Tíminn - 04.10.1973, Qupperneq 8

TÍMINN
Fimmtudagur 4. október 1973
Myndir Baltasars I lofthvelfingu Flateyjarkirkju eru úr þvl atvinnullfi,
er tengd var Flatey. Hér sjáum við báta á sjó og landi, konur aö breiöa
saltfisk og karla aö gera til sel. — Ljósmynd: Guömundur Agústsson.
Ftateyjarkirkja er gerö handa stærri söfnuöi en nú er I Flatey. En stundum er þar þó enn allmargt
kirkjugesta. — Ljósmynd: Hermann Einarsson.
Árelíus Níelsson:
Flateyjarkirkja
og framtíð hennar
FLATEY A BREIÐAFIRÐI mun
ávallt verða talin einn fegursti
staöur þessa lands af nátt-
urunnar hendi.
Skáld og rithöfundar og nú hin
siðustu ár málarar hafa dáð
fegurö hennar í orðum, ljóðum og
litum,og heimsóknir blaðamanna
hefur hún fengið.
Einhverntima minnir mig, að
Laxness hafi sagt:
,,í Flatey vil ég ævi una
á eintali við náttúruna”.
Mig minnir, að Matthías
Jochumsson hafi sagt um hana
þessa hendingu:
„Eyjan er eins og aldingarður
alla daga hlýtt og bjart”.
En sannarlega var hann spar á
lofið um átthaga sina. Hann, sem
orti Eyjafiröi og Skaga
og Reykjavik ódauðleg Ijóð, lét
bæði Breiðafjörð og Flatey þögn-
inni falin i þeim samanburði.
Ekki vil ég þó gleyma að minna
hérá Flateyjarvisurhans. En þar
eru þessar hendingar, sem gjarn-
an mættu eignast tónvængi nú-
timans:
„Aldrei sá ég ást og frið
una hér á jörðu,
sem þau bliðu býlin við
bólin dúni vörðu”.
En honum var einnig ljós sú
hætta, sem eytt gæti þessum
býlum og bliðubólum:
„En sem nærri Edensreit
ormurinn skæri þrumdi,
yfir varpsins væru sveit
veiðibjallan þrumdi”.
Nú er þarna og sköpum skipt.
Flatey var og er ekki einungis
fögur, svo að Laxness spyr, þegar
hann hugsar til vornótta þar, er
hann gisti eyjuna i æsku:
„Er þetta kannski sjálf óskanna
ey?”.
Hún verður þannig þessum
þekktu hugsuðum likt og draum-
sýn dýrðar og friðar.
Hún er sagnanna ey, þar sem
einu sinni riktu og blómguðust
æðstu óskir og fegurstu fram-
tiöarhugsjónir Islendinga. Auð-
ugustu fjölskyldur landsins
bjuggu þar búum sinum og sendu
bréf til kóngsins Kaupmanna-
hafnar, þar sem hinn sjálfkjörni
og fyrsti forseti Islands sat
raunar valdalaus. Og þessi bréf i
höndum hans og huga áttu eftir
að kveikja frelsi og framfarir á
íslandi.
En einmitt þegar þeir draumar
tóku að rætast, hófst dauði Flat-
eyjar. Þar sem aldrei hafði
vantað björg i bú né orðið
hungursneyð á Islands verstu
öldum, varð ördeyða fiskjar við
sker og æðarvarp hverfandi.
Þá komu blaðamenn til að lýsa
dauðateygjunum, ókunnir feröa-
menn, sem skrifuðu „Siðasta skip
suöur”, myndatökumenn, sem
sýndu drasl og hrynjandi hjalla,
ryðguð hús og hæðirnar i Strýtu.
Og siðast kom málari frá Suður-
löndum og vildi með list sinni
lifga sögu og afrek liðinna alda i
eyjunni með málverkum i sjálfri
kirkjunni.
Han gerði þetta af grandvar-
leika og fórnarlund fremur en
forsjá, og sannarlega erum við
þakklát, þessir innfæddu Flat-
eyingar.
En eyðingin heldur áfram, og
hún hefur ekki einungis lagt hönd
dauðans yfir dúnhreiðrin, húsin,
söguna, bókasafnið og höfnina,
heldur einnig kirkjuna og þar á
meðal eru nýju myndirnar hans
Balthazar hins spænska að verða
að engu. Lika þær.þessi siðasta
gjöf og eitt nýjasta mannvirki i
Flatey, gefið af þessum unga
vitringi frá Suðurlöndum að jötu
Krists, eru að hverfa i auðnina.
En nú er landvernd og alls
konar vernd á allra vörum. Og
þvi vil ég segja með Matthiasi
um leið og ég minni á mina
bernskubyggð, þar sem mér var
leyft að lita fyrst dagsins ljós
þessarar fögru en grimmu ver-
aldar:
„Enn við bjartan Breiðafjörð
ber mér margt að segja.
Þar sem skarti skrýðist jörð
skin min hjartans eyja.
Frá þvi byggð þin brosa tók
barnsins sjónartaugum
listum fegri lifsins bók
leit ég hvergi augum.
Nú eru bliknuð blööin mörg
breyttir stafir þinir,
þar sem við þinn helgihörg
hvila vinir minir”.
Getum við og þið, sem þarna
standið næst látið þessa eyðingu
óskaeyjar og minningalands
sagna og þjóðlifs afskiptalausa.
Viö komum þarna 72 úr
Safnaðarfél. Langholtsbyggðar
eins og fyrstu útsendarar Krists
forðum, á sólfáðu laugardags-
kvöldi inn i hásumardýrð Flat-
eyjarhéöanúr Reykjavik 7. júli,
þar er að segja 7-7-73.
Friðurinn, ilmurinn, fugla-
kvakið, ljómi og birta hauðurs og
hafs var ofar jarðneskum orðum.
Allt draslið, sem sýnt var i
sjónvarpinu forðum okkur eyjar-
innar börnum til ama, var
horfið. Ég sá það ekki aðminnsta
kosti þá. Tvenn ung hjón virðast
nú höfðingjar eyjarinnar og eiga
þar enn sin vonalönd ásamt nokk-
rum eldri Flateyingum, sem ekki
geta farið, eins og Sigriði Boga-
dóttur safnverði, sem enn stendur
vörð um söguleg verðmæti, og
sem gæti verið fulltrúi þeirra
beztu.sem tengja enn þátið og nú-
tið i Eyjunni. Og svo Sveinbjörn
Pétursson. Þarna voru lika fleiri
gestir, sem „koma heim” á
sumrin, bræður Sigriðar, bjartir
og siungir og Sveinn Gunnlaugs-
son, enn þá andlegur konungur
eyjarinnar, með drottningu sinni
önnu ólafsdóttur úr Látrum.
Sumir fyrrverandi og fjar-
verandi eyjarbúar hafa varðveitt
og verndað hús sin enn, eyjunni
til sóma, þar skal nefna Gest
kennara og fjölskyldu hans. Og nú
er verið að smiða Einarshús að
nýju og gera þar sumarbústað. Ef
til vill gæti eyjan orðið sumar-
staður og um leið óskanna ey ótal
barna i framtiðinni. Og hvers
vegna opnar enginn þarna ofur-
litið veitingahús og „útsýnisturn”
I orðsins beztu merkingu, sjónar-
hól, sem lita mætti af til um-
hverfis en samt ekki siður til sögu
og fortiðar.
En sárast saknaði ég tveggja
kvenna, sem sett hafa áratugum
saman svip á allt i Flatey og
heita báðar Jónina!
Jónina Eyjólfsdóttir kaup-
mannsfrú i Ásgarði og Jónina
Hermannsdóttir kaupkona i Her-
mannshúsi við hjarta þorpsins. 1
sjötiu ár hafa þær sett svip á
eyjuna. Og svo var engin Sigriður
I Klausturhólum með aila rausn
prófastssetursins forna, sem allt
frá stofnun klaustursins á 12. öld
hafði sett svip á bæinn. Hún Sig-
riður Einarsdóttir, tengdadóttir
frú Guðrúnar og sr. Sigurðar
Jenssonar, prófasts, bróöursonar
Jóns Sigurðssonar forseta. Hún
var siðasti fulltrúi höfðingslundar
og gestrisni á Klausturhólum.
Nú dvelur hún með börnum
slnum báðum i fjarlægri heims-
álfu.
Og hér eru „hólarnir” samt
með viðsýnið friða, sem ekkert
hefur breytzt i átta hundruð ár.
Það voru nefnilega i fyrra alveg
átta aldir siðan Flateyjarklaustur
var stofnað þarna uppi á hólnum.
Kannski var það fyrsti helgi-
dómur kirkju i eyjunni. Ekki
virðist getið um kirkju þar fyrr og
fyrsti máldagi kirkju i Flatey er
frá 1274.
En klaustrið var reist þar sem
hæst ber eyjuna. Og heita þar
enn Klausturhólar.
Eftir garði eða tóftum, sem enn
^■1

mt
m
- *, - v i ‘æ ,r
H * . r ' fWSÍ 'v SH * :

m WWM :: , y
Flateyjarfarar sitja að snæðingi i þægilegri brekku. — Ljósmynd: Guðmundur Ágústsson.
eru tengdar húsum klaustursins
hefur það verið litið. Enda náði
það aldrei vexti ná auði til húsa-
gerðar. Það var aðeins tólf ár i
Flatey. Flutt þaðan að Helgafelli
1174.Samteru þarna enn örnefni,
sem tengd eru klaustrinu önnur
en Klausturhólar, og hella nærri
„garð” brotunum er nefnd
klausturhella og sögð hafa verið i
hliöi, þegar inn i klaustrið var
gengið. I hellunni er hola, sem
sögð er hafa verið hreinsunar-
fontur fylltur vigðu vatni fyrir
klausturgesti að signa sig úr,
áður en inn var gengið eða út. Þá
er þar einnig Gyðulind, kennd við
Gyðu móður Þorsteins Gyðu-
sonar, sem bjó eða var höfðingi
Flateyjar á þessum árum.
Munu þau mæðgin, hann og
Gyða móðir hans hafa stofnað
klaustrið og gefið til þess land og
helga dóma.
En klaustrið var helgað
heilögum Jóni eða Jóhannesi guð-
spjallamanni og postula, en vigt
af Klængi Þorsteinssyni biskupi.
Fyrsti prestur til Flateyjar, sem
getið er um hét Oddleifur (1219)
og bjó reyndar á Múla. Má vera,
aö þar hafi Flateyjarklerkar upp-
haflega haft aðsetur fremur en i
eyjunni. Hann er nú annars
frægastur fyrir að úthýsa Guð-
mundi biskupi góða Arasyni og
fylgdarliði hans, þegar hann
feröaðist um og vigöi vötn og
staði við Breiðafjörð.
En Guðmundur boðaði honum
auðn og eyðingu embættis og
sveitar. En þá skömmu siðar
brunnu staðarhús á Múla á
Skálmarnesi. Þóttu orð hins
heilaga biskups þar með rætast.
En gæti verið að þau væru enn þá
og fyrst nú að verða veruleiki I
Flatey.
Annars er nær ómögulegt að
henda reiður á sögusögnum um
Flateyjarklaustur. Þær virðast
allar eitthvað ævintýrakenndar,
og litaðar fordómum, misskiln-
ingi og óvild mótmælenda á siðari
'imum. A til dæmis áðurnefnd
Gyða að hafa verið fyrsta nunnan
Fiatey. Og hún er sögð hafa
fvjsið i hel við Gyðulind, þar sem
hún var fák.'.ædd i frosti og
vetrarbyl að bæia fyrir syndir
sinar.
Ennfremur er getið i munn-
mælum um útburð barna úr
klaustrinu undir Útburðarsteini i
fjöru við Mjósund. Og einnig má
minna á svipaðar sögur úr Helga-
fellsklaustri, nema þar átti að
drekkja hinum óvelkomnu og
syndgetnu börnum i vatninu.
En til að sýna, hve þessar frá-
sögur eru fjarstæðar að órann-
sökuðu máli, verður að benda á,
að munkaklaustur og nunnu-
klaustur voru varla undir sama
þaki.
Klaustrin i Flatey og á Helgafelli
voru að þvi er helzt verður vitað
munkaklaustur og erfitt að hugsa
sér nokkurt samkrull þar með,
hvorki gagnvart Gyðu i Flatey né
Osvifursdóttur að Helgafelli. En
vel gátu þær samt verið vistkonur
I klaustrunum, sem v.oru viða i
senn bæði uppeldisheimili og
gamalmennahæli.
Enn má þess og geta, að bæði
munkar og nunnur islenzkra
klaustra virðast hafa umgengizt
venjulegt fólk utan klaustranna.
Og alltaf hefur ástin verið söm við
sig, blind og óforsjál. Og Flat-
eyingar hafa alla tið fengið orð
fyrir heitar og óstýrilátar ástir,
sem Guð hefur þó oft blessað vel.