Morgunblaðið - 04.12.2005, Side 30

30 SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Þegar Margrét Þórhildur tók við krún-unni urðu tímamót í lífi hennar þótthún hefði undirbúið sig undir hannfrá því að hún var 13 ára. Hér erfjallað um andlát Friðriks IX og
fyrstu spor Margrétar í hlutverki drottningar.
Laugardagurinn 15. janúar 1972 er ískaldur
dagur í Danmörku. Dagurinn er þó samtímis
svo geislandi heiðríkur, að litirnir í sorgarfána
landsins loga af sérlegri glóð.
Klukkan er að nálgast þrjú og þau hundruð
þúsunda Dana sem hafa streymt til Kristjáns-
borgarhallar horfa öll í áttina að litlu svölunum á
Hásætissalnum. Andrúmsloftið er þögult af
söknuði, hátíðleika og eftirvæntingu.
Innan múra þinghússins safnast hin opinbera
Danmörk saman: Ríkisstjórnin, hæstiréttur,
sjó- og landher, lögregla og borgarstjórar.
Svartklæddir karlar raða sér í langa röð, Jens
Otto Krag forsætisráðherra er næstur hásætinu
og sama kvöld kallar hann hásætið „fagurfræði-
legan hrylling“ í dagbók sinni.
Hálfri mínútu fyrir klukkan þrjú stígur Krag
fram til þess að taka á móti ungu drottningunni
og Hinriki prinsi. Margrét er í síðum svörtum
kjól sem minnir forsætisráðherrann á „íslensk-
an frúarkjól“. Hún ber fílaorðuna og einn skart-
grip, litla nælu með rúbínskeifu, sem faðir henn-
ar gaf henni árið 1953, þegar nýju ríkisarfalögin
voru undirrituð.
Við hægri hlið forsætisráðherra gengur
drottningin að svölunum. Svo stíga þau út á sval-
irnar – drottningin fyrst. Nístandi austanáttin
rykkir í síða sorgarslörið hennar og alda sam-
úðar og hollustu streymir upp til þessarar ein-
manalegu veru. Það eru aðeins nítján klukku-
stundir síðan hún sat við dánarbeð föður síns.
Fyrir ungu konuna er þetta í senn annarlegt
og mikilvægt andartak. Henni finnst hún eins og
borin á risaöldu af velvild.
Svo tekur forsætisráðherrann til máls, hátt
og hægt, svo að bergmál hverrar setningar nái
að deyja út: „Friðrik konungur níundi er allur.
Lengi lifi hennar hátign Margrét drottning önn-
ur“, hljómar þrisvar. Eftir útnefninguna víkur
Krag til hliðar, svo drottningin nýja komist að
öllum hljóðnemunum. Hún talar hægt og af still-
ingu:
„Heittelskaður faðir minn, konungur vor, er
látinn og vér erum öll harmi slegin …“
Nú gerist það! Á þessu andartaki er konungs-
dóttirin Margrét orðin að því sem hún hefur bú-
ið sig undir að verða frá því að hún var þrettán
ára: Drottning Danmerkur.
Margrétar-tímabilið er hafið.
Dauði konungs
Hinn 31. desember 1971 heldur Friðrik IX
það sem á eftir að verða síðasta nýársræðan
hans í sjónvarpi. Danir sjá glöggt, að konungur
þeirra virðist þreyttur og sárlasinn. Og um leið
og konungur hefur lokið ræðunni fer hann í
rúmið. Sjálfur telur hann, að hann sé með inflú-
ensu. Um kvöldið er hiti hans þó kominn upp í 40
stig og kallað er á líflækni konungs. Lungu kon-
ungs eru veikluð eftir margra ára stórreyking-
ar. Hann er með langvinna berkjubólgu og reyk-
ingalungu.
Þann 3. janúar fær konungur bráðahjarta-
áfall. Sjúkrabíll er kvaddur til Amalíenborgar
svo lítið beri á og konungi ekið á sjúkrahús.
Sjúkdómsgreiningin er gáttarflökt og óregluleg
blóðrásarstarfsemi:
„Ég held að pabbi hafi vitað hvert stefndi. Það
var mikil mildi, að fá leyfi til að deyja svona
hratt. Faðir minn var gæddur þeim eiginleika að
geta sleppt. Það er náðargjöf. Pabbi átti hina
einföldu og gamaldags trú sjómannsins, hann
treysti Guði og var fær um að fela sig skapara
sínum.“
Konungur ræddi ekki beinum orðum við dótt-
ur sína um valdaskiptin þær tvær vikur, sem
menn höfðu til að búa sig undir þau:
„Við vissum hvert stefndi. Öðru hverju, þegar
rofaði til hjá pabba, átti hann til að segja eitt-
hvað sem sýndi að hann vissi það líka: „Nú er
komið að þér að taka til hendinni!“ Það var stór-
kostlegt að heyra hann segja það. Og mamma
var á sömu skoðun: „Daisy, nú ert þú við stjórn-
völinn!“
„,Það skipti mig mjög miklu máli að sýna
pabba fram á, að ég réði við þá framtíð sem við
mér blasti. Þetta voru mín örlög og þú átt ekki
að snúa baki við örlögum þínum. Pabbi og
mamma höfðu borið þetta traust til mín og árið
1953 höfðu menn borið það traust til mín, að ég
gæti orðið nothæfur ríkisarfi. Nú var komið að
mér að sýna fram á, að fólk hefði ekki haft rangt
fyrir sér. Að minnsta kosti ekki varðandi það, að
ég myndi gera mitt besta.“
Friðrik konungur lést föstudaginn 14. janúar
1972, klukkan 19.50. Hirðsiðameistari sendi út
opinbera tilkynningu um dauða konungs klukk-
an 20.24 og klukkan 21.20 voru fánar Lífvarð-
arsveitarinnar færðir frá höll Friðriks VIII að
heimili Margrétar drottningar. Konungsvaldið
var flutt um set, en hringrás hins konunglega
lífs hélt áfram: „Við höfðum komið því þannig
fyrir að við værum hjá pabba til skiptis, svo eitt
okkar væri alltaf við. Og þegar okkur var ljóst
að nú gæti ekki liðið á löngu fórum við öll upp á
spítala. Dauðinn kom eins og lausn. Það var ekk-
ert ógnvekjandi við hann. Hægt, hljótt!“ […]
Danir fá tíðindin um dauða konungs í auka-
útsendingu í sjónvarpinu klukkan 20.32 og strax
á eftir taka Kaupmannahafnarbúar að streyma
til hallarinnar til þess að kveðja konung, sem
aldrei hafði brugðist vonum neins.
Skömmu síðar snúa hennar hátign og Hinrik
prins aftur í nýja hallarbústaðinn:
,,Eitt af því allra fyrsta sem gerðist var að fán-
arnir voru færðir yfir. Það var stórt andartak,
því þeir eru helsta tákn órofna samhengisins.
Þessi athöfn hafði sömuleiðis verið afar stórt
andartak hjá pabba. Ég veit, að þegar fánarnir
voru færðir úr höll Kristjáns VIII yfir í höll
Friðriks VIII, nóttina þá árið 1947, tók pabbi
fánann og kyssti hann. Nú gerði ég slíkt hið
sama: „Nú er þetta orðið að veruleika! Núna ert
þú við stjórnina.“ Það var mikill sjómennsku-
bragur á þessu öllu saman.“
Drottning með vit á stjórnmálum
Ríkisarfaskipti eru ævinlega framlenging –
og endurnýjun. Í dagbók Jens Otto Krags for-
sætisráðherra frá 1971–72, má sjá hugleiðingar
manna á Amalíenborg og Kristjánsborg. Á nýja
drottningin að heita Margrét fyrsta eða önnur?
Á að fella niður titilinn „konungur Vinda og Gota
og hertogi af Slésvík“? Krag var á þeirri skoðun,
en vildi láta Margréti það eftir að skera úr um
það. Um þetta atriði voru forsætisráðherra og
tilvonandi þjóðhöfðingi sammála.
Aftur á móti voru þau ekki alveg sammála um
aðferðina við konungstökuna. Krag viðraði þá
skoðun sína að gera meira úr henni – „með tilliti
til þeirra rúmlega tveggja milljóna áhorfenda
sem reiknað var með“, eins og hann orðaði það.
Kannski hentaði það ekki forsætisráðherranum
að vera bara kallari við þetta tækifæri, en
drottningu varð ekki haggað frá hefðinni. „Það
er ekki verið að halda þessa hátíðlegu athöfn
vegna sjónvarpsútsendingar!“
Krag, sem ekki tilheyrði eldheitustu kon-
ungssinnum, hugsar sitt um pólitískt innsæi
drottningarinnar nýju. Hann skrifar í dagbók
sína:
„Konungur er vænn maður, vel liðinn og vel
þenkjandi, hugsar ekki um stjórnmál og kærir
sig ekki um að nota meira en þörf krefur af tíma
sínum og okkar, til þess sem gera skal. Við höld-
um ríkisráðsfundi sem taka innan við 20 mín-
útur. Og hann er jafngeðja og kurteis. Ný
drottning getur orðið þyngri í taumi. Þar að auki
hefur hún vit á stjórnmálum, sem þarf ekki að
vera kostur.“
„Hugsanlega gerði Krag sér ekki grein fyrir
því að ég er nægilega vel upp alin til að vita hvar
ég á ekki að vasast. Einnig mætti segja mér, að
honum hafi þótt stúlkubarnið fremur ungt. Og
hvernig kæmi þetta til með að ganga með nýja
drottningu? Sjálfri fannst mér ég mjög ung.
Flestir þeir aðilar sem ég var í tengslum við
voru frændakynslóðin. Á hinn bóginn var það
eiginlega mjög þægilegt, vegna þess að þá þurfti
ég ekki að láta eins og ég væri alveg jafn fróð og
þeir. Því auðvitað var öllum ljóst, að svo var
ekki.“ […] Á laugardagsmorgni birta dagblöðin
minningargreinar um Friðrik konung níunda og
stjórnartíð hans. Konungur fær falleg eftirmæli.
Undir yfirskriftinni „Konungur hinna ham-
ingjuríku ára“ skrifar Politiken:
„Þakkað veri lipurri lund, mildi og eðlislægri
hæversku, hefur sjómannskonungur vor siglt
konungsríkinu lipurlega í gegnum þennan ald-
arfjórðung.“ […]
Frumraun Margrétar fyrsta daginn sem
drottning Danmerkur á sér stað á óformlegum
fundi ríkisráðsins, sem haldinn var í nýja hall-
arbústaðnum, þar sem ráðherrarnir voru saman
komnir til þess að ræða aðferðina við konungs-
tökuna.
Opinbert líf kóngafólksins er röð af sviðssett-
um hátíðaleikatriðum. Þetta á ekki síst við þegar
um ríkisarfaskipti er að ræða. Þar sýnir kon-
ungsfjölskyldan framúrskarandi hæfileika sína
til þess að skapa alþýðlegan viðburð með tign-
arlegu ívafi.
Á Amalíenborg voru menn sammála um að
nýja drottningin ætti að vera í síðum kjól meðan
á opinberu dagskránni stæði:
„Mamma átti sítt svart pils sem ég fékk lánað.
Blússuna átti ég sjálf. Svo var ég með sorg-
arhattinn minn með sorgarslörinu – í minni fjöl-
skyldu berum við slör, þegar verið er við stóru
útfarirnar. Fílaorðuborðann, að sjálfsögðu. Og
litlu rúbínskeifuna sem pabbi gaf mér við und-
irritun stjórnarskrárinnar árið 1953, nælan sú
átti að vera með!“
Klukkan tvö er fundur í ríkisráði þar sem
embættistakan fer fram og drottningin heldur
ræðuna sem hún hefur undirbúið dögum saman.
[…]
„Ég held ekki að ég hafi tárfellt þennan dag,
fyrr en það rann upp fyrir mér, hve margt fólk
stóð niðri á hallartorginu. Það hefði mér aldrei
dottið í hug á því Herrans ári 1972. Og það á
svona nístandi köldum janúardegi! Ég hugsaði
með mér: „Nei, það getur ekki verið!““
„Erfitt er að sjá niður á hallartorgið úr Há-
sætissalnum á Kristjánsborg, vegna þess að
svalirnar eru djúpar og með breiðu graníthand-
riði. Svo ég sá ekki hve margir voru mættir, fyrr
en ég steig út á svalirnar. Það var alveg hljóð, en
mér fannst ég sem borin á bylgju samúðar og
stuðnings, sem ég gleymi aldrei. […] .“
Berlingske Tidende hyllir hina nýju drottn-
ingu í leiðara:
„Danska þjóðin ber traust til Margrétar
drottningar, vegna þess að hún hefur ávallt sýnt
hreinlyndi og gæsku, skynsemi og skarp-
skyggni. Hún hefur til að bera einlægni föður
síns, eðlislæga kurteisi og hyggindi móður sinn-
ar, auðmýkt gagnvart verkefni sínu og miðað við
þá festu sem lýsti út úr fyrstu orðum hennar
sem drottningar af Danmörku, er hún vel undir
starf sitt búin.“
Enginn tími fyrir örvilnan
Til er orðtak sem segir „gleðidagar sorgar-
innar“. Þannig upplifðu mæðgurnar þá tíu daga,
sem liðu frá dauða konungs og þar til útförin var
gerð þann 24. janúar.
„Við áttum svo annríkt, að það var alls enginn
tími fyrir örvilnan. Það er heldur ekkert til að
örvilnast yfir, þegar gamall maður hlýtur fal-
legan dauðdaga. Það er sorglegt og fullt af sökn-
uði. […]
Útför konungs er söguleg athöfn, þar sem öll
veldistákn konungdæmis gegna sínu hlutverki.
„Þegar að því kom að leggja kórónuna á kistuna
bað mamma mig að gera það, rétt eins og pabbi
hafði gert það við útför föður síns. Þannig að
þetta voru dagar fullir af táknum, minnum og
hugsunum.“
Ein þeirra mynda sem Danir hafa í sínum
minningabókum um þann viðburð sem dauði
konungs og jarðarför var er myndin af fjórum
svartklæddum konum gangandi hina löngu
göngu á eftir vagninum með kistu konungs á.
„Þetta hafði ekki verið gert áður. Sem drottn-
ing var ég ekki í vafa um, að ég ætlaði að gera
þetta og mamma lagði til, að við gerðum það all-
ar. […]
“
Það lék ekki nokkur vafi á því að fá ætti sjó-
liða til að draga vagninn með kistunni um stræti
Kaupmannahafnar og að ósk konungs, sem
hafði miklar mætur á lestum, fór kista hans með
járnbrautarlest frá Aðaljárnbrautarstöðinni í
Kaupmannahöfn til Hróarskeldu:
„Það var voldugu ævintýri næst að stíga út úr
lestinni. Göturnar höfðu verið stráðar greni-
greinum. Þétt, þétt, þétt! Það var svo fallegt!
[...]“
Útför konungs á að undirstrika samhengið
milli konungsættarinnar og ríkisins. Í Hróars-
keldudómkirkju átti þetta sér stað, þegar kista
konungs var borin til kapellu Kristjáns IX við
undirleik sorgarmars eftir Hartmann. Skyndi-
lega birtust þrír litlir prinsar í dökkbláum matr-
ósafötum. Þetta voru Friðrik krónprins, Jóakim
prins og Gustav prins frá Berleburg. Þegar
gangan náði til prinsanna, gekk Ingiríður
drottning að dætrasonum sínum, beygði sig nið-
ur og kyssti þá og ásamt Margréti drottningu og
Hinriki prins gengu kynslóðirnar þrjár hönd í
hönd að kapellunni:
„Þetta var mín hugmynd og mömmu leist
ekkert á hana í fyrstu. Mamma var á þeirri skoð-
un, að börn ættu ekki að vera við útfarir, en ég
vildi að drengirnir fengju tækifæri til að muna
útför móðurafa síns, eða myndu eftir sér þar. Og
ég held reyndar að það hafi glatt mömmu mikið
að þeir voru með. Ég hafði vonast eftir að fólk
skildi þetta þannig, að það virkaði ekki sem
sýndarmennska. Pabbi hafði verið svo lukkuleg-
ur yfir barnabörnunum sínum og litla drengnum
sem hét Friðrik og einn góðan veðurdag yrði
Friðrik krónprins. Honum hafði alltaf þótt það
hljóma svo fallega: Friðrik krónprins!“
Bókarkafli | Ævisaga Margrétar Þórhildar Danadrottningar vakti athygli og umtal í Danmörku þegar hún kom út þar fyrr á þessu ári. Margrét kemur
nú út í íslenskri þýðingu Þórdísar Bachmann. Margrét var kjörin ríkisarfi þegar hún var 13 ára. Hún varð drottning 1972 og hefur því setið á valdastóli í
33 ár. Í bókinni segir Danadrottning frá uppvexti sínum og ferli og gerir grein fyrir lífsskoðunum sínum.
Gleðidagur sorgarinnar
Margrét á svölum þinghússins þennan örlagaríka dag ásamt Jens Otto Krag forsætisráðherra.
Drottningin ung að árum.
Margrét Danadrottning uppábúin.
Bókin Margrét er 280 blaðsíður og kemur út á íslensku
í þýðingu Þórdísar Bachmann hjá forlaginu Töru.