Fréttablaðið - 20.08.2004, Blaðsíða 38

20. ágúst 2004 FÖSTUDAGUR30
Íslandsdvöl og íslensk list í Finnlandi
Daginn eftir forsetakosningarnar
steig ég fæti mínum á íslenska
fósturjörð. Og meðan á tveggja
vikna dvöl á klakanum stóð bar
margt forvitnilegt fyrir augu og
eyru. Máltækið segir að glöggt sé
gestsaugað, og eftir margra ára
dvöl í Finnlandi verður maður
næmari á ýmislegt í hinu íslenska
þjóðfélagi og tekur betur eftir
hlutum sem flestum öðrum eru
orðnir hversdagslegir. Nú sýndist
mér t.d. næstum annar hver bíll á
malbikuðum þjóðvegum landsins
vera jeppi og sumir glettilega
stórir og flestir drógu á eftir sér
svokölluð fellihýsi. Jú, ég hef svo
sem vitað að landinn þjáist af
tækjadellu sem birtist í hinum
undarlegustu formum, svo þetta
kom kannski ekki svo mikið á
óvart.
Íslendingar hafa lært að njóta til
hins ýtrasta hvers einasta sólskins-
bliks sem býðst á björtum sumar-
dögum, og virðist venjan sú, t.d. á
Austurvellinum, að flestum spjör-
um er kastað, og sólin sleikt, jafnvel
þó hitastigið sé bara um 14˚ C . Og
þegar maður labbaði einn góðan dag
um Austurvöll og sólin skein auðvit-
að, þá kom manni á óvart mann-
mergðin, og allir hrópuðu sem einn:
„Við viljum kjósa, við viljum kjósa,
o.s.frv.. Jú, maður var staddur í
hringiðunni í einu mesta umrótinu í
íslenskri pólitík um mjög langt
skeið. Nú er að vísu allt dottið í
dúnalogn, sem sumir segja að sé
bara lognið á undan storminum í ís-
lenskri pólitík á komandi haustdög-
um. Ég veit ekki hvort Morgunblað-
ið sé farið að róast, en eitthvað
fannst mér Mogginn hafa villst illi-
lega út af sínu „hlutleysi“, í fram-
haldi af glæsilegu endurkjöri Ólaf
Ragnars í hið íslenska forsetaemb-
ætti.
Á Selfossi í sumar sá ég þessa
fínu fimleikasýningu ungs fimleika-
fólks frá Selfossi sem var á leiðinni
til Finnlands ásamt fimleikafélag-
inu Björk frá Hafnarfirði, og fim-
leikafélaginu Rán frá Vestmanna-
eyjum. Jú, íslenski hópurinn tók
þátt í alþjóðlegu fimleikamóti í há-
skólaborginni Jyväskylä í Mið-Finn-
landi, um miðjan júlí sl. Ég átti þess
einnig kost að fylgjast með aðalsýn-
ingunni í hinni risastóru íshokkihöll
í Jyväskylä. Þetta alþjóðlega fim-
leikamót, „Eurogym“, stóð í viku-
tíma og var haldið í fjórða skiptið.
Þátttakendurnir voru ungmenni frá
21 landi víðsvegar um Evrópu, sam-
tals 2000 ungmenni. Það má segja
að ungmennin hafi lagt undir sig
borgina og með fyrirmyndarfram-
komu vakið aðdáun fólks. Lífsgleðin
og hið jákvæða andrúmsloft fylgdi
unga fólkinu hvar sem það kom, og
fjölmargar sýningar utan dagskrár
sýndu unga fólkið á götum úti við
mikinn fögnuð. Aðalsýningin í troð-
fullri íshokkíhöllinni var í einu orði
sagt frábær og stemningin eftir því.
Íslenski fimleikahópurinn stóð sig
mjög vel, og virtist eiga fjölmarga
aðdáendur á meðal finnskra áhorf-
enda sem hrópuðu á finnsku:
„Islanti“, „Islanti“, o.s.frv. En
„Islanti“ þýðir einmitt Ísland.
Ungt íslenskt tónlistarfólk var
einnig á ferðinni í Finnlandi nýver-
ið. Í fallegum bæ sem nefnist
Savitaipale var haldin finnsk-ís-
lensk „FIN-ICE“ tónlistarvika í lok
júlí. Þátttakendur voru frá nokkrum
sveitarfélögum í Finnlandi, og þar á
meðal frá tónlistarskólanum í
Savitaipale. En frá Íslandi ungt fólk
frá Suzuki-tónlistarskólanum í
Reykjavík og Breiðdalsvík. Einnig
frá Íslandi popphópurinn Box of
Rocks og Ísold, sem og færeyska
söngkonan Eivör Pálsdóttir sem býr
á Íslandi. Ég náði að hitta eitthvað
af íslensku þátttakendunum, og
hlustaði á mjög góða tónleika Eivar-
ar Pálsdóttur í fallegu og mjög
stóru og virðulegu timburhúsi,
(herragarði), í Savitaipale. Ég skaut
því að Eivöru að ég hefði heyrt það
á Íslandi í sumar að hún væri orðin
vinsælli en Björk á Íslandi. Það er
engin tilviljun að íslenskt listafólk
leggi leið sína til Finnlands, því
Finnland er sannkölluð sumarpara-
dís listarinnar og um allt land eru
skipulagðar þúsundir listviðburða,
og fjölmargir alþjóðlegir, sbr. al-
þjóðlega óperuhátíðin í miðalda-
kastalanum Olavinlinna í borginni
Savonlinna, sem er heimsþekktur
árviss tónlistarviðburður,sem
stendur allan júlímánuð ár hvert. ■
Forseti Íslands og stjórn-
armyndunarvald hans
Okkur hefur verið sagt allt frá
seinustu kosningum að núver-
andi ríkisstjórn biðjist lausnar
og ný taki við 15. september
næstkomandi. Það eru því aðeins
3-4 vikur þar til ný ríkisstjórn
sér væntanlega dagsins ljós og
einhverjir nýir ráðherrar taka
við ráðherraembætti. Svona er
þetta löngu planlagt úti í bæ af
aðeins tveim mönnum, þ.e. for-
sætisráðherra og utanríkisráð-
herra. Er þetta svona einfalt?
Þeirri spurningu verður að
svara neitandi. Það er brot á öllu
lýðræði og þingræðishefð ef
þetta er gert með þessum hætti.
Menn ráðstafa ekki embætti for-
sætisráðherra löngu fyrirfram.
Það er þingræðisbrot. Hafa
menn ekki tautað það daginn út
og daginn inn síðustu mánuði að
forseti Íslands væri að ganga á
móti þingræðinu ef hann notaði
heimild í stjórnarskrá Íslands til
að neita að staðfesta fjölmiðla-
lögin. Þingið og þingræðið ætti
eitt að ráða en ekki forseti Ís-
lands líka.
Nú er það þannig að forsætis-
ráðherra mun biðjast lausnar
fyrir sig og ráðuneyti sitt 15.
september næstkomandi. Þá ber
forseta Íslands í framhaldi af því
skylda til þess samkvæmt regl-
um þingræðis og allri stjórn-
venju að kanna sjálfstætt með
viðræðum við alla leiðtoga al-
þingis, líka stjórnarandstöðu,
hverjum eðlilegast sé að fela þá
tilraun til myndunar nýrrar
stjórnar. Forseti Íslands er alveg
óbundinn af því þótt forsætisráð-
herra hafi fyrir löngu lofað utan-
ríkisráðherra að gera hann að
forsætisráðherra. Núverandi
forsætisráðherra ræður því ekki
einn. Það er hættulegt lýðræðinu
og raunar árás á þingræðið þeg-
ar tveir menn ákveða það einir
saman úti í bæ hver eigi að verða
forsætisráðherra löngu seinna.
Stilla svo alþingi upp við vegg
með gerðum hlut. Það er slæmt
fordæmi. Alþingi hefur þá ekki
lengur frjálst val. Er svipt þing-
ræðinu fyrirfram. Alþingismenn
verða með þessu margir hverjir
að svíkja það skriflega dreng-
skaparheit sitt að fylgja í öllu að-
eins eigin samvisku við af-
greiðslu mála en slíkt loforð og
heit undirrituðu þeir um leið og
þeir tóku sæti á alþingi. Láta of-
ríki tveggja manna taka af sér
þingræðið og svíkja um leið
sjálfa sig.
Það eru aðeins nokkrir dagar
síðan forseti Íslands var settur
inn í embætti í Alþingishúsinu.
Þá undirritaði hann eiðstaf þar
sem hann lofaði og hét því að
virða í öllu stjórnarskrá lýðveld-
isins Íslands. Í því fólst líka að
honum er falið og til þess kos-
innn af þjóðinni að gæta þess að
allir ráðherrar og alþingismenn
geri slíkt hið sama og virði
stjórnarskrána. Þegar fráfarandi
forsætisráðherra brýtur stjórn-
arskrána með því að skipa einn
löngu fyrirfram án umboðs eftir-
mann sinn ber forseta Íslands að
stoppa það.
Með þessu er ekki fullyrt með
nokkrum hætti hver tekur við
sem næsti forsætisráðherra eftir
15. september næstkomandi. Það
ætti að vera óskrifað blað að
hluta. Það er aðeins bent á að það
er embættisskylda forseta Ís-
lands samkvæmt eiðstaf hans og
til þess var hann nýlega kosinn
af þjóðinni að sjá til þess að nýr
forsætisráðherra fái embætti
sitt að öllu leyti með þingræðis-
legum hætti. Gætt sé allrar fyrri
stjórnvenju og ákvæða stjórnar-
skrár þegar tilvonandi forsætis-
ráðherra fær nýtt umboð til
stjórnarmyndunar. Stjórnarskrá-
in er brotin ef embætti forsætis-
ráðherra er ráðstafað með löng-
um fyrirvara í pólitískum
hrossakaupum aðeins tveggja
manna úti í bæ. Aðstæður geta
líka verið orðnar allt aðrar í póli-
tíkinni og gjörbreyttar á alþingi í
dag þegar loks kemur að því að
afhenda nýjum manni embætti
forsætisráðherra á silfurfati
samkvæmt gömlu loforði. Fyrri
pólitískur stuðningur getur verið
horfinn og aðstæður orðnar allt
aðrar. Meirihluti alþingis er
breyttur og stendur þá frammi
fyrir pólitískri þvingun sem
þingmannaeiðurinn og samvisk-
an segja nei við.
Að lokum má nefna það að nú-
verandi stjórnarstefna hefur
ekki haft meirihlutafylgi í skoð-
anakönnunum undanfarið en
slíkar skoðanakannanir eru orðn-
ar margar og eru allar eins. Rík-
isstjórnin tapar verulega fylgi
áfram. Almenningur vill í dag
aftur frið í þjóðfélaginu. Vill
meira skoðanafrelsi og lýðræði.
Er orðinn alveg uppgefinn og
þreyttur á einræðisbrölti núver-
andi valdamanna. Hvort forseti
Íslands getur í dag tryggt að ráð-
herrar virði stjórnarskrá lýð-
veldisins Íslands er nokkuð vafa-
mál. Til þess er hann samt kjör-
inn og hefur undirritað eiðstaf og
loforð um að gera slíkt. Við get-
um ekkert annað gert en bíða til
15. september næstkomandi og
sjá þá til. Verðum að vona það
besta. Virða ber stjórnarskrá
lýðveldisins Íslands. ■
Um lítilsvirðingu
á landi og þjóð
Ómar Ragnarsson sendi frá sér
bók, á sinn hressilega hátt, Kára-
hnjúkar með og móti. Þökk sé
honum.Hann býst við, og vonar,
að bókin sú veki upp,gagnrýnar
umræður og alvöru umhugsun
um stefnu Landsvirkjunar í
virkjunarmálum. Sjálfur tekur
hann ekki afstöðu með eða móti,
en reynir að gera báðum sjónar-
miðum skil af fagmennsku
fréttamannsins. Og tekst það
skemmtilega, eins og hans var
von og vísa. Að sjálfsögðu er þó
ekki hægt í svona samantekt að
gera öllum sjónarmiðum skil, eða
fjalla ýtarlega um allar hliðar svo
umfangsmikils og margslungins
máls, sem á eftir að móta gerð
þjóðfélagsins leynt og ljóst, um
ókomna tíð.
Hið rótgróna bændaþjóðfélag
og bændamenning, með sínu
heimilishandverki og listsköpun,
ásamt fróðleiksþyrstu sjálfsnámi
og sjálfsbjargarviðleitni, er nú á
hröðu undanhaldi, sérstaða Ís-
lendinga sem fiskveiðiþjóðar á í
vök að verjast og landsbyggða-
fólki er settur stóll fyrir dyr í
margföldum skilningi. Landið
sjálft lítils virði í augum þéttbýl-
isbúanna innan Reykjavíkur rad-
íussins, sem auðvelt er því að
villa um fyrir með fagurgala um
gull og græna skóga verksmiðju-
búskaparins.
Þó í reynd sé það aðeins ávís-
un á gjallbræðslu og „gúr“ auð-
hringanna, sem hirða ágóðann, en
skammta skít úr hnefa fyrir raf-
orkuna úr afli uppistöðulónanna
sem þeir fá á „spott prís“, en
landsmenn sjá í hækkuðu raf-
orkuverði, sem var ekki á bæt-
andi. Og það er þessi lítilsvirðing
á landi og þjóð sem hér verður
gerð að umtalsefni, vegna þess að
bók Ómars fer ekki mörgum orð-
um um þá hlið málsins, eða það
hve gjörsamlega hefur verið
sneitt hjá samanburðarrannsókn-
um á öðrum valkostum til stefnu-
mörkunar fyrir framtíðina, með
tilliti til langtímamarkmiða í
þjóðfélagsgerð. Við Íslendingar
erum nefnilega svo heppin að
eiga þessa náðargjöf sem landið
okkar er, þessi litla eyja, sem er
heimur í hnotskurn til rannsókna
á sköpunarsögunni frá fyrstu
hendi, þegar vötn urðu að úthöf-
um og lönd risu úr hafi.
Við búum á flekaskiptunum
miðjum með mælanlegri gliðnun
svo ekki skakkar mm á ársgrund-
velli. Berglögin og jarðvegurinn
hafa þrykkt sögunni á auðlesan-
legan texta jarðfræðinnar og líf-
eðlisfræðinnar. Mannvistarleifar
við fornleifauppgröft sanna gildi
skráðra sagna, sem um aldir
gengu í munnlegri frásögn frá
manni til manns, en voru síðan
skráðar á bókfell og bækur, um
landnám, ættir og tilurð þjóðar.
Síðan heldur þessi þjóð áfram að
lifa sögu sína og skrá, við misjöfn
kjör og árferði um aldir. Lifa í
sátt og velferð, berjast um völd,
trú og siði, pólitískt lýðræði, kon-
ungsvald, undirokun og örbirgð.
Þingræði, sjálfsstjórn og sjálf-
stæði.
Allt þetta er svo dýrmætt og
fjölþætt rannsóknarefni að það
verður aldrei til peninga metið,
en hefði samt átt að koma sterkt
inn og hafa forgang í öllu því
rannsóknarferli sem eytt var
milljónum í áður en leyfi var
veitt fyrir Kárahnjúkavirkjun og
öðrum uppistöðulónavirkjunum
sem valda svo „umtalsverðum
umhverfisspjöllum“. Það er
gleðiefni að Þingvellir eru nú
komnir á heimsminjaskrá, en
meiri fengur hefði það verið
fyrir heimsbyggðina, ef valdhaf-
ar þessa lands hefðu þá reisn og
sýndu þann þegnskap að fá þessa
eyju alla eins og hún leggur sig,
metna sem friðlýsta rannsóknar-
stöð í þágu framþróunar og þekk-
ingar.
Þá þyrftum við ekki að heyja
innbyrðis hjaðningavíg í okkar
litla samfélagi, um vatnsafls-
virkjanir, Gull- og Dettifoss,
Hrauka, Hjalla, hnausþykka
gróðurþekju í flám og lægðum
með öllu sínu lífríki og óaftur-
kræfa útrýmingu einstakra teg-
unda eins og gerðist með hálend-
islaxinn í heiðaánum þegar
Blanda var virkjuð. Þessi um-
hverfisslys er reynt að þegja í
hel. Eins og misklíð í skoðana-
skiptum samfélagsins. En það er
blekking. Töluð orð og rangar
gerðir verða ekki aftur teknar, þó
fólk reyni að lifa með mistökun-
um. Verst er þegar sjá má sömu
asnaspörkin endurtekin blygðun-
arlaust án eftirsjár , eða viðleitni
til að sýna landi og lífríki þá virð-
ingu sem því ber. Þá sortnar
manni aftur fyrir augum.
Bjarta hliðin á tilverunni er
aftur sú að menntað fólk og þjóð-
hollt er í auknum mæli að sjá
hvílík gullkista þessi þjóðararfur
er. Ekki þarf að fara mörgum
orðum um Íslenska erfðagrein-
ingu. Hún talar sínu máli. Bláa
lónið hefur gefið fordæmi sem
ekki verður um villst, í Sænauta-
seli má skyggnast um stund inn í
hversdagslíf fyrri tíma, Njálu-
setur og Sögusafnið í Perlunni
opna rifu inn í fortíðina, en það
er aðeins upphaf að lifandi sögu-
skoðun til fróðleiks og skemmt-
unar, um leið og það á eftir að
verða aðal aðdráttarafl og rann-
sóknarefni umheimsins að rekja
hér sköpunar og þróunarsögu
heimsins í hnotskurn. Því jafnvel
hér má finna sameindir til rann-
sókna á öðrum hnöttum. Skólar
landsins, söfn og fræðasetur vítt
og breitt um landið sýna menn-
ingarstig þjóðarinnar í nútíman-
um, og auðvelda aðgang að þess-
ari söguskoðun. Þátttaka útlend-
inga í fornleifauppgreftri hefur
nú þegar margfeldisáhrif út í
þjóðfélagið meðan á dvöl þeirra
stendur hér, eins og gefur að
skilja þar sem öll þjónusta og
viðskipti þeim tengd, auðgar
samfélagið. Það eiga líka áreið-
anlega fleiri en Japanir, eftir að
koma auga á norðurljósin okkar
og svona mætti lengi telja. Og
öllu því fólki mætti halda dag-
lega dýrindis veislu með ljúf-
fengu lambakjöti, glænýjum
fiski, osti, skyri og rjóma, alls-
konar mjólkurvörum , grænmeti
og góðmeti úr og af íslenskum
jarðvegi sprottið við hreint og
ómengað vatn og loftþ – Lúxus
og lystisemdir.
En þá verður líka að hætta að
fórna meiri framtíðar hagsmun-
um fyrir minni stundargróða
með stórlónastefnu Landsvirkj-
unar og Co.
Á Köldukvíslareyrum var
flaggað í hálfa stöng í óþökk
ráðamanna þjóðarinnar, á meðan
Hágöngulón sökkti undir
margra metra djúpt uppistöðu-
vatn, miklu margfalt meiri
möguleikum til raforkufram-
leiðslu úr því háhitasvæði. Og
öllum þeim náttúruperlum sem
þar hurfu í djúpið. Dæmigerð at-
höfn það um ástandið í ráðslagi
Íslendinga. Á það að verða fram-
tíðar hlutskipti okkar að horfa
upp á slíkt? ■
BJÖRGVIN BJÖRGVINSSON
MYNDLISTARKENNARI FINNLANDI
UMRÆÐAN
ÍSLENSK LIST
LÚÐVÍK GIZURARSON
HÆSTARÉTTARLÖGMAÐUR
UMRÆÐAN
STJÓRNARMYNDUN
Það er engin tilvilj-
un að íslenskt lista-
fólk leggi leið sína til Finn-
lands, því Finnland er sann-
kölluð sumarparadís listar-
innar og um allt land eru
skipulagðar þúsundir list-
viðburða.
,,
Við Íslendingar erum
nefnilega svo hepp-
in að eiga þessa náðargjöf
sem landið okkar er, þessi
litla eyja, sem er heimur í
hnotskurn til rannsókna á
sköpunarsögunni frá fyrstu
hendi, þegar vötn urðu að
úthöfum og lönd risu úr
hafi.
GUÐRÍÐUR B. HELGADÓTTIR
UMRÆÐAN
VIRKJANIR OG UMHVERFISSPJÖLL,,
38-39 (30-31) Umræðan 19.8.2004 15:51 Page 2