Morgunblaðið - 06.11.2004, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 6. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FÆÐING og dauði eða væri kannski réttara að segja fæð-
ing og morð því þannig blasir við októberforsíða Mannlífs.
Reyndar er morðfyrirsögnin með litlu rauðu og afar
smekklegu letri „íslenskar konur sem myrða“. Greinin er
tilefni skrifa okkar og nefnist inni í blaðinu „Þeim var ég
verst er ég unni mest“. Skrifuð af Tómasi Gunnari Viðars-
syni.
Það er áfall að sjá slíka grein. Þegar ekki eru liðnir nema
tæplega fjórir mánuðir, þó svo tíminn í sjálfu sér skipti hér
engu máli, frá hræðilegum missi elskulegrar frænku okkar
og systur. Í greininni er minnst á hinn hræðilega atburð er
kippti fótunum undan tilveru fjölskyldu okkar. Það er sárt
að þurfa að bregðast við þessarri grein en staðreyndin er
sú að það gerir það enginn fyrir okkur.
Tímaritið vill augljóslega vera fyrst með sinn dóm því
greinin ber yfirskriftina dómsmál.
Fyrst er að nefna ljósmynd greinarinnar sem unnin er af
Gunnari Gunnarssyni og Inga R. Ingasyni, NordicPhotos.
Á myndinni er kvenmaður með hníf hátt á lofti sem gefur
til kynna til hverra nota hann er ætlaður. Með stíl skal það
vera, þessi fína kristalsljósakróna og viðeigandi skart-
gripir, fatnaður og glæsihöll. Ljósmyndarar og greinahöf-
undur hafa að öllum líkindum notið þess að hanna ímynd
og umgjörð íslenskra kvenmorðingja og eflaust skemmt
sér vel. Er það klassi og munaður að myrða, vera myrtur
eða hvort tveggja? Eða er þetta bara leikur glanstímarit-
anna og fræðinganna sem sitja brosandi fyrir! Okkur er
ekki skemmt. Þetta er enginn leikaraskap
raunveruleikinn í sinni verstu og sárustu m
um, hver er sjúkur? Alvarlega sjúkur!
Sjúkleikinn heldur áfram, því í haus gre
„Mannlíf kannaði hverja þessar konur haf
grennslaðist fyrir um ástæðuna“. Þetta hlj
undarlega, léttvægt, reyfarakennt, dulbúi
þyrsta Íslendinga. Það er ekki að sjá nokk
gang með greininni.
Ekki er hægt að ímynda sér hvað greina
haft í huga með þessum skrifum annað en
fræða, almenning á öllum þeim konum sem
segja sögu þeirra, flestra mjög ítarlega. V
er vitnað í viðtöl, yfirheyrslur, birtar mynd
húsunum þar sem atburðirnir áttu sér stað
gefin upp svo fólk viti nú örugglega hver s
jafnvel farið í vettvangsferð sér til skemm
að kanna, hverja þær hafa myrt og hvers v
greinarhöfundur að sama ástæða liggi að b
ódæðisverkum og við gerð ljósmyndarinna
leikur og að því loknu sé hægt að snúa sér
Þarf að skrifa slíka grein til að segja almen
heilbrigður maður myrði, hvort sem veikin
eru meðfædd, áunnin, í formi áfengissýki,
geðveiki eða einhvers annars sem ekki tels
brigði.
Það þarf fleiri en einn og fleiri en tvo að
Fjölmiðlar í dráps
ÞUNGAR UMRÆÐUR
Umræður meðal almennings ogá opinberum vettvangi umverðsamráð olíufélaganna
þyngjast stöðugt. Ekki fer á milli
mála að mikil reiði er í fólki vegna
þessa máls. Hinn almenni borgari
lítur svo á að hann hafi verið hlunn-
farinn, ekki bara með hærra bens-
ínverði en ella hefði verið, heldur
líka vegna þess að verðtrygging
lánaskuldbindinga hafi leitt til meiri
hækkunar þeirra en ella. Í því sam-
bandi má þó ekki gleyma að verð-
tryggð innlán hafa hækkað að sama
skapi.
Í einstökum fyrirtækjum og sam-
tökum atvinnugreina spyrja menn,
hvort forsendur séu til málshöfðunar
á hendur olíufélögunum og hið sama
á við um einstaka viðskiptavini olíu-
félaganna, sem spyrja sig, hvort þeir
hafi aðstöðu til málshöfðunar til þess
að endurheimta þá fjármuni sem af
þeim hafi verið teknir. Í stofnunum
Reykjavíkurborgar eru umræður um
slíka málshöfðun af hálfu borgarinn-
ar og undirbúningur raunar hafinn.
Þetta er raunveruleikinn í þjóð-
félagsumræðunum. Nú er veruleik-
inn líka sá að úrskurður samkeppn-
isráðs er einungis fyrsta stigið í
þessu ferli eftir að skýrsla Sam-
keppnisstofnunar var birt. Málið á
eftir að fara til áfrýjunarnefndar og
líklegt að það fari í gegnum tvö dóm-
stig. Hinn endanlegi úrskurður um
sakleysi eða sekt þeirra, sem hlut
eiga að máli, fellur því ekki fyrr en
með dómi Hæstaréttar.
Stjórnendur olíufélaganna á þeim
tíma sem um er að ræða hafa tekið
þá afstöðu til þessa að tjá sig ekki.
Það geta verið skynsamleg lögfræði-
leg rök fyrir þeirri afstöðu, en það er
hæpið að þau rök standist, eins og
umræðurnar í þjóðfélaginu hafa
þróazt. Þeir, sem hlut eiga að máli,
hafa notið virðingar í viðskiptalífinu
og samfélaginu öllu fyrir störf sín til
margra ára. Það er erfitt fyrir þá að
halda við þá afstöðu að þeir muni
ekki tjá sig fyrr en dómur Hæsta-
réttar liggur fyrir og málið er end-
anlega afgreitt.
Í meðferð málsins hjá Samkeppn-
isstofnun liggja fyrir það miklar
staðfestingar á samráði milli olíufé-
laganna frá starfsmönnum félaganna
að tímabært er fyrir stjórnendur
þeirra að leggja spilin á borðið og
skýra sína hlið málsins. Þeir eiga að
lýsa sínum sjónarmiðum og þeir eiga
hispurslaust að tjá sig um það ef þeir
telja t.d. að Samkeppnisstofnun hafi
í skýrslu sinni sett vinnubrögð
þeirra í rangt samhengi. Að öðrum
kosti fá þeir ekki sanngjarna um-
fjöllun meðal almennings um þeirra
þátt í þessu máli.
Bakgrunnur málsins er auðvitað
nánast stjórnskipað samráð þeirra í
milli áratugum saman. Stóra spurn-
ingin er sú, hvers vegna það hélt
áfram eftir að allt viðskiptaumhverfi
olíufélaganna gjörbreyttist.
Er það ekki eðlileg krafa við-
skiptavina félaganna í áratugi að for-
svarsmenn þeirra skýri sína hlið á
málinu? Þeir eiga að leggja fyrri af-
stöðu til hliðar og lýsa sínum sjón-
armiðum.
Það er líka athyglisvert að sjá og
heyra að sú krafa er að breiðast út
meðal fólks að olíufélögin geri nú
ráðstafanir til að eigin frumkvæði að
bæta viðskiptavinum sínum tjónið
með einhverjum hætti. Þetta eru
sjónarmið sem olíufélögin eiga að
hlusta á. Með einhverjum hætti
verða þau að ná sáttum við umhverfi
sitt. Í Bandaríkjunum eru dæmi um
að fyrirtæki, sem lenda í svona erf-
iðum málum, leggi einfaldlega upp
laupana. Þeim er lokað og starfsemi
þeirra lögð niður.
Það er alveg rétt, sem Gylfi Arn-
björnsson, framkvæmdastjóri Al-
þýðusambands Íslands, sagði í Kast-
ljósi Ríkissjónvarpsins í gærkvöldi,
að það er hægt að tala um samfélags-
lega ábyrgð fyrirtækja og gera kröfu
til þess að þau sýni samfélagslega
ábyrgð. Olíufélögin gætu breytt
stöðu sinni með afgerandi hætti í
þessum umræðum með því að grípa
til róttækra aðgerða til þess að und-
irstrika að þau vilji horfast í augu við
þá ábyrgð. Sú augljósa hætta blasir
við þeim að viðskiptavinir hætti ein-
faldlega að skipta við þau. Það er að
vísu ekki margra kosta völ, en þó er
hér eitt nýtt olíufélag sem hefur
smátt og smátt verið að færa út kví-
arnar. Þau gætu orðið fleiri á tiltölu-
lega skömmum tíma.
Sú skoðun hefur komið fram að ol-
íufélögin muni finna einhverjar leiðir
til þess að innheimta sektir, hverjar
sem þær verða að lokum, hjá við-
skiptavinum sínum með hærri álagn-
ingu, m.ö.o. að láta viðskiptavinina,
sem voru hlunnfarnir, greiða sektina
fyrir þau.
Það liggur í augum uppi að gera
verður sérstakar ráðstafanir til að
koma í veg fyrir að slíkt gerist. Í ljósi
þeirra upplýsinga, sem nú liggja fyr-
ir – sumar kunna að vera umdeil-
anlegar en aðrar ekki – liggur í aug-
um uppi að stjórnvöld verða að gera
sérstakar ráðstafanir til að kanna,
hvort einhver breyting hefur orðið á
álagningu olíufélaganna á undan-
förnum mánuðum eða misserum. Og
þótt þau séu ekki lengur á opnum
markaði er ekki óeðlileg krafa, í ljósi
stöðu mála, að þau geri reikninga
sína opinbera til þess að í ljós komi
hvernig þau umgangast viðskiptavini
sína nú.
Tímarnir eru breyttir, hvort sem
er í viðskiptum eða stjórnmálum.
Krafan um að menn axli ábyrgð er
orðin sterk. Hingað til hefur það ver-
ið útbreidd skoðun að það komi að
skuldadögum fyrir stjórnmálamenn
þegar kemur að kosningum. Kröf-
urnar eru að verða meiri í þessum
efnum.
Málið er flóknara í viðskiptalífinu.
Þó er ljóst að staða forsvarsmanna
fyrirtækja, sem skráð eru á markaði,
er viðkvæmari en annarra. Hins veg-
ar á eftir að koma í ljós, hvort við-
skiptavinir lýsa sinni skoðun með því
að flytja viðskipti sín annað, ef þeir
eiga þess á annað borð kost.
Íslenzkt viðskiptalíf er að ganga í
gegnum ákveðinn hreinsunareld og á
sennilega eftir að gera í ríkara mæli
á næstu árum. Vonandi verða leik-
reglurnar skýrari og gagnsærri þeg-
ar út úr þeim hreinsunareldi er kom-
ið.
F
ólk í litlum löndum
kann því illa þegar út-
lendingar segja því
fyrir verkum en það
hefur ekki aftrað ótrú-
legum fjölda alþjóðlegra frammá-
manna frá því að segja Makedón-
íumönnum hvað þeir eigi að gera á
morgun þegar fram fer þjóðarat-
kvæðagreiðsla um mörk sveitarfé-
laga í þessu litla lýðveldi, sem áður
var hluti af gömlu Júgóslavíu. Til-
efnið kann að virðast meinlaust, en
svo er ekki og óttast ýmsir að nið-
urstöðurnar gætu jafnvel dregið
landið út í átök á ný. Þetta er ástæð-
an fyrir því að viðvörunarbjöllur
hljóma nú í Brussel, Washington og
víðar. Írak tekur sinn kraft, neyðar-
ástand vofir yfir í Kosovo og enginn
vill nýjan ágreining í Makedóníu.
Romano Prodi, fráfarandi forseti
Evrópuráðsins, kom hingað 1. októ-
ber til þess að afhenda sendingu
með 3.000 spurningum, sem snerta
umsókn landsins um að ganga í Evr-
ópusambandið. Hann gerði skýra
grein fyrir því að sér líkaði ekki að
halda ætti þjóðaratkvæðagreiðslu
um áætlun stjórnvalda um endur-
skipulagningu sveitarfélaga í land-
inu. Marc Grossman, aðstoðarutan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna, kom
hingað nýverið og sagði Makedón-
íumönnum að yrðu tillögurnar felld-
ar í atkvæðagreiðslunni gætu þeir
að öllum líkindum gleymt inngöngu
í Atlantshafsbandalagið fyrir 2007.
Donald Rumsfeld, varnarmála-
ráðherra Bandaríkjanna, kom til
Skopje, höfuðborgar Makedóníu, til
að segja það sama og Michael Sahl-
in, sérlegur fulltrúi ESB gagnvart
Makedóníu, sagði að atkvæða-
greiðslan sem slík væri „skref frá
aðild að ESB“. Fyrir rúmri viku
gekk Denis MacShane, Evrópu-
málaráðherra Bretlands, svo langt
að skora á Makedóníumenn að snið-
ganga kosningarnar.
Þrýstingurinn er slíkur, segir
Saso Ordanoski, fréttaskýrandi og
ritstjóri tímaritsins Forum, hlæj-
andi að „þjóðernissinnarnir okkar
eru atvinnulausir“.
Við fyrstu sýn virðist erfitt að
trúa því að þetta litla og notalega
land með tvær milljónir íbúa stefni í
vandræði. En Staðreyndin er að
Makedónía er klofið land. Fjórð-
ungur íbúanna er af albönskum
uppruna og 62,1% eru rétttrúaðir
Makedóníumenn. Albönunum hefur
aldrei liðið eins og Makedónía væri í
raun þeirra land.
Árið 2001 hófu albanskir skæru-
liðar undir forustu Ali Ahmeti hern-
að á hendur yfirvöldum í Makedón-
íu. Ahmeti hafði mikla reynslu.
Hann var einn af stofnendum Frels-
ishers Kosovo, sem hafði barist
gegn Serbum. Þótt liðsmenn hans
segðust aðeins vilja jafnan rétt inn-
an Makedóníu töldu margir Make-
dóníumenn að hið raunverulega
markmið væri að skipta landinu og
stíga fyrsta skrefið að stofnun Stór-
Albaníu eða Stór-Kosovo.
Friðarsamkomulagi fylgt eftir
Átökunum var haldið niðri. Tugir
þúsunda dóu í hinum stríðunum í
Júgóslavíu, ef ekki fleiri. Aðeins um
200 manns féllu í Makedóníu. Skrif-
að var undir friðarsamning í ferða-
mannabænum Ohrid í ágúst 2001
eftir að miklum alþjóðlegum þrýst-
ingi hafði verið beitt.
Ahmeti skipti á stríðsgallanum og
jakkafötum og fór á þing. Hann
fékk ekki ráðherrastól vegna þátt-
töku sinnar í átökunum, en flokkur
hans situr nú í stjórn ásamt make-
dónskum jafnaðarmönnum.
Vel hefur gengið að framfylgja
samkomulaginu frá Ohrid. Endur-
skipulagning sveitarfélaga var eitt
af síðustu veigamiklu, ófrágengnu
atriðunum. Í gamla kerfinu eru 123
sveitarfélög, mörg mjög smá, og fáir
leggjast gegn breytingu þess. Í nýju
áætluninni er gert ráð fyrir 83 sveit-
arfélögum. Vandinn er að sögn Sa-
sos Ordanoskis að víða er litið svo á
að stóru stjórnarflokkarnir, sá
makedónski og sá albanski, hafi
dregið mörk nýju sveitarfélaganna
eigin flokkum í hag.
Radmila Sekerinska, varaforsæt-
isráðherra Makedóníu, neitar
þessu, en viðurkennir að gerð hafi
verið mistök. „Við gerðum mistök í
öllu samningaferlinu,“ segir hún.
„Við lékum þetta eins og við værum
viðvaningar.“
Engu að síður, segir Biljana Van-
kovska, einn fremsti stjór
fræðingur landsins, er sú ti
sterk að leiðtogar flokkanna
hafi prúttað um örlög bæja o
eins og „lénsherrar miðalda“
Hluti af vanda Makedó
skortur á styrkri forustu bæ
um Makedóníumanna og
Boris Trajkovski, foreti Mak
lést í flugslysi í Bosníu í f
Eftirmaður hans er Branko
kovski, sem komst til vald
hjálp kjósenda af albönsku
runa. Sú vegsemd hefur hin
ekki skilað makedónskum ja
mönnum leiðtoga og takas
fylkingar í flokknum á um vö
Albanarnir eru sömuleiðis
og kveðst Arben Xhaferi,
stjórnarandstöðunnar, sem
hafi studdi þjóðaratkvæðið, t
að muni verða flokki sínu
keypt að ráðskast skuli haf
með mörk sveitarfélaganna.
Makedóníumenn og Alban
ast ekki af sama offorsinu og
og Albanar í Kosovo, en það
in vinátta á milli þeirra.
Makedóníumenn telja að þ
aðeins enn eitt dæmið um
Albanar fái alltaf sínu framg
Í ofanálag líta margir sv
þjóðaratkvæðagreiðslan sé
þess að refsa stjórninni ve
menns kvíða út af atvinnul
slæmum lífskjörum. Nú gæ
notað kosningarnar sem ba
að berja á stjórninni. Óvíða í
er meira atvinnuleysi en í Ma
íu og tekjur meðalheimilis
Kosið í klofnu
Þegar stjórnvöld í Makedóníu kynntu áætlanir
sínar um að breyta mörkum sveitarfélaga og
sameina mörg þeirra braust út óánægja. Íbúar í
borginni Struga söfnuðu 180 þúsund undir-
skriftum og knúðu fram þjóðaratkvæði um það
hvort hafna ætti þessum breytingum. Tim Judah
fjallar um kosningarnar, sem fara fram á morgun
og gætu haft víðtækar afleiðingar.
Haustlitirnir speglast í lyg
fram þjóðaratkvæði, sem g
láta landi, brjótist fram.
Skopje, Struga.