Morgunblaðið - 07.08.2004, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. ÁGÚST 2004 33
Plúsfer›ir • Hlí›asmára 15 • Sími 535 2100
Por
túgal
38.370 kr.
Sama sólin - sama fríi›
-en á ver›i fyrir flig!
á mann miðað við að 2 fullorðnir og 2 börn, 2ja-11ára, ferðist saman.
46.955 kr. á mann ef 2 ferðast saman.
Innifalið er flug, gisting í 7 nætur á Sol Dorio og ferðir til og frá
flugvelli erlendis.
Netverð
7. og 14. september
LANGBESTA útvarpsrás landsins
er Ríkisútvarpið Rás 1. Þar er fjöl-
breyttasta efnið, bestu frétta-
tímarnir og þar er töluð besta ís-
lenskan. Tónlistin hefðbundin,
svolítið gamaldags en alltaf sígild.
Þar heyrum við dægurtónlist sem
er tuttugu árum á eftir tímanum,
klassíska tónlist, harmonikkujuð og
annað í þeim dúr. Sem sagt allt gott
um það að segja. Þægileg stöð fyrir
þá sem vilja hlusta á alvöru útvarp.
Þrátt fyrir þetta er einn hópur
sem hefur verið skilinn eftir út und-
an í alltof mörg ár. Jazzunnendur,
þrátt fyrir að greiða afnotagjöld sín
samviskusamlega, heyra lítið sem
ekkert af sinni tónlist á rásinni, fyr-
ir utan þegar Ásta Ragnheiður
laumar stöku lagi inn á milli auglýs-
inga og hafi hún þökk fyrir.
Að vísu er einhver þáttur í gangi
síðdegis sem umsjónarmaður titlar
jazzþátt, en þar virðist stjórnandi
fastur í leiðinlegasta tímabili tón-
listarsögunnar, fyrirbæri sem nefn-
ist „fusion“ og getur tæplegast
flokkast undir jazzmúsík. Hver
þátturinn af öðrum uppfullur af Mil-
es Davies á sínu daprasta tímabili
ásamt hinum og þessum raftónlist-
armönnum sem ekkert eiga skylt
við jazz. Aldrei heyrist frá mestu
snillingum jazzsögunnar, eins og
þeir séu á bannlista. Benny Carter
lést í fyrra háaldraður. Snillingur
sem hafði lifað alla jazzsöguna og
spilað með öllum hinum snilling-
unum. Aldrei var á hann minnst í
umræddum þætti. Það þykir yf-
irleitt kurteisi í jazzþáttum á er-
lendum stöðvum að minnast snill-
inganna þegar þeir deyja og tileinka
þeim svo sem einn þátt. Þetta hefði
Jón Múli örugglega gert og senni-
lega tekið fleiri þætti í umfjöllun um
snillinginn.
Eins og allir vita byrjaði jazzinn
að deyja út 1955, við dauða Charlie
Parkers, þó að enn séu nokkrir sem
halda blysinu á lofti og geta enda-
laust haldið áfram að prédika nýjar
hugmyndir á gömlum stefjum, en
þessir kappar eru að eldast og það
versta er að engir eru í sjónmáli til
að taka við kyndlinum. En hvað
skyldi maður heyra á jazztónleikum
á Íslandi í dag? Í besta falli snýr
maður við í dyrunum þegar maður
heyrir fyrstu tónana eða í versta
falli lætur maður sig hafa það að
sitja undir leiðindunum fyrir kurt-
eisissakir.
Á sviðinu standa ungir vatns-
greiddir menn, hámentaðir úr tón-
listarskólum, kunna alla skala aftur-
ábak og áfram, gjörþekkja hljóðfæri
sín en eru gjörsamlega steingeldir í
túlkun sinni á jazzmúsík. Allt skal
vera frumsamið. Sígildir standardar
sem alvörujazzleikarar hafa leikið
sér með í 80 ár virðast ekki í náð-
inni. Blásarar virðast varla ná ein-
um kórus í sóló án þess að sleppa
sér í skalahlaup. Ekki furða þótt
leiðindin séu yfirþyrmandi, enda
held ég að alvörujazzunnendur láti
sig yfirleitt vanta á þessar uppá-
komur.
Þess vegna væri það ákaflega
upplífgandi fyrir okkur sem enn
hlustum á jazz frá þeim tíma er
hann stóð undir nafni að fá okkar
þátt á Rás 1, við erum lítillát, hálf-
tími á viku mundi örugglega gera
okkur hamingjusöm ef við fengjum
okkar skammt af Fletcher Hend-
erson bandinu, Count Basie, Clif-
ford Brown, Kenny Clarke, Oscar
Pettiford, Tadd Dameron, Bud Po-
well, Charlie Parker og öllum hin-
um óteljandi hetjum jazzsögunnar
sem hafa gert okkur lífið bærilegra
í gegnum tíðina. Ef verið er að
horfa í kostnað af fyrirtækinu af
hálfu RÚV, þá er undirritaður tilbú-
inn að sjá um þáttinn fyrir ekki
neitt.
Megi rás 1, Ríkisútvarpsins lifa
sem lengst.
HARALDUR P. SIGURÐSSON,
Skúlagötu 68,
Reykjavík.
„Erum við gleymd?“
Frá Haraldi P. Sigurðssyni:
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
Örnólfur Thorlacius, fyrr-verandi rektor, telur aðorðasambandið gangaerinda e-s sé oft rang-
lega notað í nútímamáli. Hann
segir að Magnús heitinn Finn-
bogason, íslenskukennari, hafi
talið að menn gætu aðeins gengið
erinda sinna en ekki annarra.
Umsjónarmaður er fyllilega sam-
mála Örnólfi og telur að Magnús
Finnbogason hafi haft rétt fyrir
sér.
Orðasamböndin ganga erinda
sinna og ganga örna sinna (örna,
ef.flt. af erindi) eru gömul í ís-
lensku og vísa þau til þess er
menn hægja sér til baksins.
Orðasambandið reka erindi e-s er
einnig gamalt í íslensku. Í Ís-
lensku hómilíubókinni (frá um
1200) er t.d. að finna dæmið reka
erindi Guðs og Jón biskup
Vídalín talar um að reka erindi
andskotans. Þá munu margir
kannast við málsháttinn Úlfur
rekur/(etur) annars erindi ‘hver
er sjálfum sér næstur’ en hann er
að finna í Flærðarsennu Hall-
gríms Péturssonar, Laxdæla sögu
og víðar. Það er því í alla staði
eðlilegt að tala um að einhver
reki erindi tiltekins fyrirtækis í
merkingunni ‘vinni að hags-
munum þess’ en notkun orða-
sambandsins ?ganga erinda e-s
(annarra, stórveldis, tiltekins fyr-
irtækis …) er nýmæli frá miðri
20. öld sem styðst ekki við mál-
venju. Hér er augljóslega um það
að ræða að menn rugla saman
tveimur orðasamböndum, ganga
erinda/örna sinna og reka erindi
e-s. Ruglingur þessi er afkáraleg-
ur þar sem merking orða-
sambandanna tveggja er gjörólík.
Magnús heitinn Finnbogason
hafði á réttu að standa; menn
skyldu láta sér nægja að ganga
erinda sinna í hefðbundinni
merkingu en þeir sem það kjósa
reka erindi einhvers/annarra.
Auglýsendur hafa gaman af að
leika sér að merkingu orða en
tekst það misvel eins og við er að
búast. Umsjónarmaður man vel
eftir auglýsingu sem hljóðaði svo:
Ikea – fyrir alla muni. Þetta þyk-
ir umsjónarmanni snjallt. Orða-
sambandið fyrir alla muni merkir
venjulega ‘umfram allt’ en í bók-
staflegri merkingu má skilja það
‘til að fá/kaupa alla hluti’. Annað
dæmi um eftirminnilega auglýs-
ingu var áletrun sem lesa mátti á
sorpbílum Reykvíkinga: Láttu
þitt ekki eftir liggja. Þetta má
auðvitað skilja með tvennum
hætti: ‘Leggðu þitt af mörkum til
að halda borginni hreinni’ og
‘láttu ekki rusl liggja eftir þig’.
Að undanförnu hafa Landflutn-
ingar, Samskip auglýst talsvert í
blöðum og sjónvarpi. Auglýsingin
hljóðar svo: Allur matur / á að
fara / ... [...] / ... upp í munn / og
ofan í maga! Undir þetta er síðan
ritað: Tökum það með trukki.
Meginhluti auglýsingarinnar virð-
ist vera í bundnu mál en óhætt
mun að segja að hér sé ekki dýrt
kveðið. Um efni boðskaparins eða
innihald er best að hver dæmi
fyrir sig en auðvitað er ágætt að
fá að vita hvert allur matur á að
fara. Í undirskriftinni felst orða-
leikur, stofnorðið í fsl. með trukki
getur hvort sem er verið þgf.et.
af karlkyns no. trukkur (< e.
truck < truckle wheel) eða hvor-
ugkyns nafn-
orðinu trukk
(< d. tryk).
Orðasambandið
taka e-ð með
trukki er að
vísu talmáls-
kennt og því
ekki til fyr-
irmyndar en
umsjónarmanni
virðist þó að orðaleikurinn kunni
að réttlæta notkun þess í þessu
samhengi.
Einhvers staðar sá umsjón-
armaður mynd af brotinni flösku
og neðst á myndinni var skrifað:
Flaskaðu ekki á þessu. Vísanin
var sú að menn skyldu ganga vel
um (landið) og skilja hvorki eftir
sig flöskur né annað rusl. Ófróð-
ur lesandi gæti freistast til að
tengja saman kvenkyns nafnorðið
flaska og orðasambandið flaska á
e-u ‘steyta/stranda á e-u’ >
‘verða á mistök; skjátlast’, t.d.:
flaska á spurningu ‘geta ekki
svarað spurningu’. Þessi tvö orð
eiga þó ekkert sameiginlegt nema
það að þeim svipar hvoru til ann-
ars að búningi. Uppruni sagn-
arinnar flaska er ekki augljós.
Prófessor Halldór heitinn Hall-
dórsson taldi að flaska merkti hér
‘klofna’, sbr. flaska á skeri
‘klofna’ og Ásgeir Blöndal Magn-
ússon tilgreinir merkinguna
‘klofna úr’. — Í íslensku eru orð
og orðasambönd mun gagnsærri
og auðskildari en í flestum ná-
grannatungunum. Þetta einkenni
er eitt af mörgu sem eflir tengsl
nútímans við söguna og er til
þess fallið að efla málkennd og
málskilning. Umsjónarmaður tel-
ur orka tvímælis að leika sér að
orðum á röngum forsendum eins
og gert er þegar no. flaska og
sagnorðið flaska eru spyrt saman.
Eitt þeirra nýmæla sem nýtur
vinsælda á Íslandi um þessar
mundir er nafnorðið pakki (töku-
orð úr dönsku, 17. öld). Það er
notað í ýmsum samböndum í mis-
munandi merkingu og með óljósri
vísan að því er umsjónarmanni
virðist. Þannig er vinsælt að
bjóða upp á allan pakkann, t.d.
um nám eða ferðalög. Í viðtali við
ungan mann sem hafði lent á ref-
ilstigum eiturlyfja komst hann
svo að orði að hann hefði tekið
allan pakkann, þ.e. neytt allra
tegunda fíkniefna, og Landssím-
inn auglýsir: Allur pakkinn, hvað
sem það nú er. Sumum kann að
þykja heppilegt að geta gripið til
orðs sem getur merkt nánast
hvað sem er en aðrir munu halda
því fram að slíkt leiði til óskýr-
leika. Þetta nýmæli, öllu heldur
merkingin, á rætur sínar í ensku
þar sem talað er um in full pac-
kage deal ‘a set of proposals or
items offered or agreed to as a
whole’, sbr. enn fremur pakka-
ferðir ‘package tour’.
Íslenska breytist vitaskuld og
stöðugt bætast við ný orð, orða-
sambönd og merkingar. Orða-
sambandið allur pakkinn verður
ekki talið rangt en ofnotkun get-
ur verið fremur hvimleið og einn-
ig beinar þýðingar. Aðalatriðið er
þó trúlega að nýmæli falli vel að
málkerfinu. Enn fremur telur
umsjónarmaður mikilvægt að
sem flestum málnotendum sé
ljóst hver uppruni nýjunga er.
Því er hér vakin athygli á nýmæl-
inu allur pakkinn.
Úr handraðanum
Í Eyrbyggja sögu (4. k.) segir
frá því að svo mikil helgi hafi
verið á Þórsnesi að Þórólfur
Mostrarskegg hafi með engu
móti viljað láta saurga völlinn
„hvorki í heiftarblóði, og eigi
skyldi þar álfrek ganga (‘ganga
örna sinna’), og var haft til þess
sker eitt, er Dritsker var kallað“
(stafsetningu breytt til nútíma-
máls). Í 9. kafla segir: „Það var
eitt vor á Þórsnessþingi, að þeir
mágar, Þorgrímur Kjallaksson og
Ásgeir á Eyri, gerðu orð á, að
þeir myndi eigi leggja drag undir
(‘ýta undir’) ofmetnað Þórsnes-
inga, og það, að þeir myndi
ganga þar örna sinna sem annars
staðar á mannfundum á grasi,
þótt þeir væri svo stols (‘stoltir’),
að þeir gerði lönd sín helgari en
aðrar jarðir í Breiðafirði; lýstu
þeir þá yfir því, að þeir myndi
eigi troða skó til að ganga þar í
útsker til álfreka“. Sá ágrein-
ingur er hér er lýst leiddi til bar-
daga og mannfalls eins og lesa
má í sögunni. Lesendur þurfa
ekki að velkjast í vafa um merk-
ingu orðatiltækjanna ganga örna
sinna og ganga álfrek (nafnorðið
álfrek er dregið af nafnorðinu álf-
ur og sögninni reka, þ.e. menn
hafa trúað að það að ganga örna
sinna hafi fælt álfa og land-
vættir).
Í íslensku eru
orð og orða-
sambönd mun
gagnsærri og
auðskildari en í
flestum
nágranna-
tungunum.
jonf@hi
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
33. þáttur
www.thumalina.is AUGLÝSINGADEILDnetfang: augl@mbl.is eða sími 569 1111
NÚ á sumarmánuðum birtast fleiri
fréttir af umferðarslysum en á öðrum
árstímum. Oftar en ekki, sem betur
fer, fáum við að heyra
að þrátt fyrir að slysið
hafi litið alvarlega út í
fyrstu hafi engin eða lít-
il meiðsl orðið á fólki –
þrátt fyrir að draga hafi
þurft viðkomandi öku-
tæki burt með kranabíl.
Þegar skyggnst er á
bak við þessar fréttir er
staðreyndin því miður
allt of oft önnur. Það
kom kona til mín um
daginn eftir innanbæj-
arákeyrslu. Hún sýndi
mér úrklippu úr Morg-
unblaðinu þar sem sagt
var frá viðkomandi
slysi. Draga þurfti öku-
tækin af slysstað en
engin meiðsl urðu á
fólki. Einkennin sem
hún er með eru m.a.
stöðugir höfuðverkir, jafnvægisleysi,
sjóntruflanir, ógleði, dofi og kraftleysi
í handleggjum sem m.a. veldur því að
hún missir gjarnan létta hluti úr hönd-
unum á sér. Við þetta bætist einbeit-
ingarskortur, minnisleysi og svefn-
truflanir. Annar einstaklingur kom til
mín um svipað leyti vegna hálsbrots
þar sem fimmti hálshryggjarliður
hafði að hluta til fallið saman. Í frétt
um þetta slys kom fram að viðkomandi
hefði hálsbrotnað. Hann kvartaði ein-
göngu um stífleika í hálsi sem truflaði
hann ekki mikið. Hann hafði engin
önnur einkenni og er í fullri vinnu.
Í fyrra dæminu sást ekkert á mynd-
greiningu en í seinna til-
vikinu sást að fimmti
hálshryggjarliður var að
hluta til fallinn saman.
Samkvæmt ofan-
greindum fréttaflutningi
voru engin alvarleg
meiðsl hjá konunni en
hinn einstaklingurinn
var með alvarleg meiðsl
þar sem sást að einn
hryggjarliður hafði fallið
saman. Þetta er bara eitt
dæmi af mýmörgum þar
sem fréttaflutningur af
afleiðingum umferð-
arslysa gefur alls ekki
rétta mynd af ástandi
fólksins sem lendir í
þessum slysum. Mér
finnst að þessi frétta-
flutningur stuðli ekki að
því að fólk fari varlega í
umferðinni. Það birtast myndir t.d. í
sjónvarpi þar sem bílarnir eru gjör-
ónýtir eftir ákeyrslur en engin meiðsl
urðu á fólki. Hvaða skilaboð færir
þetta ungum ökumönnum? Spurn-
ingin er: Hvernig er þessi fréttaflutn-
ingur tilkominn?
Hvað teljast alvar-
leg umferðarslys?
Eyþór Kristjánsson fjallar um
fréttir af umferðarslysum
Eyþór Kristjánsson
’Hvernig erþessi frétta-
flutningur til-
kominn?‘
Höfundur er sérfræðingur
í stoð- og hreyfikerfi.