Morgunblaðið - 08.12.2005, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson. Ég ligg í ósnortinni náttúru áhálendi Íslands og dundamér við að telja plöntuteg-undirnar fyrir framan nefið á
mér. Ég er komin upp í 13 þegar ég
heyri í dínamítsprengingu og er óþægi-
lega minnt á þær hryllilegu fram-
kvæmdir og ofbeldi á náttúrunni sem
fer fram örlítið neðar við Jöklu. Ég lít
upp og við mér blasir tindur sem
þriggja ára dóttir mín hefur nefnt
„Tröllafjall“. Milli mín og Tröllafjalls
er „Ævintýralækur“, einn af mörgum
sem við dóttir mín höfum svalað þorsta
okkar í undanfarna daga. Margir
þeirra renna í Kringilsá eða Hringilsá,
eins og staðfróðir menn kalla hana.
„Þessir lækir heita Töfralækir eins og
mamma þeirra,“ sagði dóttir mín í
einni gönguferðinni um daginn og átti
við þá óteljandi litlu læki sem renna í
Hringilsá rétt við Töfrafoss. „Töfrafoss
er mamman“ bætti hún við, en hann
fellur af mikilli reisn og hrikalegum
krafti niður í Hringilsá.
Ég geri ráð fyrir að það sé ljóst af
staðháttarlýsingum að ég ligg á botni
svokallaðs Hálslóns og að raunnefni á
„Tröllafjalli“ er Fremri Kárahnjúkur.
Það er varla að ég geti skrifað þessi
orð ógrátandi, meðvituð um það að hér
fara fram mestu náttúruspjöll sem
unnin hafa verið í einni aðgerð í sögu
Íslands. Náttúruspjöll sem samkvæmt
heiðarlegum náttúruvísindamönnum er
aldrei hægt að lagfæra. Náttúruspjöll
sem ekki einungis munu skilja eftir
hroðalegt flakandi sár á landinu okkar
og hafa gífurleg tortímandi áhrif á
dýra- og plöntulíf, heldur munu þau að
öllum líkindum hafa bein neikvæð áhrif
á líf fólksins í bæjarfélögum og sveita-
býlum Austurlands. Hér á ég til dæmis
við sandfokið sem Hálslón mun valda
auk þeirra áhrifa á gróðursæld sem
það veldur að þurrka upp ár og veita
þeim í aðra farvegi. Ótalin eru áhrifin á
sjávarlíf og loftslag, sem munu að öll-
um líkindum verða töluverð. Enginn
getur að fullu vitað nákvæmlega
hversu miklar neikvæðar afleiðingar
þessar aðgerðir munu hafa á daglegt líf
fólks, en vitað er fyrir víst að þær
verða umtalsverðar. Ég sem leikmaður
á sviði vísinda hef ekki þekkingu til að
útlista afleiðingarnar, en greinarnar
sem ég hef lesið um það málefni eru
langar og sorglegar.
Lærdómsrík útilega
Ég er búin að eyða nokkrum vikum
af sumrinu hér á Kárahnjúkasvæðinu, í
mestu veðurblíðu sem ég hef upplifað á
minni tæplega fertugu ævi. Þriggja ára
dóttir mín og reyndar eldri dóttir mín
líka, sú 14 ára, hafa verið í alsælu að
uppgötva hér heita læki, baða sig í
heitum fossi, finna töfrandi örnefni á
hin ýmsu náttúruundur og njóta frels-
isins á þessu ólýsanlega fallega svæði.
Við hjónin höfum aldrei komið hing-
að fyrr. Okkur er sagt af fulltrúum
æðstu stofnunar landsins að það eigi að
drekkja sandi og möl þannig að þetta
sé nú allt í lagi. En nú segi ég ykkur:
ég er búin að vera hérna. Ég er búin
að vera hérna og upplifa. Ég veit að
það er ekki sandur og möl sem ætlunin
er að drekkja. Það eru sjaldgæfar
plöntur, lækningajurtir, varpland fugla,
griðlendi hreindýra, kraftmiklir fossar,
stórkostlegir árfarvegir og klettar, bú-
staðir álfa og huldufólks. Það á að
drekkja landi sem kynngimagnaður
kraftur Vatnajökuls hefur hingað til
séð um að móta.
Ágætur maður að austan sagði okk-
ur hjónunum sögu af miklum kuldum
sem geisuðu á Íslandi fyrir réttum
hundrað árum. Hreindýrastofn lands-
ins hrundi, alls staðar nema á Kringils-
árrana. Þar eru veðraskil sem valda
því að úrkoman er minni en á öðrum
hálendissvæðum. Kringilsárrani bjarg-
aði hreindýrastofni landsins í þessum
harðindum. Með Hálslóni og þeim
hlægilegu girðingum sem talað er um
að reisa eigi til að stöðva sandfok til
byggða munu hreindýrin ekki komast
inn á ranann. Ég segi „hlægilegu“ girð-
ingum og heyri Kára hlæja með mér
að þeirri hugmynd að girðing geti
stöðvað hann á svæði sem kennt er við
hann sjálfan vegna þess hversu kraft-
mikill hann er einmitt þar.
Ég horfi á Vatnajökul. Mér líður
eins og ég þurfi að biðjast afsökunar á
því að geta ekki stöðvað þetta. Mér
finnst jökullinn tala til mín. Hann er að
segja mér að náttúran sé lifandi vera.
Að hún geti ekki tekið við vægðarlausu
ofbeldi og mengun mikið lengur – að
hún muni sjálf mótmæla. Mér líður að-
eins betur. Afl náttúr-
unnar er margfalt meira
en mannsaflið og ef nátt-
úran mótmælir munum
við ekki geta rönd við
reist. En Vatnajökull
segir mér meira. Hann
segir: Maðurinn er hluti
af náttúrunni. Ég skil.
Ef við ætlum að geta lif-
að á þessari jörð, búið í
fjörðum og á héraði,
verðum við að ganga
varlega um náttúruna.
Það hefur bein áhrif á líf
okkar að beita náttúruna
ofbeldi. Því meira sem við eyðileggjum,
því erfiðara verður daglegt líf okkar.
Með Kárahnjúkavirkjun og Reyðaráli
fáum við sandfok, gífurlega mikla
mengun í sjó og lofti, mengun sem er
krabbameinsvaldandi. Við fáum upp-
þornað land meðfram tómum árfarveg-
um, land sem nú er gjöfult við bændur.
Við eigum á hættu að eyðileggja fisk-
inn í sjónum, þurrka upp beitiland,
planta krabbameini í börnin okkar og
fylla húsin okkar af ryki. Og hér eru
óupptalin óteljandi önnur atriði enda
væri listinn nóg í heila grein. Er það
þess virði?
Stór uppgötvun
Hluti þess svæðis sem fer undir
Hálslón er friðlýst svæði. Það þýðir að
ekki má valda þar neinum spjöllum.
Héðan frá tjaldinu mínu blasir samt
við mér hin mesta eyðilegging sem ég
hef augum borið. Einhver strengja-
brúða sem ég nenni ekki að muna
nafnið á gaf leyfi fyrir því að drekkja
friðlýstu svæði á
einu pennastriki.
sem Skipulagssto
ágúst 2001. Þar m
verið að vanvirða
hæfra vísindaman
arstofnun heldur
mér og okkur öllu
þetta land. Þegar
ars ve
öllum
gildir
gildir
um ve
er ful
mynd
þessi
borga
samfé
ingar
vernd
framk
að ok
sem þ
þeirr
við stjórnvölinn á
Ég vitna í Guð
„Allt áhrifasvæði
landi og breytt va
náttúrulegra svei
tímanum að drag
við Austurland. F
á öræfum og í by
Íslendinga árið 2
hrings, án endurg
urkræfni.“ Þetta
skapandi og full a
Íslendingur. Við
fólk. Við trúum á
Við tölum um veð
enda hefur afkom
ástand alltaf veri
og birtunni. Með
unum er verið að
Ímyndunarafli ok
er troðið niður í h
Okkur er talin tr
starfskraftur sé e
það, að ekkert an
en álver!
Hugleiðingar u
Eftir Helenu Stefánsdóttur
Töfrafoss fellur af mikilli reisn og hrikalegum krafti niður í K
Helena Stefánsdóttir
Við Kringilsá
MINNI MENGUN,
AUKIN LÍFSGÆÐI
Íslendingar búa við nokkra sérstöðuhvað mengun varðar, en það hversulítið almenningur finnur fyrir
mengun í sínu daglega lífi ber skilyrð-
islaust að flokka sem mikilsverð lífs-
gæði; lífgæði sem flestar þjóðir myndu
leggja mikið á sig til að viðhalda. Vera
má að þessi sérstaða, þ.e.a.s. hreinleiki
íslensks umhverfis, hafi orðið til þess að
ala með Íslendingum ákveðið meðvit-
undarleysi um þeirra eigin hlutverk við
mengunarvarnir, sem aðrar þjóðir er
búa við meiri fólksfjölda, lengri sögu
iðnvæðingar og jafnvel misábyrgar
grannþjóðir hafa neyðst til að takast á
við.
Í fréttaskýringu í Morgunblaðinu í
gær kemur fram að svifryk hefur ítrek-
að mælst yfir heilsuverndarmörkum í
borginni að undanförnu. Ráðandi efni í
svifryki, eða um 60%, er malbik sem
spænist upp úr vegum, einkum að vetri
til er stór hluti bifreiða er á nagladekkj-
um. Þau skipti sem þessar aðstæður
hafa skapast á þessu ári eru nú orðin
átján, en miðað er við að slíkt gerist
ekki oftar en þrjátíu og fimm sinnum á
ári. Þau viðmiðunarmörk verða þó hert í
áföngum á næstu árum og stefnt er á að
svifryk í andrúmslofti fari ekki oftar en
sjö sinnum yfir heilsuverndarmörk árið
2010. Lúðvík E. Gústafsson, deildar-
stjóri mengunarvarnasviðs Reykjavík-
urborgar, vekur athygli á eftirtektar-
verðri staðreynd, nefnilega að
höfuðborgarsvæðið hafi sérstöðu miðað
við önnur lönd, þegar svifryksmengun
er skoðuð, en hún felst í því að umferð
farartækja er meginuppspretta loft-
mengandi efna hér. Í öðrum löndum eru
iðnaður, orkuframleiðsla og húsahitun
miklar rykuppsprettur.
Öfugt við borgarbúa flestra landa
geta íbúar höfuðborgarsvæðisins hér því
sjálfir haft mikil áhrif á það hversu
mikla mengun þeir búa við með meðvit-
uðu vali á ferðamáta, ökutækjum og síð-
ast en ekki síst dekkjum. „Við vitum að
nagladekk eru valdur að því að götur
spænast upp,“ segir Lúðvík en jafn-
framt að menn hafi „í raun ekki rætt
það til enda hvort vegur þyngra heilsu-
verndar- eða öryggissjónarmið“.
Þótt notkun nagladekkja sé enn al-
geng á Norðurlöndum, eru þau víðast
hvar bönnuð, svo sem í Kanada og Jap-
an, þrátt fyrir að ökumenn þurfi auðvit-
að að glíma við hálku. Lúðvík nefnir að í
Noregi hafi sú leið verið farin að banna
ekki nagladekk, en taka tiltölulega hátt
gjald fyrir notkun þeirra. Þetta virðist
ágæt málamiðlun sem full ástæða er til
að skoða hér á landi. Þeir sem vilja reiða
sig á nagladekk – eða fara oft út á land –
geta haldið því áfram og greitt fyrir
álagið sem þau valda, en aðrir notað
heilsársdekk og tekið aukið tillit til veð-
urs við akstur. Staðreyndin er sú að göt-
ur eru auðar mjög stóran hluta þess árs-
tíma sem nagladekk eru leyfð.
Kostnaður við viðhald gatnakerfisins er
af þeim sökum gríðarlegur, fyrir utan
mengunina, sóðaskapinn og heilsufars-
vandann sem af þeim hlýst. Það er löngu
tímabært að spyrja hvort öll þau útlát
séu réttlætanleg með tilliti til þess hver
ávinningurinn af nagladekkjum er.
Einnig má minna á almenningssam-
göngur sem valkost þá fáu daga á ári
sem fólk telur sig virkilega þurfa á
nagladekkjum að halda – og raunar allt
árið um kring. Staðreyndin er auðvitað
sú, eins og Lúðvík bendir á, að jafnvel
þótt notkun nagladekkja vegi þungt sem
mengunarvaldur í borginni, þá dugar
engin ein leið til að halda svifryksmeng-
un innan þeirra marka sem stefnt er að.
Borgarbúar munu fyrr en seinna þurfa
að íhuga takmarkanir á umferð og betri
nýtingu almenningssamgangna eigi svif-
ryksmengun í borginni að vera innan
viðunandi heilsuverndarmarka.
STÖÐVUM OFBELDIÐ
Nú stendur yfir 16 daga átak gegnkynbundnu ofbeldi og hefur ýmis-
legt verið gert til að vekja athygli á mál-
efninu. Í fyrradag stóðu samtökin, sem
skipuleggja átakið, fyrir gjörningi þar
sem héraðsdómsólar landsins voru plástr-
aðir og var tilgangurinn að sýna fram á að
íslenskt réttarkerfi væri veikt þegar kyn-
bundið ofbeldi væri annars vegar. „Glæp-
ir eru framdir daglega gegn konum og
börnum en ofbeldismennirnir eru sjaldn-
ast dregnir til ábyrgðar,“ sagði í yfirlýs-
ingu, sem lesin var upp þegar plástrar
voru límdir á Héraðsdóm Reykjavíkur.
„Það er ekki að ástæðulausu sem 26 sam-
tök og stofnanir sameinast í 16 daga átaki
til að vekja athygli á kynbundnu ofbeldi í
íslensku samfélagi og ekki síst að hreyfa
við því kerfi sem viðheldur refsileysinu.“
Sótt er að konum með ofbeldi um allan
heim. Nauðganir eru notaðar sem vopn í
stríði. Svokallaðir heiðursglæpir bitna
oftast á konum og eru framdir til að end-
urheimta fjölskylduheiður. Á hverju ári
sæta um tvær milljónir kvenna umskurði.
Konur og börn ganga kaupum og sölum
eins og þrælar fyrr á öldum og eru gríð-
arlegir fjármunir í húfi fyrir alþjóðlega
glæpahringi. Heimilisofbeldi er grafal-
varlegt vandamál, sem allt of illa gengur
að kveða niður. Mikið af ofbeldinu, sem
konur eru beittar, er falið, meira að segja
í þjóðfélögum sem státa af opinni um-
ræðu. Vandinn verður hins vegar aldrei
leystur ef málið verður ekki opnað upp á
gátt.
Sennilega endurspeglast misrétti
kynjanna í heiminum hvergi jafnaugljós-
lega og með jafnógeðfelldum hætti og í of-
beldi gegn konum, hvaða nafni sem það
nefnist. Meira að segja hér á Íslandi þar
sem kveðið er á um jafnrétti með lögum
mætti ætla að kynbundið ofbeldi sé ekki
tekið jafnalvarlega og brot, sem í huga
flestra þykja mun léttvægari.
Þá 16 daga, sem átakið stendur yfir,
birtist daglega grein hér í Morgunblaðinu
til stuðnings því. Alþjóðleg yfirskrift
átaksins í ár er Heilsa kvenna, heilsa
mannkyns: Stöðvum ofbeldið. „Ofbeldi
veldur andlegu og líkamlegu heilsutjóni
milljóna kvenna og hindrar eðlilega og
nauðsynlega þátttöku þeirra í samfélag-
inu,“ skrifaði Birna Þórarinsdóttir, fram-
kvæmdastýra UNIFEM á Íslandi, í grein
sinni hér í blaðinu í upphafi átaksins. „Yf-
irskrift átaksins í ár er valin til að leggja
áherslu á tengslin milli ofbeldis gegn kon-
um og mannréttinda þeirra og heilsufars.
Auk þess að vekja athygli á neikvæðum
afleiðingum ofbeldisins á heilsufar alls
mannkyns.“
Mannréttindabrot eru mannkyni til
skammar. Mannréttindabrot, sem framin
eru með kynbundnu ofbeldi, eru blettur á
samtímanum. 16 daga átakið gegn kyn-
bundnu ofbeldi á að nota til að beina sjón-
um bæði að misrétti sem konur eru beitt-
ar hér heima fyrir og erlendis. Þar getur
vissulega verið ólíku saman að jafna, en
það er engin afsökun fyrir ástandinu, sem
hér er, að það geti verið verra annars
staðar. Ekki má heldur gleyma því að það
er aldrei að vita hvenær mörg þeirra
vandamála, sem nú er að finna allt í kring-
um okkur, koma fram hér.