Morgunblaðið - 04.12.2005, Blaðsíða 40

40 SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Senn lýkur afmælisári æv-intýraskáldsins mikla H.C.Andersens, sem hófst meðlátum eftir langan und-irbúning. Ekki skorið við
nögl sér í fjárveitingum og munu
fjórir milljarðar íslenskra króna
hafa verið í pottinum, sjóði kennd-
um við skáldið. Um að ræða eitt
mesta ef ekki mesta fjárstreymi til
heiðurs einstaklingi sem um getur í
sögu Danmerkur, þjóðin trauðla
horfst í augu við jafn ríkulegt og
uppörvandi framlag til einstaks við-
burðar á menningarsviðinu. Hugði
margur gott til glóðarinnar og gera
afmælisárið sem eftirminnilegast,
sjóðstjórnin þess fullviss að hátíð-
arhöldin myndu skila umtalsverðum
ávinningi, efnahagslegum sem and-
legum.
En ekki fara hlutirnir alltaf á
þann veg sem vonglaðir fram-
kvæmdaraðilar vænta, vilja bóka og
fullvissa aðra um á byrjunarreit.
Svo komið lítur nefnilega út fyrir,
að þessi mikla hátíð hafi verið skóla-
bókardæmi þar um. Lokahnykk-
urinn verður blysför til heiðurs
skáldinu í fæðingarborginni Óðins-
véum 6. desember, nákvæmlega 200
árum eftir þá fyrstu og margfrægu
skrautlýsingu. Angar hátíðahald-
anna áttu að ná um allt Danaveldi
og koma landinu á heimskortið en í
ljósi staðbundinnar rýni um gang
mála umdeilanlegt hvort það hafi
tekist eins og væntingar stóðu til.
Hef áður vísað til skeleggra og af-
hjúpandi skrifa Mariönnu Krogh
Andersen í Weekendavisen, sem
jafnaðarlega talar beint út, þó gagn-
gerðast varðandi óperuævintýrið á
Hólminum, og leyfi mér að gera það
aftur. Umbúðalaus og yfirgripsmikil
ritsmíð blaðakonunnar með yfir-
skriftinni „Nýju fötin keisarans“
birtist 14.-29. október. Hún leggur
út af skrifum sínum með afhjúpandi
og gagnsærri greiningu, vísar þann-
ig strax til þess að heil 40% af fjár-
veitingunni hafi farið í undirbúning,
og opnunarhátíðahöld. Það sem
nemur 250 milljónum íslenskra
króna til stjórnunar og 350 til Tinu
Turner, og í önnur svöl skemmti-
atriði hátíðahaldanna í Garðinn
(Parken) á Austurbrú 2. apríl! Sjóið
átti upprunalega að fara fram í risa-
stóru tjaldi á Kóngsins nýjatorgi,
vera með alþjóðlegum blæ og ná til
alls umheimsins um nýmiðla. Er til
kom gekk ferlið ekki betur en svo í
framkvæmd en að menn neyddust
til að flytja það í Garðinn og reynd-
ist þarnæst illu heilli táknrænt fyrir
fleiri viðburði, sem menn sögðu út í
bláa loftið, kostnaður hins vegar
langt yfir eðlileg mörk. Gerðist áður
en nokkuð af því sem meginmáli
skipti hafði yfirhöfuð komist í gagn-
ið, deginum ljósara að hér misreikn-
uðu einhverjir sig illa.
Vísast um að ræða óhefta oggrunnhyggna framkvæmda-gleði sem gekk í stórum
dráttum út á markaðssetningu af-
mælisársins með áherslu á al-
þjóðlegt risasjó á byrjunarreit, ekk-
ert skyldi til sparað og heimsathygli
vekja. Stór hluti almennings þó ekki
með á nótunum um þesslags mark-
aðssetningu, trúlega síst af öllu
skáldið sjálft hefði það verið ofan
jarðar. Sóunin olli hneyksli á lands-
vísu og borgarstjóri Óðinsvéa, sem
var í forvari sjóðsins neyddist til að
taka pokann sinn og í stað hans ráð-
inn virtur embættismaður sem náði
eftir öllum sólarmerkjum að dæma
að bjarga því sem bjargað varð.
Áleit hann þó að takmarkið að gera
hátíðahöldin að alþjóðlegum við-
burði hefði nokkurn veginn gengið
eftir. Líta skal til þess, að þótt ærsl
og eldglæringar fylgi risasjóum með
háværa dægurtónlist í forgrunni er
einungis um eins konar sjálfsfróun
afmarkaðs hóps sauðtryggra aðdá-
enda að ræða, í bakgrunni ríður
gróða- og neysluhyggjan röftum.
Áhangendurnir ekki þjóðarsálin í
það heila, einungis ágengur minni-
hluti eins og gerist um boltaíþróttir.
Í þessu tilviki var slíkur með hverf-
andi áhuga á ævintýraskáldinu og
lífshlaupi hans kallaður til svipmik-
illa leikrænna athafna. Þjóðin fékk
sem sagt á upphafsreit fullháværan
skammt af skáldinu, eitthvað í lík-
ingu við stundarfroðu, og þá vill ske
eins og þegar menn éta yfir sig að
fylgifiskurinn verði niðurgangur,
allt eins mögulegt að éta yfir sig af
andlegum afurðum og mat. Kann
ekki góðri lukku að stýra þegar
slíkt skeður og stórum hluta þjóð-
arinnar misboðið, hefur svip af
gjörningum á listasviði sem meira
er beint niðurávið til dægurflipps en
hrygglengju listarinnar, einmitt öll-
um þeim mörgu sem hafa haldið
henni gangandi með óeigingjörnum
og sjálfsprottnum áhuga. Hopp og
rassköst Tinu Turner rímuðu þann-
ig ekki tiltakanlega við lífshlaup
H.C. Andersens, þótt hann hafi í
bernskum gáska trallað og sungið:
Alt dandser,/ tro mine ord, ást-
þrungnir textar laga hennar því síð-
ur við danskt gullaldarmál. Hér á
ferð nær óheft peningaflæði í hvers
kyns undirbúning og vanhugsaðar
uppákomur, litlu skilaði af sér öðru
en vindhöggum og öfugþróun. Lýsir
sér best í því að á sama tíma var
hinum dýpri og varanlegri gildum
skammtaður aurinn, þannig þurfti
hinn virti H.C. Andersens fræð-
ingur Niels Kofoed, með hálfrar
aldar rannsóknir á skáldinu í mal-
num, að leggja út sem svarar
250.000 krónum úr eigin vasa vegna
bókar um Andersen og Goethe sem
út kom síðastliðið vor! Sjálfur lét
hann svo um mælt: „Það truflar mig
að H. C. Andersen skuli kynntur
sem velviljaður kjáni, við lifum ber-
sýnilega á tímum leikmanna. Get þó
ekki sagt annað en að ég sé gamall
maður, og einhverjir munu kannski
ásaka mig fyrir að vera forstokk-
aður Jeronimus, (spámaður í Juda á
sjöundu öld f.Kr., sem boðaði tor-
tímingu heimsins). En hlutirnir tala
fyrir sig sjálfir og það hefur verið
mikil deyfð yfir þeim, menn vildu
hafa H.C Andersen „light“, skraut-
útgáfu.“
Mun Kofoed þá vera að vísa til að
sjó, markaðssetning og prjál hafi
verið í forgrunni en hin dýpri gildi
mætt afgangi, og ekki verður annað
séð en að hann mæli manna sann-
astur. Og að ég best veit er blaða-
konan Marianne Krogh Andersen á
besta aldri, þannig engan veginn
um einhverja geðilla og afdankaða
krukku í hjólastól að ræða sem
steytir hnefa að nýjum tímum. Stað-
reyndirnar tala sínu máli og hún
flettir miskunnarlaust ofan af hverj-
um mistökunum á fætur öðrum og
færir rök að máli sínu, vonlaust að
rekja hér allt upp í stuttum pistli.
En vísar sérstaklega til þess að þeir
sem valdir voru í sjóðstjórnina, hafi
verið í meira lagi hlutdrægir og
dregur glompurnar fram í dags-
ljósið, einkum telur hún of mikla
áherslu lagða á viðburðina sjálfa
hvern fyrir sig á upphafsreit. Minna
á það sem máli skipti og skilar sér
er frá líður, einkum liggur henni á
hjarta löngu tímabær heildarútgáfa
ritverka skáldsins á ensku. Meira
en öld liðin frá fyrri útgáfu sem
þarfnast endurnýjunar, enn fremur
vísar hún til ríkulegra framlaga til
stofnunar Sörens Kirkegaards, hins
vegar smánarlegra til miðstöðvar
H.C Andersens í Suðurdanska há-
skólanum, skáldið þó vémynd Dan-
merkur. Segir slíka útgáfu reyndar
borið á góma en fátt annað, engan
veginn skuli litið fram hjá því að
sjóðurinn styrkti þýðingar á pólsk-
um, ítölskum, rússneskum, ung-
verskum og tyrkneskum útgáfum,
hins vegar mætti heimstungan af-
gangi! Á sama tíma fjárfesti sjóð-
urinn einnig í franskri útgáfu Regis
Boyers þótt ekki væru nema nokkur
ár frá nýþýðingum Marc Auchet,
prófessors við Sorbonne, sem borið
var mikið lof á. Undarlegt til frá-
sagnar að sjóðurinn hafnaði að
styrkja H.C.A. miðstöðina í tilefni
hátíðarársins og loftið á milli þar af
leiðandi lævi blandið, ef ekki ískalt.
Og ekki fór óheft örlæti til hvers
konar innihaldslítils flipps í til-
raunaleikhúsum heldur framhjá at-
hugulum, þrátt fyrir örfáar upp-
færslur, hins vegar ekki króna
aflögu til uppfærslu eins einasta af
þeim nær fimmtíu leikverkum sem
skáldið sjálft lét eftir sig! Hámarkið
þó, að amerískur bókmenntafræð-
ingur og rýnir, nafnkenndur fyrir
bók eina hvar hann telur upp mestu
rithöfunda veraldar en gleymir H.C.
Andersen, hlaut H.C. Andersen
verðlaunin upp á 4 milljónir! Um-
berto Eco og fleiri bógar komu til
álita, en að sögn á Eco að hafa af-
þakkað heiðurinn vegna þess að
hann þekkti of lítið til skáldsins!
Ekki svo að blaðakonan rústi sam-
anlögðu ferlinu, í öllu falli engu sem
horfir til jarðbundinna safaríkra at-
hafna sem skila sér til lengri tíma
litið, nefnir þar á meðal hina op-
inskáu bók breska rithöfundarins
Jackie Wullschlager sem hún segir
frábæra, auk þess að rithöfundurinn
valdi til prentunar 30 ævintýri og
sögur í nýrri þýðingu sem forlagið
Penguin gaf út. (Nafn rithöfund-
arins misritaðist því miður í mynda-
texta greinar minnar frá 28. ágúst,
að auk sagður bandarískur, hið
fyrra til komið vegna ógreinilegrar
skriftar í myndatextanum, hitt einn-
ig sótt í hann). Þá nefnir hún marga
viðburði sem hafa vakið góða at-
hygli, meðal annars mærða ævisögu
skáldsins er skráð hefur Jens And-
ersen og nú þegar hefur verið þýdd
á sex tungumál. Rithöfundurinn
segir meginmarkmið hátíðarársins
vitrænt en hafi ekki gengið eftir.
Hvað útgáfu fleiri bóka ísjálfu heimalandinu við-víkur getur skrifari stað-
fest að hún var þegar drjúg á miðju
árinu, kenndi margra grasa og perl-
ur innan um, hitt mun staðreynd að
fjölmörg áhugaverð verkefni hlutu
ekki náð sjóðstjórnarinnar. Þannig
mun hún einungis hafa úthlutað 400
milljónum til utanaðkomandi aðila,
en allt í allt var sótt um styrki fyrir
samanlagt um og yfir 10 milljarða
(!), sem skyldu renna til hinna fjöl-
þættustu verkefna. Lokað fyrir all-
ar umsóknir tveim árum fyrir hátíð-
ina, dyr þó ekki tvílæstar. Einkum
þykir ámælisvert að í heildina litið
hafi bókmenntir verið minna í sviðs-
ljósinu en efni stóðu til. Það sem
fyrir Mariönnu Krogh Andersen
vakti með skrifi sínu, var einkum að
vekja athygli á að áherslan hafi að
meginhluta verið lögð á yfirstand-
andi ár, eitt sér, minna framtíðina,
sömuleiðis hvernig fjármunum
sjóðsins var varið. Vill meina að
húllum hæ og stundargaman út í
bláa loftið hafi borið sigurorð af því
sem skilar sér. Í upphafi varð að
samkomulagi að sjóðstjórnin, prýdd
æðstu forsvarsmönnum allra helstu
listastofnana þjóðarinnar, ásamt
fulltrúum frá sýningaraðilum,
kennslumálaráðuneytinu og ferða-
mannaiðnaðinum, skyldi ekki hafa
bundnar hendur um eigin rann.
Finnur blaðakonan tilefni til að gera
ýmsar athugasemdir varðandi ríf-
legar úthlutanir til ýmissa gælu-
verkefna þeim viðkomandi og
hvernig tugmilljónir fuðruðu upp
fyrir vanhugsaðar styrktarveit-
ingar. Má nefna að lítið varð úr fyr-
irhugaðri uppfærslu á leikmynd
sviðsmeistarans Chen Shi-Zheng í
Árósum, sem var aldrei uppfærð,
þótt styrkurinn næmi 23 milljónum,
en í staðinn einhver minni háttar
samsuða án listrænnar hönnunar,
þá var Elvis Costello úthlutað 21,5
milljónum til að semja nokkra
söngva, „Secret Songs“, sem áttu
eiginlega að vera ópera, komst aldr-
ei í gagnið en gerist ef til vill árið
2007, og Bille August hlaut fyrst
H.C. Andersen verðlaunin, út á and-
litið að sagt var, þar næst 35 millj-
ónir til að gera kvikmynd, en að svo
komnu áhöld um hvort sú verði
nokkru sinni til. Þá má nefna að
Teit Ritzau fékk 60 milljónir til
gjörnings í Rosenborg höllinni, ný-
opnuð sýningin skyldi vera á ferða-
mannatímabilinu en frestað, fyrst
fram í september, þar næst október
og í leiðinni skrapp hún saman um
helming, á sama tíma ekki peningur
afgangs til margra bláupplagðra
hluta.
Angar hátíðarinnar enn uppi,og eins og fyrr segir verðurhin fræga blysför í Óðins-
véum fyrir 200 árum endurtekin,
jafnframt afhjúpuð átta metra há
stytta af ævintýraskáldinu sem gert
hefur fjöllistamaðurinn Björn
Nørgaard. Listamaðurinn hefur
upplýst að pípuhatturinn verði
hvergi nærri, hins vegar muni fjög-
ur hvöss nef prýða skáldið. Lætur
hafa eftir sér; „Tel mig fulltrúa
H.C. Andersens, get hins vegar lítið
hlutast til um gerðir annarra. En ef
til vill ættu stjórnmálamenn fram-
tíðarinnar að hafa minni áhuga á
hinum svonefndu „eventmagere“
skemmtistjórum, þeir hafi sjaldnast
mikilvægi, oftar heitt loft og gas
kringum þá. Tilkallaðir sérfræð-
ingar í þessu tilviki á þynnri kant-
inum, hafi minni áhuga á gæðum og
vægi en stundargamni. Ríkið á að
sjálfsögðu að hafa vilja til að taka
áhættu, eitthvert form eftirlits hafði
þó verið æskilegt. Öðrum geirum
listalífsins uppálagt að skila álnar-
löngum skýrslum upp á hverja
krónu en þessi sjóður ekki und-
irgengist tiltakanlegt aðhald.“
Kannski verður brotakennd fram-
vindan best skilgreind í þeim
meintu afglöpum menningar-
málaráðherrans Brians Mikkelsen
að veðja á fólk með viðskiptavit,
kunnáttumenn og stjórnmálamenn
sem höfðu ekki annað í huga en að
selja H. C. Andersen og þar með
Danmörku út á við, meðal annars
fólk sem stígur ekki í vitið þegar
menningin er annars vegar.
Hvað skilur ár H. C. Andersen
svo eftir sig annað en ógleði? spyr
Marianne Krogh Andersen. Telur
sjálf að fæstir myndu svara þeirri
spurningu með öðru en glymjandi
jái. Og hvort sem menn eru sam-
mála blaðakonunni eða ekki á hún
mikið lof skilið fyrir sitt skil-
merkilega skrif, sem segir okkur að
víða mun pottur brotinn þegar há-
tíðahöld til heiðurs listgyðjunni eru
á dagskrá, mörg vítin að varast.
Summan hér að sjálfrýni og
gagnsæi skipti höfuðmáli...
Fékk ævintýraskáldið nóg?
Eftir öllum sólarmerkjum að dæma var teiknarinn ungi Annette Larsen
með á nótunum og forvitri þegar hún strax á útmánuðum rissaði upp þessa
afhjúpandi skopmynd.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson