verið búinn að skrifa
leiðara eða blaðagrein í
Tímann, þegar hann mætti í
skólanum kl. 8.
Í tímum hjá Jónasi eru mér
minnisstæðastar kennslustund-
ir í félagsfræði. Þar var komið
víða við, farið um alla heima
og geyma, rætt um smátt og
stórt. Skyggnst var inn í heims-
menninguna en Jónas var þar
vel að sér, hafði notað tímann
vel er hann dvaldi við nám
erlendis ungur að árum. í þess-
um félagsfræðitímum gátum
við nemendurnir rætt við Jónas
um hvaðeina, sem okkur lá á
hjarta. Þetta voru eins konar
■ „brainstorming“ tímar, ómiss-
andi eftir á að hyggja.
Ég held, að Jónas sem skóla-
stjóri hafi verið í uppáhaldi hjá
flestum nemendum. Hann
gerði sér far um að kynnast
sem flestum, vildi vita deili á
mönnum og þekkti ótrúlegan
fjölda manna um allt land.
Þótt Jónas væri mjög pólitískur
á þessum árum, þá fannst mér
þess ekki gæta í umræðum við
nemendur. í Samvinnuskólan-
um virtist mér samvinnupó-
litíkin sú
ólitík sem efst var á blaðinu.
samvinnusögutímum hlaut
hún líka að verða í sviðsljós-
inu.
Ég útskrifaðist úr Samvinnu-
skólanum vorið 1941 og átti þá
ekki von á því, að ég ætti síðar
eftir að rnæta Jónasi sem sam-
starfsmanni í Sambandshús-
inu. Þó atvikaðist það svo,
þegar ég tók við forstjórastarfi
Sambandsins í byrjun árs 1955,
fjórum mánuðum áður en Jón-
as lét af af skólastjórastarfi við
Samvinnuskólann fyrir aldurs
sakir.
Ekki minnist ég þess, að við
Jónas ættum miklar viðræður á
þessum mánuðum. Um Sam-
vinnuskólann hafði sú ráðstöf-
un verið gerð að flytja hann frá
Reykjavík uppí Norðurárdal,
og var Jónas því mótfallinn á
þessum tíma. Síðar átti hann
nokkrum sinnum eftir að
heimsækja Samvinnuskólann í
Bifröst og dvelja þar hjá skóla-
stjórahjónunum, sr. Guð-
mundi og Guðlaugu. Honum
féll.þá vel, hve skólinn naut
mikils álits í Bifröst, enda
Skattamálin voru rædd á
aðalfundi Sambandsins 1920.
Kaus fundurinn þriggja manna
nefnd til að athuga skattamál-
in. í nefndina voru kosnir þeir
Ólafur Briem, Þórólfur Sig-
urðsson og Jónas Jónsson.
Hallgrímur Kristinsson fól
Jónasi að safna gögnum um
skattamál samvinnufélaga í
nágrannalöndunum. Fór hann
útan vorið 1920 og heimsótti
samvinnusamböndin í Dan-
mörku, Svíþjóð og Noregi.
Þaðan lá svo leiðin til Enska
samvinnuheildsölusambands-
ins í Manchester.
í Danmörku ræddi Jónas við
danska samvinnufrömuðinn
Severin Jörgensen, formann
danska sambandsins, í Svíþjóð
m.a. við Anders Örne, hug-
myndafræðing Svía í sam-
vinnufræðum. Ég átti því láni
að fagna að kynnast vel Anders
Örne, eftir að ég tók við for-
stjórastarfi Sambandsins.
■ Með nemendum í Samvinnuskólanum 1933.