Tíminn - 16.02.1975, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 16. febrúar 1975
JÓN DAN er einn þeirra
manna, sem er annað
ofar i huga en að aug-
lýsa eigin verðleika. Af
hljóðlátu yfirlætisleysi
hefur hann unnið verk
sin og lætur ekki blása i
básúnu, þótt ut komi bók
eftir hann. Það var rétt
með naumindum að
blaðamanni frá Timan-
um tókst að ná tali af
Jóni ekki alls fyrir löngu
og spyrja hann nokkurra
spurninga um ævi hans
og störf. Nokkuð af þvi,
sem okkur Jóni fór á
milli verður hér skráð,
en þó hvergi nærri allt,
þvi að hann kýs fremur
að vita meha en hann
segir, en að segja meira
en hann veit.
— Hvað vilt þú segja mér um
ætt þína og uppruna, Jón?
— Ættin er smá og uppruninn
óljós nema hvað ég er að sjálf-
sögðu kominn af Noregskonung-
um. Þó er einn forfaðir minn i
móðurætt svo frægur að um hann
mynduðust þjóðsögur, en það er
Jón Danielsson i Stóru-Vogum. Af
Jóni Danielssyni, sem ýmist var
kallaöur sterki eða riki, eru
komnir ýmsir þjóðkunnir menn,
en faöir minn var af Hlfðarætt I
Skaftártungu og kemur sú ætt við
I Skógum og Selkoti undir Eyja-
fjöllum.
Faöir minn; Jón Einarsson,
kemur hlaupandi sunnan af Mið-
nesi, þvert yfir Miðnesheiði, þar
sem nú er Keflavikurflugvöllur,
fer um hlað á Njarðvikurbæjum
og skokkar eftir Vogastapa endi-
löngum aö heita má þar til hann
rennir sér niður snarbrattann
Rauðastig og er þá kominn svo til
I hlað á Brekku, friösælu kotbýli,
sem kúrir i vin undir Stapanum
milli sævar og fjalls. Og erindið
er að biðla til einnar heimasæt-
unnar, Margrétar Pétursdóttur.
Þá var nú ekki verið að spara
sporin. Telja má vist að biðlinum
hafi ekki verið illa tekið, enda
þekktur þar um slóðir, organisti i
Otskálakirkju og dugandi sjó-
sóknari, sem komizthafði lifs af I
brimlendingu i Garði þegar bát-
inn braut i spón og faöir hans
fórst.
Ariö 1903 halda foreldrar minir
norður til Hriseyjar, þar sem fað-
ir minn er formaður i sjö ár á
skipi sem hann á með Þorsteini
Jörundssyni. Ekki mun móðir
min hafa fest yndi þar, og 1910
koma þau suður með tvo syni og
eiga þá ekki i annað hús að venda
en að Brekku, þar sem þau dvelj-
ast fram til ársins 1911 að faðir
minn kaupir hálfa Brunnastaði á
Vatnsleysuströnd og býr þar til
æviloka.
En þau eru ekki langt undan - A
Brunnastöðum fæðast fjórir syn-
ir, og von er á fimmta barninu
þegar vágestur þræðir byggðina
meö ströndum fram og eirir engri
konu þungaöri. Það er spánska
veikin, sem helzt velur sér fórn-
arlömb i blóma lifsins. Faðir
minn tekur veikina lika, kemst á
fætur en er aldrei samur og deyr
að ári liðnu.
Þegar móöir min deyr er kona
fengin að sunnan, ættuö af Akra-
nesi, til að annast fimm bræöur
(einn er þá dáinn) og frænda, sem
alizt haföi upp á heimilinu. Hún
hét Valgerður Pétursdóttir. Arið,
sem hún er með okkur er faðir
minn ýmist lasinn og að lokum
fárveikur á sjúkrahúsi I Reykja-
vfk. Þegar faðir minn deyr er jörð
og skip selt og Valgerður fer til
Reykjavikur með yngsta strák-
inn. Hinir fara til móður og föður-
systkina sinna I Vogum og Sand-
gerði.
Óbugað fólk
þrátt fyrir
kröpp kjör
— Hverjar eru fyrstu bernsku-
minningar þlnar?
— Ætli fyrsta minningin sé ekki
frá þvi ég var næstum drukknað-
ur. Ég hef þá verið fjögurra ára.
Var ég ásamt bræðrum minum að
leika mér við tjörn, sem er i
Brunnastaöatúni, féll i hana og
fór á bólakaf. 1 þriðja sinn sem
mér skaut upp náðu strákarnir i
hárlubbann á mér og drógu mig á
land. En nú var úr vöndu að ráða.
Sjálfsagt hafa þeir verið meö mig
þarna við tjörnina i óleyfi, eða
þeir hafa trassað að gæta min
sem skyldi, nema nú reiðá að láta
ekki komast upp að ég hefði farið
i vatnið. Datt þeim óðara snjall-
ræði i hug. Allhár sjávarkambur
hefur hlaðizt upp þarna og fóru
þeir með mig niður fyrir hann til
þess ekki sæist til okkar heiman
frá bæ. Hvasst var og kalsaveður.
Berhátta þeir mig og vinda
garmana sem bezt þeir geta færa
mig svo i aftur, leiða migá milli
sin og hlaupa fram og aftur til
þess aö vindþurrka mig áður en
þeir færu með mig heim. Atti'þá
ekkert að komast upp. En faðir
minn mun hafa verið að huga að
skip sinu, sem stóð I nausti, sá til
sona sinna og þótti undarlegt at-
hæfi þeirra, nema hann fer að gá
og sér hvers kyns er.
— Hvernig voru lifnaðarhættir
manna á Vatnsleysuströndinni
um það leyti, sem þú ferð að taka
eftir lifinu i kringum þig?
— Ég fer að sunnan fimm ára
gamall og heimur minn er þá ekki
annar en þröngur hringur heimil-
isins. Eftir þá miklu fátækt, sem
Vatnsleysustrendingar áttu við
aö búa frá þvi fyrir aldamót, þeg-
ar Englendingar gereyðileggja
fiskimið þeirra, voru þeir um
þetta leyti svolitið farnir að rétta
úr kútnum. En ég tel að Hríseyj-
arför foreldra minna upp úr alda-
mótum hafi verið sprottin af
sjálfsbjargarviðleitni þeirra, þar
eð hvorki var fisk að fá undir
Vogastapa né I Garðsjó. Sjálfsagt
hefur þau lika skort jarðnæði.
Þegar þau koma til baka er litið
bjartara, enda rær faðir minn þá
nokkrar vertiðir á Austfjörðum.
Arið 1910 er hann eins og áður
segir kominn að Brekku með
konu og tvo syni og rær þá vertíð
með Pétri tengdaföður sinum, og
þá er svo hart I búi að hann selur
orgel sem hann á, á eitthundrað
og sextiu krónur. En ekki er hann
fyrr búinn að selja orgelið en
hann er beðinn að taka að sér
organistastarfið I Kálfatjarnar-
kirkju, og fylgir þvi starfi að æfa
kirkjukórinn. Er hann nú orgel-
laus og er honum mikill bagi að
þvi.
— Var lestur mikið iðkaður á
heimilum, yfirleitt?
— Ég veit það ekki. Kristleifur
á Stóra-Kroppi er á Minni-Vatns-
leysu milli 1880 og 1890 og þá seg-
ist hann hvergi hafa séð bækur
nema i Landakoti. Ég held að for-
eldrar minir hafi ekki átt bækur
að ráði, þær voru ekki nauðsyn-
legar I þá daga. Faðir minn skrif-
ar I febrúar 1911 i bréfi til systur
sinnar: „Héðan fara margir upp i
Grindavfk annað kvöld á kome-
dlu. Hér var Álfadans á
þrettándanum og svo eru alltaf
böllin öðru hverju”.
Ungmennafélagið kaupir litið
orgel á 75 krónur og hjá þvi kenn-
ir faðir minn söng tvo daga i viku
og fær 1 krónu og 25 aura fyrir
hverja ferð. Trúað gæti ég að nót-
ur hafi ekki legið á lausu i þá
daga, að minnsta kosti á ég i fór-
um minum nokkuð af nótum, sem
faðir minn hefur skrifað, og þykir
mér sennilegt að hver hafi skrifaö
upp þau lög, sem honum lék
hugur á að eignast. Ég trúi frá-
sögn Kristleifs á Stóra-Kroppi,
það hefur sjálfsagt verið litið um
bækur, bara söngur, nótur og hér
og þar gott hjartalag. Það finnst
mér þó nokkur menning.
Sögur, sem gerast
neðan þindar —
og aðrar sögur
— Næst kemur hálfgerð sam-
vizkuspurning, — ég veit ekki
hvort þú vilt svara henni:
Sunnudagur 16. febrúar 1975
TÍMINN
21
Jón Dan rithöfundur. Hæglátur maður, sem vinnur verk sln af alúð og samvizku-
semi og lætur ekki blása i iúðra, þótt komi út bók eftir hann.
á þvl að velja sögum þessum stað,
kemst ég ekki út fyrir Vogana. Til
gamans get ég þess, að alllengi,
og vissi ég þó frá upphafi að ekk-
ert yrði úr þvi, lék ég mér að
þeirri hugmynd að láta Atburðina
gerast norður i Eyjafirði.
Astæðan til þess að mér flaug
þessi staöur i hug, var aö sjálf-
sögðu sú, að þá var ég áður, i
Siávarföllum, búinn að nota
Vogana, og þá með
raunverulegum örnefn-
um. En bernskugeymdin varð
ekki umflúin, enda eru Atburðirn-
ir vaxnir upp úr umhverfi Stap-
ans. Þarna er allt fullt af þjóð-
sagnaminnum. Þarna gengu sæ-
kýr á land enda hétu Vogarnir áð-
ur Kvíguvogar, þarna var mar-
bendill dreginn úr sjó og þarna
mun Grfmur hinn norðlenzki, sem
hvarf á Vogastapa frá félögum
sinum á leið I verið, hafa hafzt við
á hverri vertið. Þarna áttu sér i
raun og veru stað málaferlin milli
stórbónda og kotunganna i kring
einmitt á þeim árum, sem at-
burðirnir gerast. Og þarna gekk
Stapadraugurinn um hauslaus og
ljóslif andi.
Þar eð ég var aldrei nema að
sumri til á þessum stað, gerast
bæði Sjávarföllin og Atburðirnir á
stuttum tima að sumri. Stundum
kemur ónóg þekking min á stað-
háttum, atvinnuháttum og
náttúruháttum fram. En fyrst ég
ólst ekki upp þarna að öllu leyti,
jafnvel að minnstu leyti, en
staöurinn á samt svona sterk itök
I mér, hlýtur sú spurning að
vakna hvað valdi. Er þar um aö
ræða erfða næmisgeymd frá for-
feörunum, eða er staðurinn gædd-
ur óvenju sterku áhrifamagni?
A Brekku var á þessum árum
fernt i heimili, amma min,
móðursystir min og maður henn-
ar og bróðir minn, sem gekk hjón-
unum I sonar stað.
1 Sjávarföllum heitir bærinn
Hjalli en i Atburðunum Stapi. I
Sjávarföllum er heimilisfólkið
öldruð hjón en sonur þeirra er
gestur þá dagsstund, sem sagan
gerist. Sonur hans er aftur á móti
heimilismaður þar. I Atburðun-
um er heimilisfólkið hið sama og I
veruleikanum, amma, hjón og
sonur. Og þó er ekki ein einasta
persóna vitund lik þvi fólki, sem
bjó á Brekku. En næmisgeymdin
frá bernsku réð ferðinni.
,,Ég var að segja
sögu og það
þýðir að.......”
— 1 Atburðunum eru tvær kýr,
sem koma við sögu. Eru það
merkar kýr?
— Ég held nú það, hinar merk-
ustu kýr. Menn sem ég tek mark á
segja að þær séu hápólitiskar.
Aftur á móti segir einn kunningi
minn að gæðakýrin sé islenzk list,
sú dyntótta gagnrýnandinn sem
hrósi sigri yfir listinni dauðri. Ég
veit ekki hvort ég á að taka mark
á honum.
— En Stapajón? Mér finnst ég
kanna.,t við hann. Er hann ekki
bara íslenzki bóndinn, sem vill
allt til vinna, leikur jafnvel örg-
ustu refskák, til þess að bjarga
jörðinni sinni?
— Þú segir að hann leiki örg-
ustu refskák. Þá dettur mér i hug
að Hagalin sagði i ritdómi, að
þegar allt var komið i óefni hjá
karli, hafi sonur hans risið upp,
neytt föður sinn til að horfast i
augu við staðreyndirnar og
bjargaö þvi sem bjargað varð.
Æskan gegn sjálfsblekkingunni.
— Ertu að segja það i sögunni?
— Spurðu þá sem lesið hafa,
spurðu hvað hafi komizt til skila.
En ég var ekki aö skrifa dæmi-
sögu. Ég var að segja sögu og það
þýðir að sagan sjálf ráði mikið til
feröinni og ég verði oft að beygja
mig til að þóknast henni. Hún er
kröfuhörð og gengur aldrei á
mála, beygir sig aldrei. Þess
vegna sjáum við stundum marg-
brotnar sögur, sem átti að reyna
aö sveigja til að vild höfundar. A
meðan maður skrifar sögu er
maöur þræll hennar.
—VS.
Hverjar af bókum þfnum þykir
þér vænzt um?
— Nú langar mig helzt til að
snúa út úr. Það væri auma skyss-
an að fara að flokka párið úr sér
eftir tilfinningum. Á hinn bóginn
gæti ég sagt þér hvaða saga mér
þætti lökust. Raunar, þegar ég
hugsa mig um sé ég það væri eng-
inn hægðarleikur. Þar kæmi svo
anzi margt til greina.
— Eru raunverulegar fyrir-
myndir að persónum i bókum þin-
um, til dæmis i sögunni Nótt i
Blæng?
— Já og nei. Ég held að oftast
sé hægt að svara þannig, Nótt i
Blæng. Þar eru raunverulegar
fyrirmyndir að landsháttum og
búskaparháttum, ekki mönnum
og málefnum. Hún er rómantisk
saga, það varð hún að vera, þvi að
þegar hún var skrifuð var allt
bannfært nema hin raunsæa saga,
helzt hin pólitiska saga. Nú hefur
svolitið rofað til, nú má saga vera
furðusaga, hrekkjalómasaga,
dæmisaga, jafnvel málverk og
hljómlist.
— En neðanþindarsaga?
— Já, satt er það, hún er
vinsæl. En að sjálfsögðu er hún
mikils metin af ritdómurum af
þvi þeim finnst höfundarnir hafa
mikið til brunns að bera, ekki
bara af þvi hún gerist neðan
þindar. Það er annars svolitið
skrítið hvað mönnum finnst gott
og hvað slæmt. En svo ég minnist
aftur á Nótt I Blæng, þá gerist hún
i skugga dauðans, og þar hef ég
fyrirmynd frá öðrum staö og öðr-
um tíma en gildir I sögunni.
Næmleiki og geymd
— En hvað hefur þér fundizt
erfiðast að skrifa?
— Það hefur alltaf verið erfitt
að skrifa en jafnframt gaman.
Alltaf jafnerfitt en misjafnlega
gaman. Skemmtilegast þótti mér
að skrifa siðustu bókina, Atburð-
ina á Stapa.
— Þar er margt forvitnilegt.
Margirteija að þú hafir þar fyrir-
myndir að persónunum?
— Já, þar eiga sumar persónur
sér fyrirmynd, en allt lagað eftir
þörfum sögunnar. En nú skal ég
segja þér svolitið. Þvi er oft drótt-
að að rithöfundum að þeir noti
fyrirmyndir úr lifinu i skáldskap
sinum. En jafnframt er fundið að
þvi að þeir skrumskæli og fari
ekki rétt með staðreyndir.
A vissu skeiði bernsku eða upp-
vaxtaráranna er næmleiki barna
slikur, að allt sem þau umgangast
mótar þau, menn, umhverfi og
aðstæður. Ætla má að listamenn
séu næmari en almennt gerist, og
helzt þessi móttökuhæfileiki oft
fram eftir ævi. Bernskugeymdin
(næmisgeymd frá bernsku) kem-
ur fram I þeirri alkunnu stað-
reynd að rithöfundar og skáld
skrifa gjarna um lifið eins og það
var I æsku þeirra. Duggara-
bandsgeymdin kemur fram á
þann hátt að skrifað er og ort
feiknin öll um fyrstu ástina, um
kynþroskaskeiðið. Um næmis-
geymd frá fullorðinsárum vitnar
það ef höfundi tekst að skrifa gott
verk um samtíð sina. Lika er það
til vitnis um fullorðnisnæmi ef
höfundur skrifar góða bók um
sögulegt efni. Það hefur Hörður
Agústsson, listmálari, sagt mér,
að enginn myndlistarmaður geti
lýst sögulega bók nema að sökkva
sér ofan i menningarsögu þess
tima, sem hún gerist á, húsagerð-
arsögu, klæðaburðarsögu, vopna-
burðarsögu, trúarsögu o.fl. o.fl.
Sama gildir um rithöfundinn, eigi
hann næmi sitt litt skert getur
hann á þennan hátt byggt i sér
næmisgeymd, sem dugi honum til
að skrifa góða sögulega bók.
Þegar ég skrifa söguna Bréf að
austan nota ég næmisgeymd frá
12-13 ára aldri. Þegar ég skrifa
Nótt i Blæng nota ég næmis-
geymd frá því um þritugt. Þegar
ég svo skrifa Sjávarföll og At-
burðina á Stapa nota ég næmis-
geymd úr bernsku, frá 6-12 ára
aldri. Og svona kemur það fram:
Báðar sögurnar gerast á sama
stað, á bæ afa míns og ömmu, á
bænum þar sem foreldrar minir
dveljast i nokkur ár, á bænum þar
sem ég er part úr hverju sumri á
aldrinum 6-12 ára. Þegar ég byrja