Morgunblaðið - 28.06.2005, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚNÍ 2005 27
ÁSTAND þorskstofnsins,
mikilvægasta nytjastofns Ís-
landsmiða, er til umræðu eins
og oft áður. Ástand stofnsins er
slæmt og hefur verið svo lengi.
Ýmsar ástæður eru nefndar í
umræðunni sem orsök þessa
ástands, svo sem röng stýring
veiðanna með tilliti til stærðar
þorsks eða erfðabreytileika,
mistök fiskifræðinga og um-
hverfisaðstæður. Allt eru þetta
ástæður sem kunna að eiga hlut
að máli. Sumar eru utan við
okkar áhrifasvið, t.d. umhverf-
isaðstæður, en við getum haft
veruleg áhrif á aðrar, t.d. stýr-
ingu veiðanna. Í þessari grein
er gerð tilraun til að lýsa
tengslum hrygningarstofns og
nýliðunar þorsks, tveggja und-
irstöðuþátta í lífsögu stofnsins.
Nýliðun er sá þáttur sem ræður
mestu um afkomu stofnsins og
afrakstur úr honum. Stærð og
samsetning hrygningarstofnsins
er á hinn bóginn eini áhrifa-
valdur nýliðunar sem unnt er
að móta með tiltölulega einföld-
um hætti, þ.e. með stjórn veiða.
Viðkoma þorskstofnsins
ræðst af því hversu hæfur hann
er til að gegna endurnýj-
unarhlutverki sínu, þ.e. að
framleiða nýliða. Meðfylgjandi
mynd sýnir hvernig þróunin
hefur verið síðustu 50 árin hvað
þetta varðar (sbr. Ástands-
skýrslu Hafrannsóknastofn-
unarinnar, Fjölrit nr. 121, bls.
97). Hrygningarstofninn var um
900 þúsund tonn fyrir 50 árum
en féll niður fyrir 200 þús. tonn
á næstu 20 árum og var 187
þús. tonn árið 1974. Stofninn
stækkaði um 1980 og fór yfir
300 þús. tonn en minnkaði síðan
á ný. Frá 1982 til 2004 var
stofninn um og undir 200 þús.
tonnum, stærstur 215 þús. tonn
árið 2004, en minnstur 123 þús.
tonn árið 1993. Á þessu ári er
stofninn 262 þús. tonn en nýlið-
un ársins er enn óþekkt stærð.
Svokallaður golþorskastofn, þ.e.
10 ára fiskur og eldri, minnkaði
enn hraðar og fór úr 640 þús.
tonnum árið 1955 niður í 13
þús. tonn 1969, sveiflaðist nokk-
uð næstu tvo áratugina en hef-
ur verið í mikilli og langvarandi
lægð frá 1987, þ.e. 6 til 16 þús-
und tonnum.
Þegar nýliðun stofnsins er
skoðuð er augljóst að mikil
breyting hefur átt sér stað um
1985. Nýliðun hrapaði úr 340
milljónum fiska árið 1983 niður
í 87 milljónir 1986. Fyrir 1986
hafði nýliðun aldrei farið mjög
nálægt 100 milljón fiska mörk-
unum, en hefur verið neðan
þeirra marka 6 sinnum á síð-
ustu 20 árum. Fyrir 1986 voru
nokkrir árgangar stærri en 250
milljónir og jafnvel stærri en
300 milljónir. Fyrir 1986 var
annar hver árgangur stærri en
200 milljónir fiska. Frá 1986
hefur enginn árgangur náð því
að vera 200 milljónir fiska hvað
þá stærri. Það fer því vart á
milli mála að afdrifaríkar breyt-
ingar hafa átt sér stað í lífsögu
þorskstofnsins, og valdið því að
hann er ekki lengur fær um að
gegna endurnýjunarhlutverki
sínu með sama hætti og hann
gerði áratugina á undan og
væntanlega um aldir.
Sveiflan í nýliðun þorsks seg-
ir okkur margt um hæfni
stofnsins til að bregðast við
breytilegum umhverfisað-
stæðum. Tímabilið 1955–85 var
nýliðun minnst 129 milljónir ár-
ið 1959 og mest 368 milljónir
1973 og sveiflan var því um 240
milljónir fiska. Tímabilið 1986–
2004 var nýliðun minnst 67
milljónir 1996 og mest 193
milljónir árið 2000 og sveiflan
þar með 126 milljónir fiska eða
aðeins um helmingur af fyrri
sveiflu. Meðalnýliðun var 208
milljónir fiska á fyrra tíma-
bilinu en 133 milljónir á því síð-
ara. Meðalafrakstur (afli) í
fyrra tilvikinu er um 350 þús.
tonn, en um 230 þús. tonn í því
síðara. Reglubundnir toppar
með mjög góðri nýliðun tímabil-
ið 1955–85 eru til marks um að
stofninn hefur verið vel í stakk
búinn til að nýta sér hagstæð
umhverfisskilyrði, hver sem þau
skilyrði eru nákvæmlega, þegar
slík skilyrði voru til staðar. Sú
staðreynd að slíkir toppar hafa
ekki sést síðustu 2 áratugi er
skýrt merki um að hrygning-
arstofninn er ekki lengur fær
um að nýta sér hagstæð um-
hverfisskilyrði til aukinnar við-
komu. Tiltölulega há neðri
mörk nýliðunar 1955–85, þ.e.
um 130 milljónir fiska, eru til
marks um að jafnvel við óhag-
stæð skilyrði hafi stofninn, í
krafti stærðar sinnar og fjöl-
breytileika, náð að dempa nei-
kvæð áhrif þeirra á viðkomu.
Augljóst er að síðustu tvo ára-
tugi hefur þessi hæfni stofnsins
minnkað mjög þar sem neðri
mörk hafa verið í námunda við
70 milljónir fiska. Ljóst er því
að hæfileiki hrygningarstofns-
ins til að bregðast við breyti-
legum umhverfisskilyrðum hef-
ur minnkað mjög. Í reynd
verður sú þróun sem hér er lýst
vart skilgreind öðruvísi en sem
nýliðunarbrestur eða jafnvel
sem umhverfisslys.
Á undanförnum árum og ára-
tugum hafa fiskifræðingar
ítrekað bent á mikilvægi þess
að viðhalda stórum og fjölþætt-
um hrygningarstofni til þess að
tryggja viðkomu þorskstofnsins.
Í skýrslu Hafrannsóknastofn-
unarinnar árið 1978 um ástand
nytjastofna á Íslandsmiðum,
var þetta orðað þannig: „Lítill
hrygningarstofn samsettur af
tiltölulega fáum aldursflokkum,
kemur til hrygningar á tak-
mörkuðu tímabili og veltur því
á miklu, að umhverfisaðstæður
séu hagstæðar einmitt þá. Þeg-
ar hrygningarstofn er stór og í
honum eru margir aldurs-
flokkar, dreifist hrygning yfir
lengri tíma, sem stuðlar að því
að einhver hluti stofnsins
hrygni við hagstæðar aðstæður.
Líta má á stóran hrygning-
arstofn sem aðlögun tegund-
arinnar að breytilegum um-
hverfisaðstæður og tryggingu
fyrir viðhaldi hennar.“ (Haf-
rannsóknir, 13. hefti, bls. 9–10).
Á síðasta áratug fóru fram
víðtækar rannsóknir á hrygn-
ingu og klaki þorsks hér við
land, undir stjórn Guðrúnar
Marteinsdóttur, prófessors í
fiskifræði. Niðurstöður þessara
rannsókna leiddu í ljós að „gol-
þorskar“, þ.e. mjög stórar
hrygnur, væru sérstaklega mik-
ilvægar hrygningarstofninum
þar sem þær hrygndu stærri
hrognum, sem gæfu af sér
stærri og lífvænlegri lirfur en
smærri hrygnur. Slíkar hrygn-
ur hrygna auk þess marg-
földum fjölda eggja miðað við
minni fiska og hrygning þeirra
stendur því yfir í lengri tíma.
Með þessum rannsóknum var
sýnt fram á að fjölbreytileiki
hrygningarstofnsins er lyk-
ilatriði í því að tryggja hæfni
stofnsins til að bregðast við
breytilegum umhverfisað-
stæðum.
Í ljósi núverandi þekkingar
hlýtur hnignun hrygning-
arstofnsins að teljast meg-
inorsök slakrar nýliðunar síð-
ustu tvo áratugi. Umhverfis-
aðstæður hafa að sjálfsögðu
afgerandi áhrif á nýliðun eins
og ljóst má vera af því sem
þegar er sagt. Ekkert liggur þó
fyrir um að breyttar umhverf-
isaðstæður á síðustu 20 árum
séu meginorsök þessarar þró-
unar, en vissulega er ekki auð-
hlaupið að meta slíkt. Hvað sem
því líður er ljóst að við ráðum
ekki við umhverfisaðstæður. Á
hinn bóginn getum við haft úr-
slitaáhrif á þróun hrygning-
arstofnsins með stjórn veið-
anna. Við getum lyft stofninum
á hærra stig á nokkrum árum
og þá má ætla að nýliðun muni,
að yfirgnæfandi líkum, aukast
til mikilla muna og þar með af-
rakstur stofnsins.
Í nýútkominni Ástands-
skýrslu Hafrann-
sóknastofnunarinnar er
enn og aftur ítrekað að
nauðsynlegt sé að draga
úr sókn í þorskstofninn,
en þar segir m.a.:
„… samkvæmt núgildandi
aflareglu eru verulegar
líkur á að stofninn minnki
á tímabilinu, en með
veiðihlutfalli 20% og
lægra eru yfirgnæfandi
líkur á að hrygning-
arstofninn stækki.“ (Haf-
rannsóknastofnun Fjölrit
nr. 121, bls. 25 og Mynd
2.1.13).
Á þessu ári eru 30 ár
liðin frá því Hafrann-
sóknastofnunin birti
fyrsta mat sitt á ástandi
nytjastofna. Þar var lagt
til að þorskafli færi ekki
yfir 230 þúsund tonn árið
1976. Heildarþorskaflinn
varð hins vegar 348 þús-
und tonn og þar af var
afli Íslendinga 281 þús.
tonn. Þessi munur á til-
lögu vísindamanna og
endanlegum afla markaði
þá stefnu sem síðan hefur
verið einskonar leiðarljós
í stjórn þorskveiðanna. Í
reynd hafa stjórnvöld
aldrei treyst sér til að
fylgja til fulls tillögum Haf-
rannsóknastofnunarinnar um
þorskaflamark , þrátt fyrir
veigamikil fræðileg rök til
stuðnings tillögum á hverjum
tíma. Rétt er þó að taka fram
að munur á tillögum um þorsk-
aflamark og endanlegum þorsk-
afla hefur verið minni allra síð-
ustu ár en áður var raunin.
Ákvörðun stjórnvalda um
þorskaflamark á hverjum tíma
ræðst að verulegu leyti af af-
stöðu helstu hagsmunaaðila í
sjávarútvegi, þ.e. samtaka út-
vegsmanna, sjómanna og fisk-
verkenda. Samskipti þessara
aðila og Hafrannsóknastofn-
unarinnar hafa verið mjög mikil
og hreinskiptin í áranna rás og
er óhætt að fullyrða að óvíða í
heiminum eru samskipti af
þessu tagi jafn víðtæk og hér á
landi. Þessir aðilar búa yfir
mjög yfirgripsmikilli þekkingu
á ástandi helstu fiskstofna og
áhrifum veiða á þá til lengri og
skemmri tíma litið. Jafnframt
hafa þeir mestra hagsmuna að
gæta varðandi skynsamlega
nýtinga auðlinda sjávar. Á und-
anförnum árum hefur samráð
stjórnvalda við aðila í sjávar-
útvegi aukist mjög mikið, ekki
síst varðandi ákvörðun afla-
marks einstakra nytjastofna.
Þessari þróun ber að fagna. Af
þessu leiðir óhjákvæmilega að
ábyrgð umræddra aðila í stjórn
veiðanna er mikil. Því er stund-
um haldið fram að sjávar-
útvegsráðherra fari í einu og
öllu eftir tillögum fiskifræðinga
(þ.e. Hafrannsóknastofnunar-
innar) og að ekkert sé hlustað á
aðila í sjávarútvegi, sérstaklega
ekki á sjómenn. Þetta er öf-
ugmæli varðandi aflamark
þorskveiða, sem er mikilvæg-
asta ákvörðun í stjórn fiskveiða
hér við land. Reynsla síðustu 30
ára er til marks um að ekki
hefur verið hlustað á fiskifræð-
inga þegar kemur að aflamarki
þorskveiða. Þegar allt kemur til
alls er, sem betur fer, hlustað á
útvegsmenn, sjómenn og fisk-
verkendur, áður en ákvörðun
um aflamark er tekin. Það er
því að miklu leyti á valdi þess-
ara aðila hvort tekið verður
meira tillit til ráðgjafar fiski-
fræðinga, hér eftir en hingað
til, varðandi ákvörðun þorsk-
aflamarks.
Hrygningarstofn og nýliðun
þorsks – enn og aftur
Eftir Ólaf Karvel Pálsson,
Einar Hjörleifsson og
Höskuld Björnsson
’Í reynd hafa stjórn-völd aldrei treyst sér
til að fylgja til fulls
tillögum Hafrann-
sóknastofnunarinnar
um þorskaflamark,
þrátt fyrir veigamikil
fræðileg rök til
stuðnings tillögum á
hverjum tíma.‘
Ólafur Karvel Pálsson
Höfundar eru fiskifræðingar og
verkfræðingur á Hafrann-
sóknastofnuninni.
Einar Hjörleifsson Höskuldur Björnsson
Hrygningarstofn og nýliðun þorsks 1955-2004
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
N
ý
li
ð
u
n
(
m
il
lj
ó
n
ir
f
is
k
a
)
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
H
ry
g
n
in
g
a
r
-
o
g
g
o
lþ
o
rs
k
a
s
to
fn
(þ
ú
s
u
n
d
ir
t
o
n
n
a
)
Nýliðun
Hrygningarstofn
Golþorskastofn
Þá er eins og gefur að skilja varasamt að hlaupa
í myrkrinu síðasta hluta leiðarinnar, eitt feilspor
getur orðið til þess að keppendur eru úr leik. „At-
hyglin verður að vera algjör alla hluta leiðarinnar
því hætturnar eru svo margar.“
Tilviljun réð för
Gunnlaugur hljóp 100 kílómetra hlaup á Borg-
undarhólmi á síðasta ári og hitti þar Bandaríkja-
mann sem sagði honum frá Western States hlaup-
inu. Hann segir því í raun tilviljun að hann hafi
komist á snoðir um hlaupið og ákveðið að taka
þátt. Hann segir það hafa vakið töluverða athygli
að Íslendingur tæki þátt í hlaupinu. Enginn Ís-
lendingur hefur að hans sögn áður gert það.
Gunnlaugur segist vel tilbúinn að hlaupa leiðina
aftur en þó sé hann ekki búinn að ákveða hvort
hann fari í Western States-hlaupið aftur að ári.
„Það fer mjög mikill tími í að undirbúa sig fyrir
svona hlaup og kostar sitt. Svo er þetta auðvitað
alltaf spurning um forgangsröðun.“
En var Gunnlaugur aldrei að því kominn að gef-
ast upp á leiðinni?
„Ekki eina sekúndu,“ svarar hann um hæl. „Það
kom aldrei annað til greina en að klára þetta.“
Gunnlaugur segir að sér heilsist vel eftir átökin.
Hann hafi verið svolítið stífur í fótunum fyrst á
eftir en að öðru leyti sé hann í fínu formi. „Þetta
var geysilega skemmtilegur sólarhringur. Ég
setti mér það markmið að klára, það var aðal-
atriðið. Tíminn sem ég kláraði á var bara bón-
usinn.“
st
ir
ki
.
na
-
ir
r
á
m
o
k-
að
st
á
il
Gunnlaugi Júlíussyni gekk vel í fjallahlaupinu.
n
sunna@mbl.is
auðveldara. Sjaldheyrt er að fara í doktorsnám í
beinu framhaldi af BS-námi, en Kristján segir það
vera val. Hann er með styrk til þriggja ára náms,
en býst við að taka muni fjögur ár að ljúka gráð-
unni. Hann segir það frábært framtak að veita
styrki sem þessa og að þeir séu hvatning fyrir aðra
nemendur. „Þetta er alveg frábært og ég er stoltur
að fá þessi verðlaun“. Kristján vinnur í sumar við
rannsóknir hjá raunvísindastofnun Háskólans og
segist aðspurður vera að kanna skammtafræðilegt
endurvarp í tveimur víddum með tilliti til hraða-
fasta. Blaðamaður gerir sér þá grein fyrir að hann
er kominn út fyrir sitt svið, en spyr að lokum hver
sé lykillinn að árangrinum og það stendur ekki á
svari: „Að hafa áhuga á því sem maður er að gera.“
ð-
ni
a
m
p
í
naðir
fa áhuga á
ð gera
Morgunblaðið/Þorkell
Guðmundar P. Bjarnasonar, fyrrverandi netagerðar-
Guðmundur G. Haraldsson, verðlaunahafarnir Sigurður
on, þá Birgir Örn Arnarson og Hafliði Pétur Gíslason.