Tíminn - 18.12.1973, Blaðsíða 40

40
TÍMINN
Jólablaö 1973
Helga
Þórarins-
dóttir
skrifar:
Gosmökkur úr Kötlu 2. nóvember 1918, séöur yfir Heiöardal. Ljósm. Kjartan Guömundsson. Myndir þessar eru nú í eigu próf. Siguröar
Þórarinssonar og birtar meö hans leyfi.
KÖTLUGOS
og eyðing byggðar af þeirra völdum
,,bað bar til eitt sinn á bykkva-
bæjarklaustri, eftir það þar var
orðið munkasetur, að ábóti, sem
þar var, hélt þar eina matselju, er
Katla hét. Hún var forn i skapi og
átti þá brók, að hver i hana fór
þreyttist ei á hlaupum, er hún
brúkaði i viðlögum. Stóð mörgum
ótti af skaplyndi hennar og fjöl-
kyngi, jafnvel ábóta sjálfum.
Sauöamann hélt hann, er Barði
hét, mátti hann lika liða harðar
ákúrur af Kötlu ef nokkuð vantaði
af fénu i kringumferð hans. Eitt
sinn fór ábóti um haustið i veizlu
og matselja hans með, og átti féð
að vera til taks er hún heim kæmi.
Fann nú ei smalamaðurinn féð,
sem skyldi, tekur það til ráðs, að
hann fer i brók Kötlu, hleypur
sem aftekur, og finnur alt féð.
Heimkomin verður Katla vör við,
að drengurinn hefur brúkað brók
hennar, tekur hann með leynd og
kæfir hann i sýrukeri þvi, er að
fornum sið stóð þar i karldyrun-
um, og lætur hann þar liggja,
vissi enginn, hvað af honum varð.
En eftir þvi sem leið á veturinn og
sýran tók að þrotna i kerinu,
heyrði fólkið þessi orð til hennar:
,,Senn bryddir á Barða”. En þá
hún gat nærri, að vonzka hénnar
mundi uppkoma og gjöld þau er
við lágu, tekur hún brók sina,
hleypur út úr klaustrinu og stefnir
norðvestur til jökulsins, og steyp-
ir sér þar ofan i, að menn héldu,
þvi hún sást hvergi framar. Brá
svo við, að rétt þar eftir kom
hláup úr jöklinum, er helzt stefndi
á klaustrið og Alftaverið. Komst
þá sá trúnaður á, að fjölkyngi
hennar hefði kraftað þessu. Var
gjáin þaðan i frá kölluð Kötlugjá,
og plássið, sem hlaup það helzt
foreyddi, Kötlusandur” (Jón
Steingrimsson, S.t.s. tsl. IV).
Eldstöðin Katla er i Mýr-
dalsjökli austanverðum i 1000 m
hæð, þakin 400 m þykkum jökulis.
Tilgátur eru uppi um að hún til-
heyri Eldgjársprungunni, en nú
er almennt talið liklegra að hún
sé svonefnd askja (caldera), likt
og Grimsvötn i Vatnajökli.
Sigurður bórarinsson telur að
hún hafi verið virk i meira en
10,000 ár, en á sögulegum tima
mun hún hafa gosið tæplega tutt-
ugu sinnum. Samtimaheimildir
eru til um öll Kötlugos frá 1580, en
á þeim tima hafa liðið að meðal-
tali 42 ár milli gosa. Hafa skipzt á
löng og stutt goshlé, þannig að
litlu hefur skeikað frá 60 og 40 ára
hléum til skiptis. Kötlugosum
fylgja auk kolsvartrar gosösku
ógurleg jökulhlaup. Flóðið kemur
fram undan jöklinum i upphafi
gossins og flæðir yfir Mýrdals-
sand. Snemma i sögu tslands-
byggðar hafa jökulhlaup einnig
flætt yfir Sólheimasand. Vera má
að iandslag við eldstöðina hafi
breytzt þannig að hlaupin beinist
nú i aðra átt, eða að ’nreinlega sé
um aðra eldstöð að ræða vestan
Kötlu, upp af Sólheimajökli. Gæti
brennisteinsfýlan við Fúlalæk
(Jökulsá á Sólheimasandi) bent
til þess. „Kötlugos og meðfylgj-
andi hlaup eru með stórkostleg-
ustu náttúruhamförum, sem get-
ur að upplifa á þessari plánetu og
hafa oft valdið þungum búsifjum
og lagt blómlegar byggðir i auðn
um lengri eða skemmri tima,
jafnvel svo að þær hafa aldrei ris-
ið að nýju”. (Sigurður bórarins-
son, 1959).
„Hingað í
sæiunnar reit"
1 landnámstið hefur vafalaust.
verið mun byggilegra sunnan
jökla en nú er orðið. bessu bera
vitni sögusagnir, ritaðar heimild-
ir og mannvistarleifar. Á Mýr-
dalssandi eyddust snemma t.d.
Dynskógahverfi norðan og vestan
Gosmökkur úr Kötlu 2. nóv. 1918. Hatta til hægri. Ljósm. Kjartan Guðmundsson.