Tíminn - 18.12.1973, Blaðsíða 27

Jólablað 1973
TÍMINN
'27
Christian III.
Maleri paa Frederiksborg.
Kristján III. Danakonungur. Ilann fæddist áriö 1503, sonur FriOnks I
Dánakonungs.
Eiríkur III rlkti yfir Danmörku og islandi 1536-1559.
„Islandsförum'' að senda fóget-
ana eða gera á hluta sinn, biðr
konung að hlýða ekki rógburði
Hannesar Eggertssonar. Týli var
Flensborgari, en Hamborgurum
var illa við hann, þvi hann dró
taum Englendinga, og veitti þeim
lið i öllum skærum og róstum á
Islandi, þegar hann gat þvi við
komið. Og er mál þeirra Hannes-
ar var fyrir rétti i Höfn, lagði Týli
fram ýms meðmælingarbréf frá
Englandi. Er þvi engin furða, þó
Laurids Bruun, skipstjóri
Kristjáns, i bréfi dagsettu 23.
marz 1521, beri Týla á brýn, að
hann hafi ætlað sér að svikja ls-
land undan konungi i hendur Eng-
lendinga. Espólin segir (Arb. III.
64), að ögmundr biskup hafi borið
fram bréf frá Englandi til lið-
sinnis við Týla. Hannes fékk hirð-
stjórn yfir öllu tslandi 6. okt. 1521.
Nú segir Espólin (III. 72, 80), að
Týli hafi þá gerst vikingr, rænt á
Bessastöðum 1523, handtekið
Hannes og haldið hálfan mán.,
en farið siðan til Sviþjóðar með
herfang sitt, komið svo aptur 1524
og rænt á Bessastöðum, en þá hafi
Hannes safnað að sér Is-
lendingum og þýzkum
kaupmönnum og handtekið Týla
og afhöfðað. Finnr biskup fer ekki
mörgum orðum um Týla (Hist.
Eccles. II. 255-6, 258). Nú er Týli,
samkvæmt dönskum og lágþýzk-
um bréfum frá og til og um hann,
optast i Flensborg frá þvi haustið
1521 til vorsins 1523, og er i met-
um hjá Kristjáni. Kristján hefr,
um leið og hann flýði land, gert
Týla aptur höfuðsmann á Islandi.
Týli fer þá til tslands að vinna
landið frá Hannesi Eggertssyni,
sem hann telur uppreistarmann,
af þvi hann fylgir Friðriki fyrsta,
móti hinum lögvalda konungi.
Hann rekur erindi herra sins og
er enginn vikingur. Ekki hefur
hann heldur gert áhlaup á Bessa-
staði 1524, þvi hann er ekki á lifi i
desember 1523. Hann hefur þá
gert áhlaupin, eða áhlaupið, á
Bessastaði sumarið 1523. Má ráða
það af bréfi frá Nikulási Péturs-
syni kansellera, til Kristjáns ann-
ars, dagsettu i Mecheln 12. des.
1523. Segir hann Hans Herold,
sendiherra, flytja þau skilaboð
frá Englandi , að Hinrik konungr
vilji ekki eiga neitt við Island,
siöan Englendingar færðu honum
fréttir þaðan um aftöku Týla
Péturssonar og annara Kristjáns-
manna, og vilji hann þvi ekki lána
fé upp á tsland. Hinrik hefr ætlað
sér að ná tslandi með aðstoð Týla,
meðan allt var i uppnámi i
Danmörku, en Þjóðverjar og
höfuðsmaður komu honum i hel,
áður til þess kæmi, og Hinriki
varð ekki kápan úr þvi klæðinu.
Týli á betra eptirmæli skilið en
hann hefr fengið hjá tslendingum.
Finnr Magnússon hefr sýnt, að
verzlun Englendinga var lands-
mönnum hagstæðari en annara
þjóða, og niðurdrep landsins af
siðbótarinnar völdum hefði ekki
átt sér tað, hefði Týli haft sitt
fram, þvi hin enska kirkja breytt-
ist litið við siðabótina. En Islands
óhamingju verður allt að vopni.
Kristján hélt, eptir sem áður,
áfram að nauða á Hinriki um Is-
landssölu eða lán, og fór sjálfr til
London að semja um það og
annað við þá Wolsey, i júni 1523.
Semja þeir 13. júni, að Eng-
lendingar megi verzla og fiska við
Island, fremur öðrum, þ.e. verzl-
un Hansastaðanna átti að bola
burtu. Hinn 30. júni endurnýja
þeir samning feðra sinna, 1490,
um verzlun milli landanna. Hin-
rik kvaðst eigi geta lánað fé upp á
Island, þvi hann ætti fullt i fangi
með Skota og Frakka. En þá var
Týli enn á lifi. Kristján sendi frá
Hollandi, þarsem hann sat, hvern
sendimanninn á fætr öðrum að
bjóða Hinriki Island, 1523-24.
Hinn 11. janúar 1524 ritar hann
kansellera sinum frá Berlin, að
þó að Hans Herold færi þá fregn,
að Englakonungr vilji ei lána upp
á tsland, þá hafi samt Baker,
sendiherra Hinriks, ritað sér, að
Hinrik mundi þiggja eyna fyrir
fé, biðr hann kansellerann að
senda Antonius strax til Englands
og leggja sig i lima. Kansellerinn
ritar 3. og 27. april, að hann hafi
nú talað við Baker um þetta.
Kristján biðr þá kansellerann að
fara sjálfan til Englands og
reyna. Hinrik áleit reyndar
Kristján en ekki Friðrik vera lög-
mætan konung Danmerkur, en
skelltiþó við skollaeyrunum.enda
hafði hann ærið að starfa i ófriði
við Frakka. Voru likur til að Is-
land mundi laust fyrir meðan inn-
anlands ófriður var i Danmörku.
En þegar Kristján var orðinn
þreyttur á að nauða á Hinriki,
veitti hann þýzkum aðalsmanni,
Klaus van Hermelinck, Island að
léni, ef lén mætti kalla.
I enskum bréfum frá þessum
tima er opt minnst á „tslandsflot-
ann” svo kallaðan (Iselond fleet),
þvi England hafi þá heilan skipa-
stól við tsland, og varðskip til að
gæta þeirra fyrir skotum og
Frökkum. Sumarið 1524 voru 7
tslandsför og eitt varðskip tekin
af Skotum. Surrey, skáldið, ritar
Wolsey i júni 1523, að Skotar sitji
fyrir Islandsflotanum með her
manns. Ef þeir nái honum, þá
biða Norfolk og Suffolk óbætan-
legan skaða, og allt England
verður fiskilaust næsta ár. Biðr
hann um leyfi að senda 4 herskip
að verja flotann, og efast ekki um
að konungr fái góðan bikar vins
fyrir það (að það borgi sig).
Wolsey segir 17. ágúst sama ár að
flotinn sé kominn með heilu og
höldnu. I reikningum enska flot-
ans, 1524, eru 20shillings borgaðir
Thomas Chapman fyrir að riða
frá Hull til Yarmouth og kveðja
herskipin að sigla norður að verja
Islandsflotann. 1 september 1524
er sendiherra Englendinga á
Skotlandi að reyna að fá Skota-
drottningu til að skila aptur tveim
Islandsförum, er Skotar höfðu
unnið. Wolsey segir 2. sept. 1524,
að konungr sé bálreiður út af töku
Islandsfara. Verði með einhverju
móti, góðu eða illu, að ná þeim
aptur, og fiskiafla þeirra, ella
verði fiskiekla mikil. Árið 1526
sést, að konungr áskildi sér að fá
tiltekinn fjölda af þorski og löngu
af hverju skipi, á borð sitt, þvi is-
lenzkr fiskr var talinn mesta sæl-
gæti, enda kemur hann opt fyrir i
reikningum klaustra frá þessum
tima. Island var aðalfiskistöð
Englands, og litlar fiskiveiðar
voru enn við Newfoundland.
Englendingar óðu uppi á
Islandi, meðan Danir voru að
berjast heima fyrir, borguðu
enga tolla og gjöld og ráku Dani
og Hamborgara úr höfnum og
fiskiverum, þegar þeir komust
höndunum undir. Kvarta
Hamborgarar yfir þvi við Hinrik
16. sept. 1528, að Nicholas Buck-
brock hafi tekið skip fyrir þeim
við Island. Höfuðsmaður og Ham-
borgarar gerðu Englendingum
aðsúg i Grindavík, 1532, og drápu
fjölda af þeim. I bréfi til Hinriks
dagsettu Gottorp, 13. okt. 1532, af-
sakar Friðrik fyrsti þetta, og
kallar það neyðvörn. En Chap-
uys, sendiherra Karls fimmta á
Englandi, ritar honum 16. des.
1532, að sendimaðr frá Friðriki sé
i London til að sýna, að dráp 40
eða 50 Englendinga á Islandi hafi
verið þeim sjálfum að kenna.
Englakonungr er reiðari Ham-
borgurum en Dönum. Jacobus
Deidonanus skrifar Kristjáni
þriðja frá London 1. júni 1552, að
60 skip sigli árlega frá Englandi
til Islands, svo ekki hættu þeir Is-
landsferðum eptir Grindavikr-
slaginn.
Kristján þriðji reyndi að fara
eins með tsland og Kristján
annar. Pétur Suavenius, sendi-
herra hans á Englandi, ritaði
dagbók frá febrúar til júli-
mánaðar 1535. Talaði hann við
Cromwell, sem þá var hægri hönd
Hinriks. Hinn 15. marz spurði
Cromwell hann, hvað Danir gætu
látið i aðra hönd fyrir hjálp Eng-
lands gegn Hansastöðunum, hann
hefði heyrt að Danmörk og
Noregr ættu margar eyjar, gæti
konungr (H.8.) eignast eina
þeirra. Suavenius svaraði, að
Skotakonungr hefði fengið Orkn
eyjar til afnota fyrir fé þangað til
Danakonungr borgaði mundinn
og leysti þær út. Ef Englakonungr
vill borga mundinn, munu þessar
eyjar seldar honum i hendur til
afnota, með sömu skildögum og
Skotar hafa þær nú. tsland, er
fjöldi af enskum og þýzkum
kaupmönnum sækja, mun
kannske selt i hendur hans Hátign
að veði fyrir tiltekinni fjárupphæð
um tima”. Aptur ritar Edmund
Boner Suaveniusi i Janúar 1536,
að þó að kansellerinn og Wolf
Powys vilji, að Hinrik taki tsland
og Færeyjar að veði fyrir hjálp
þá, er hann kunni að veita
Danakonungi, þá gangi hann ekki
að þvi. Richard Cavendish ritar
Suaveniusi 27. jan. 1536, að hann
hafi talað við hertogann af Hol-
setalandi (Kr. III., sem Hinr. 8.
kallaði svo, þvi Kr. II. var hinn
löglegi konungr i hans augum ) og
samið við hann. Hann vildi fá
100.000 pund að láni, og lofi i
staðinn liði á sjó og landi, endur-
borgun og að gefa honum tsland
og Færeyjar til marks um það
(for a token). I dagbók sinni
segist Cavendish hafa beðið um
llöfn að veði, en kansellerinn hafi
sagt, að herra sinn hefði ýmsar
eyjar, svo sem tsland og Fær-
eyjar, sem honum kynni að litast
á. Næsta dag talar hann við
Kristján þriðja, sem sagði
honum, að Englakonungr gæti
fengið tvö stór lönd, tsland og
Færeyjar, og væru i öðru þeirra
nl. Islandi, miklar gnægtir af
brennisteini. Cavendish þótti
veðið of litiö. Fór þá Kristján og
ráðgaðist við ráðgjafa sina, og
er hann kom aptur, kvaðst hann
engum parti af riki sinu sleppa
vilja nema þessum eyjum, sem
hans Hátign skyldi fá i kaupbæti,
auk endurborgunar lánsins.
Nú var svo komið að Danir
vildu láta Island af hendi rakna
við England fyrir svo sem ekkert,
en Hinrik hafði þá svo mikið að
vinna innanlands, að hann sinnti
þvi ekki. Þannig fórst það fyrir,
að Hinrik áttundi eignaðist
Island, en vist er um það, að ekki
hefði hann sleppt tangarhaldinu á
þvi, ef hann hefði tekið það að
veði. Hitt er lika vist, að betra
hefði verið fyrir tsland að komast
undir England á öndverðri
sextándu öld, áður en einokun og
hrörnun og hnignun var byrjuð að
neinu ráði, en sæta þeim kjörum,
sem þeir urðu að búa við næstu
aldirnar undir Dönum.
Lundúnum, I janúar 1898.
Tilvitnunum sleppt (Timinn)